در محوطه متصل به آرامگاه قائداعظم محمدعلی جناح هرسال درتاریخ های 23 مارس و 14 آگوست (سالروزهای تصویب و تشکیل پاکستان)، 11سپتامبر سالروز ارتحال و 25 دسامبر سالروز تولد محمد علی جناح مراسم باشکوه ویژه برگزار می شود. مقامات و هیئت های بلند پایه خارجی نیز دوران سفر به پاکستان برای ادای احترام و نشان دادن ارادت و عقیدت خود به بنیانگذار پاکستان حتما از این آرامگاه دیدن می کنند.

 مزار قائد اعظم محمدعلی جناح اکنون به میراث مهم تاریخی فرهنگی و زیارتگاه ملی کشور تبدیل است. این مکان از این نظر بی نظیراست که درنقطه مرتفعی درست در وسط شهر، درحاشیه بزرگراه اصلی قرار دارد که اکنون شش جاده اصلی شهر کراچی اینجا به هم متصل می شوند.

وقعیت مزار قائد اعظم

آرامگاه محمدعلی جناح که به عنوان مزار قائداعظم نیز شناخته می شود، در محله مجلل جمشید تاون در مرکز شهر، روبروی منطقه سولجر بازار، متصل به بزرگراه قدیمی بندرکراچی که اکنون به نام خیابان محمدعلی جناح تبدیل گردیده است، واقع شده است. این نقطه از لحاظ موقعیت دقیقاً مکانی بسیار مناسبی برای آرامگاه ابدی بنیانگذار کشور بود که انتخاب گردید.

مساحت کل131.71هکتار قطعه زمین برای ساختمان مقبره و باغ های اطراف متصل به آرامگاه در نظر گرفته شده بود. مساحت اصلی آرامگاه باحیاط های اطراف بقعه 61 جریب است که در مجموع باغ قائد اعظم گفته می شود. 70.58 جریب باقیمانده در خارج از پیاده روهای پیرامونی برای توسعه های آتی در نظرگرفته شده است.

تاریخ

قائداعظم محمدعلی جناح در تاریخ 11سپتامبر 1948 آخرین نفس خود را سپری کرد و بدینگونه پاکستان پدر بنیانگذار خود را از دست داد و ملت مانند سوار یک کشتی که ناخدای خود را از دست داده بود، در سوگ این فقدان بزرگ غوطه ور بود. با این وجود، افرادی بودند که علیرغم سانحه غمبار، تحمل و بردباری خود را حفظ کردند و تصمیم گرفتند که بنیانگذار کشور یک مقبره بزرگ و باشکوهی داشته باشند. باید یادبود عظیم الشانی درست کنند برای کسی که به تنهایی کشور جدیدی را تشکیل داده و برای مسلمانان شبه قاره هدیه کرده بود.

پس از درگذشت محمدعلی جناح، مردم پاکستان در صدد ساختن مقبره ای با شکوه به احترام پدر ملت بودند. بدین منظور در20 سپتامبر 1948صندوقی به نام صندوق یادبود قائداعظم به ریاست خواجه ناظم الدین فرماندارکل وقت پاکستان تأسیس شدکه کوپن های یک روپیه ای،پنج روپیه ای و یکصد روپیه ای صادر می کرد. این صندوق     از طریق کمک های مردمی در پاسخ به درخواست فرماندارکل وقت پاکستان به وجود آمد. همانطور که از نام این صندوق پیداست، هدف اصلی از تأسیس این صندوق جاودان نگه داشتن یاد و خاطره پدر ملت به شیوه‌ای درخورشأن و جایگاه عالی ایشان بود. مسئولان نظام درتلاش بودندکه دولت ومردم بتوانند درساخت مقبره محمد علی جناح به یکدیگر کمک و همکاری کنند.

توسط صندوق یادبود قائد اعظم کمک های مالی از دولت مرکزی و استانی و همچنین کمیته های ایالتی صندوق در سراسر پاکستان دریافت شد. این صندوق در ابتدا از طریق کمیته ای به ریاست فرماندارکل وقت پاکستان و بعداً توسط رئیس جمهور پاکستان اداره می شد.

