همانطور که بسیاری از صاحبنظران مطرح جهان اعلام کرده اند، شیوع ویروس کرونا تاثیرات بسیاری در ابعاد مختلف جامعه بشری خواهد داشت. بسیاری از سیاستمداران، اقتصاددانان و جامعه شناسان، نظریات مختلفی برای جهان پسا کرونا ارائه کرده اند که از آن جمله میتوان به اظهار نظر هنری کسینجر، نوام چامسکی و فرانسیس فوکویاما اشاره کرد. صرفنظر از نوع پیش بینی این صاحبنظران، آنچه مسلم است این است که جهان پس از کرونا با تغییرات بسیاری عمیقی در همه ابعاد زندگی مواجه خواهد شد.
در این نوشته سعی داریم اتفاقاتی را که در عرصه فرهنگ، هنر و اجتماع میافتد را تا حدودی بررسی کنیم. اما پیش از آن ذکر دو نکته ضروری است:
اول. به دلیل فراگیری این واقعه مهم در همه ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و...، تبعات آن درهمتنیدگی بسیاری با یکدیگر دارد. بنابراین در بررسی تاثیرات این واقعه بر یک موضوع خاص، اثرات متقابل مولفهها گوناگون قابل مشاهده است که گاها تفکیک آنها امکانپذیر نیست. مثلا در بررسی موضوع هجوم مردم به فروشگاههای مواد غذایی در برخی از کشورها، هر کدام از مولفههای فرهنگ عمومی، وضعیت اقتصادی مردم، میزان اعتماد مردم به حاکمان، تاثیرات رسانهای و... هر کدام اثرات متقابلی در موضوع مورد بحث دارند و نمیتوان آن را از یک زاویه مشخص بررسی کرد.
دوم. در حال حاضر اکثر اظهار نظرها و گمانهزنیهای قابل اعتنا، بیشتر بر آثار اقتصادی شیوع ویروس کرونا متمرکز است به طوریکه میتوان سایه آن را در بررسی اثرات فرهنگی و اجتماعی کرونا نیز کاملا حس کرد. بنابراین طبیعی است که این تحقیق نیز متاثر از تاثیر مولفههای اقتصادی در حوزه فرهنگی، هنری و اجتماعی میباشد.
کرونا و کسب و کارهای فرهنگی و هنری
تاثیر شیوع ویروس کرونا همچون سایر عرصهها، کسب و کارهای بسیاری را در حوزه فرهنگ و هنر نیز با چالش مواجه کرده است. بخشهایی همچون گردشگری، سینما، تئاتر، موسیقی، موزهها و گالریها، آموزشگاهها، کتاب و نشریات، مشاغل فرهنگی مستقل و... با خسارات جدی مواجه شدهاند.
دولتها سعی دارند خسارتهای وارده به این حوزه را برآورد و تا حدودی نسبت به جبران آنها اقدام نمایند. به عنوان نمونه چندی پیش وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی کشورمان اعلام کرد که خسارت وارده به حوزههای فرهنگی، هنری و رسانه و محتوای دیجیتالی تا پایان فروردین 99 مبلغ 976میلیارد تومان برآورد میشود. یا مثلا دولت بلغارستان برای جبران خسارات وارده به هنرمندان آزاد و مستقل در فاز اول مبلغ 2.7میلیون لوا اختصاص داده است.
طبق برآوردهای اولیه در سراسر دنیا حدود 50میلیون شغل در حوزه گردشگری در خطر از بین رفتن هستند. گردشگری با بیش از 20 نوع متنوع شامل گردشگری میراث، درمانی، طبیعی، اکوتوریسم، شکار، زیارت، ماجراجویی و... یکی از خسارتبارترین بخشها برای همه کشورها و به ویژه کشورهایی همچون آمریکا، فرانسه و... که در سالهای اخیر سهم زیادی از این صنعت را به خود اختصاص دادهاند، خواهد بود. مشاغلی همچون آژانسهای مسافرتی، هتلداری، بومگردی، راهنمایان گردشگری، مراکز توریستس و... که مستقیما با این حوزه سر و کار دارند تقریبا به صورت کامل تعطیل شدهاند. مشاغل دیگری نیز همچون حمل و نقل هوایی، زمینی و دریایی، رستورانها، تولیدکنندگان و فروشندگان صنایع دستی و.. به صورت غیر مستقیم تحت تاثیر شدید این حوزه قرار گرفتهاند.