صندوق یادبودقائد اعظم مسئولیت طراحی و ساز و ساخت ساختمان مناسبی برای یادبود محمدعلی جناح را بر عهده داشت. مسئولان این صندوق از معماران معروف مختلف دعوت کردند تا طرح های خود را برای قبر و ساختمان آرامگاه ارائه دهند.

صندوق یادبود قائد اعظم پس از رد چندین طرح پیشنهادی، درطول سال ها، یک مسابقه بین المللی برگزارکرد و از معماران برجسته در سراسرجهان خواست تا طرح های خود را در این مورد ارائه دهند. در این مسابقه 57 معمار سرشناس از 17 کشور جهان شرکت کردند.

هیئت داوران بین المللی نیز برای ارزیابی طرح های این معماران تشکیل شد. رئیس این هیئت داوری آقای فیروزخان نون نخست وزیر پاکستان بود. با این حال، وی به دلیل مشغله کاری، وزیر دارایی، سید امجدعلی را به عنوان ریاست هیئت داوری معرفی کرد. سایر اعضای هیئت داوران شامل برخی از مشهورترین معماران جهان بودند. در 8 فوریه 1958، این هیئت در کراچی شروع به کار کرد و در 15 فوریه 1958، رأی نهایی خود را اعلام کرد.

بر اساس تصمیم هیئت داوران مسابقه، طرح یک شرکت معماری لندن انتخاب شد. این طرح توسط یک معمار مرتبط با آن شرکت تهیه شده بود. مبلغ 25هزار روپیه جایزه مسابقه نیز به همین سازمان تعلق گرفت. طرح پیشنهادی این شرکت شاهکاری از معماری مدرن بود، اما خیلی زود مقالاتی علیه این طرح در روزنامه ها منتشر شد. در این مقالات و نامه های دیگر که به رسانه ها ارسال شده بود، گفته شدکه این طرح با معماری اسلامی سازگار نیست لذ شایسته شخصیت جناح نمی باشد. خانم فاطمه جناح خواهر قائد اعظم به شدت متوجه این مکاتبات و مقالات شد و از طرح برنده مسابقه نارضایتی خود را نشان داد. وی پس از بررسی و مشاوره با متخصصان از رد طرح شرکت انگلیسی خبر داد.

درخواست واگذاری مسئولیت های طراحی به شرکت بازرگان یحیی در بمبئی

خانم فاطمه جناح ابراز تمایل کرد که طراحی مقبره و آرامگاه جناح توسط بازرگان یحیی قاسم، معمار مقیم بمبئی، که خود محمد علی جناح شخصاً دوستش داشته، انجام شود. دولت پاکستان به خواسته های وی احترام گذاشت و برای طراحی آرامگاه محمدعلی جناح به سراغ بازرگان یحیی رفت. سرانجام به پیشنهاد خانم فاطمه جناح، دولت پاکستان با بازرگان یحیی که معمار مشاور محمد علی جناح نیز بود، تماس گرفت.

بازرگان یحیی بلافاصله این درخواست را اجابت کرد و با در نظرگرفتن شخصیت و جایگاه عالی رتبه محمدعلی جناح، مقبره ای زیبا مناسبی را در خورشان وی طراحی کرد که مورد پسند خانم فاطمه جناح نیز قرار گرفت.

قبرمحمدعلی جناح قبل از تاسیس بنای آرامگاه، هشت سال زیارتگاهی زیرسایه یک چادر بود. پس از چند سال دیگر، دو تن از یاران نزدیک محمدعلی جناح، لیاقت علی خان و سردارعبدالرب نشتر نیز در فاصله ای از قبر محمد علی جناح در محوطه باغ قائد اعظم دفن شدند.

مراسم سنگ بنای مزار قائد

درتاریخ31 ژوئیه1960میلادی، مراسم آبرومندانه ای باحضور فیلد مارشال ایوب خان ارتشبد و رئیس جمهور پاکستان برگزارشد و به طور رسمی سنگ بنای آرامگاه گذاشته شد. به همین مناسبت، پلاک مرمری نیز با کتیبه ای بشرح ذیل بر سر مزار نصب شد:

آرامگاه قائد اعظم محمد علی جناح

تاریخ تولد: 25 دسامبر 1876.

 تاریخ رحلت: 11 سپتامبر 1948

 این سنگ بنا توسط فیلد مارشال محمدایوب خان رئیس جمهورپاکستان در روز یکشنبه 31 جولای 1960مطابق با 6 صفرالمظفر1380 هجری قمری گذاشته شد. این سنگ بنا برای مدت طولانی در مقبره جناح باقی ماند، اما پس از خروج ایوب خان از قدرت، دولت بعدی آن را از مقبره خارج کرد. پس از برگزاری مراسم سنگ بنا، ساخت و ساز مقبره جناح برای ده سال به کندی پیش رفت، اما زمانی که رئیس جمهور وقت محمدیحیی خان آن را در آوریل 1969بازرسی کرد و هیئتی را به ریاست سپهبد پیرزاده تشکیل داد، سرعت گرفت.

ساخت و ساز آرامگاه محمد علی جناح در2 ژوئن1970به پایان رسید و مقبره توسط رئیس جمهور وقت، محمدیحیی خان در 15ژانویه1971افتتاح شد. جنرال آغا محمد یحیی خان رئیس جمهوربه همراه خانم شیرین جناح خواهر محمدعلی جناح بمناسبت مراسم افتتاحیه در آرامگاه جناح حضور یافتند. سپهبد پیرزاده افسر ارشد ستاد و رئیس هیئت یادبود قائد اعظم از ایشان استقبال نمود. آغا محمدیحیی خان پس از مراسم افتتاحیه به همراه سپهبد پیرزاده از آرامگاه قائد اعظم بازدید کرد و برای علو درجات محمد علی جناح و یارانش فاتحه خواند.

هدیه لوستر برای آرامگاه قائد اعظم توسط کشور چین

دو هفته پس از مراسم افتتاحیه آرامگاه، سفیر چین درپاکستان در یک مراسم ساده فانوس زیبایی را به نمایندگی از انجمن مسلمانان جمهوری خلق چین به جنرال پیرزاده رئیس کمیته یادبود قائد اعظم اهداء کرد که برسر مزار محمد علی جناح در داخل آرامگاه نصب شده است. ژنرال پیرزاده از اهدای این هدیه قدردانی و از دولت و مردم جمهوری خلق چین تشکر کرد.

این لوسترکه در مقبره جناح تا ۴۶سال قبل نصب شده بود، از ارتفاع 19فوتی از سطح زمین، باکلی ارتفاع 81 فوت قرار داشت. این لوستر دارای چهار بخش از استوپای بودایی الگوبرداری شده بود. لوستردر مجموع 40 لامپ طلایی داشت.

درحدود سال 2016، دولت چین به پاکستان پیشنهاد دادکه می خواهد یک فانوس جدید را جایگزین این فانوس کرده به جای آن نصب کند. دولت پاکستان این پیشنهاد راپذیرفت و در تاریخ 17دسامبر  2016 مراسم نصب لوستر تازه تزئین شده در مقبره بنیانگذار پاکستان محمد علی جناح برگزار شد.

در این مراسم، ممنون حسین رئیس جمهور وقت پاکستان، عرفان صدیقی مشاور نخست وزیر، سفیر چین در پاکستان، شهردارکراچی و سایر مقامات عالی رتبه شرکت کردند. این لوستر جدید 26 متر ارتفاع و ۲/۱تن وزن دارد و با هزینه ۲۲ کرور روپیه آماده شده است. بیش از هشت کیلوگرم طلا در آن به کار رفته است.

لوستر مجموعا چهار دایره دارد، در دایره اول 16 لامپ، در دایره دوم 10 لامپ، در دایره سوم هشت لامپ و در دایره چهارم شش لامپ نصب شده است. این لوستر در مدت چهار ماه درکشورچین ساخته شد و 13 متخصص چینی آن را در مدت حدود یک ماه و نیم در کراچی مونتاژ و سپس در مزار قائد نصب کردند.

ساختمان اصلی آرامگاه

ساختمان اصلی مقبره به شکل مربعی است به ابعاد 116فوت در 116فوت، دارای یک اتاق اصلی هشت ضلعی که ابعاد داخلی آن 22فوت عرض و36 فوت ارتفاع دارد.  این سازه عظیم با سنگ مرمر سفید ملاغوری به صورت افست روی دیوارها آراسته شده است. قبر در زیر زمین قرار دارد، اما در اتاق اصلی که توسط حصار برنزی و نقره ای احاطه شده است، ماکتی ساخته شده است. چهار راه پله از چهار گوشه اتاق اصلی به زیرزمین فرود می آیند. قبر قائد در وسط قرارگرفته است. این راه پله ها به بالکن بالا می روند که از سکو 52 فوت ارتفاع دارند. تالار هشت ضلعی اتاق اصلی در سطح بالکن به شکل گرد با دیواری گرد پیرامونی به خود می گیرد. گنبد70 فوتی از اینجا به بیرون زده است. گنبد از بتن سیمانی ساخته شده، بر روی دیوارهای مدور14فوت بلند قرار گرفته است.

ساختمان مقبره، از بیرون، با ساختار هرم مربعی شکل به ارتفاع90 فوت در قاعده و82 فوت در بالا قرار دارد. گوشه های فروستوم تا حدود 7 فوت از پله های هرچهارگوشه بیرون زده است. ساختمان مقاوم در برابر زلزله بوده و کورس های بنایی با دستگاه بتن سیمانی از بالا به پایین با یکدیگر تقویت شده اند. دیوارهای داخلی با طرحی از سنگ مرمر سبز ارائه شده است.

کار بر روی مقبره در2 ژوئن1970به پایان رسید ومقبره توسط رئیس جمهور وقت، محمدیحیی خان در15ژانویه 1971برای عموم افتتاح شد.کل هزینه ساخت و ساز این آرامگاه 14.8میلیون روپیه بود.

باغ و ایوان نوادرات قائد اعظم

ایوان نوادرات قائد اعظم و منظره باغ سر سبز زیبایی آرامگاه را افزایش می دهد. این تلفیقی زیبا و هماهنگ از سنت معماری اسلامی، روندهای معماری و فناوری های مدرن است.

باغچه های سبز در اطراف مقبره با اندازه مساوی وجود دارد که توسط راهروها و کانال های آب محدود شده است. این کانال های آب دارای فواره ها هستند. یک فواره بزرگ هر نقطه تلاقی این کانال ها را مشخص می کند. نواحی سبز دوباره توسط راهروهای مستقیم با یک سکوی برجسته در مرکز با آبشارهای عمودی تقسیم می شوند. کل محوطه جلو به پنج سطح در جلو رو به جاده محمدعلی جناح و چهار سطح رو به شارع قائدین تقسیم شده است.

در ضلع غربی مقبره، در تالار بزرگی، قبور رهبران ملی قرار دارد. این سالن به سمت شمال گسترش یافته است تا سالن بزرگ دیگری برای نمایش آثار قائد اعظم ساخته شود. آثار قائد اعظم شامل موارد استفاده شخصی، متون سخنرانی ها، اشعار، دو خودرو، نسخ قرآن مجید، لباس، کفش، تمبر پستی، اسکناس، لوازم التحریر، مبلمان، فرش، ظروف، کارد و چنگال، ظروف شیشه ای، اشیاء تزئینی، اوزار ورزشی، سلاح و زره و غیره می باشد.

مجموعه نمایش داده شده در اتاق یادبود توسط خانم شیرین جناح خواهر محمد علی جناح اهدا شده است که نشان دهنده بخشی از زندگی شخصی جناح است. سایر آثار توسط یک کمیسیون تحقیق که توسط دولت پاکستان در سال 1969 تشکیل شده بود جمع آوری شد.

آیت الله شهید ابراهیم رئیسی در حال نوشتن در دفترت خاطرات آرامگاه محمد علی جناح

گوشه ای از قبر جناح با آیت قرآنی

گوشه ای از قبر جناح با تاریخ تولد و تاریخ رحلت ایشان

لینک منابع:

https://jang.com.pk/news/714302

http://www.tourism.gov.pk/karachi

http://qmmb.gov.pk/mausoleum

https://www.graana.com/blog/all-you-need-to-know-about-mazar-e-quaid-karachi/#1