تعطیلی سالنهای سینما، تئاتر، کنسرتهای موسیقی و... یکی دیگر از خسارات این واقعه است. علاوه بر خسارتی که به سالندارها وارد میگردد، سرنوشت گروههای هنری که در برای اکران و اجرا در این سالنها در گذشته سرمایهگذاری مادی و معنوی کردهاند و همینطور منابع درآمدی آنان در آینده، در هالهای از ابهام فرو رفته است. البته در سراسر دنیا برخی از هنرمندان با کمک برخی از مراکز فرهنگی و هنری و با استفاده از ابزارهای آنلاین و دیجیتال سعی کردهاند که برنامههای خود را در محیط مجازی ارائه نمایند، اما به نظر نمیرسد در کوتاهمدت بتوانند به درصد قابل قبولی از درآمدهای اجرای فیزیکی خود برسند.
حوزه کتاب و نشریات نیز از این واقعه بینصیب نماندهاند. در کشور خودمان علیرغم حمایتهای محدود دولتی، پس از اولین ضربه وارد شده بر این حوزه بر اثر افزایش قیمت کاغذ، ضربه جدیتر را شیوع ویروس کرونا بر پیکر کتاب و نشریات وارد کرده است. به طور کلی در شرایط اینچنینی به دلیل کاهش درآمد خانوادهها از یک سو و بزرگ شدن سهم غذا و دارو در سبد خانوار از سوی دیگر، اولین قربانی معمولا سهم فرهنگ در سبد خانوار است.
برخی از تهدیدهای بوجود آمده در عرصه فرهنگ و هنر
- کاهش تقاضای محصولات فرهنگی و هنری در سبد خانوار
- از بین رفتن نهادها و گروههای فرهنگی و هنری ایجاد شده
- کاهش تولیدات و محصولات فرهنگی و هنری
- افزایش نرخ بیکاری در این عرصه
- تغییر کاربری مکانهای فرهنگی به سایر عرصهها
موارد بالا تهدیدهای اصلی عرصه فرهنگ و هنر است. اما شاید مهمترین آنها از بین رفتن نهادها و گروههای فرهنگی و هنری ایجاد شده باشد که شاید سالها برای ایجاد آن سرمایهگذاری شده است. تهدید مهم بعدی کاهش تولیدات فرهنگی هم به دلیل منابع و هم به دلیل نامساعد بودن شرایط تولید است که شاید نتواند نیاز حداقلی جامه را تامین کند.
برخی از فرصتهای بوجود آمده در عرصه فرهنگ و هنر
- تغییر شیوه عرضه محصولات فرهنگی و هنری
- استفاده از فناوریهای برخط، واقعیت مجازی و...
- رونق گرفتن محصولات حوزه سرگرمی و بازیها
- چندپیشگی شاغلان عرصه فرهنگ و هنر برای مقابله با آسیبهای مشابه
کرونا و آثار اجتماعی
وقایع اخیر بیش از پیش نیاز جوامع را به نظام آموزشی قوی و کارآمد و رسانههای فعال را روشن کرد. اینکه برخی از مردم علیرغم توصیههای اکید بهداشتی همچنان به رویههای اشتباه خود ادامه میدهند بیانگر نیاز این قشر به آموزشهایی برای هماهنگی با اجتماع است. دولتها بیش از پیش باید با آموزش مداوم و استفاده از رسانهها نسبت به مجاب کردن مردم به رعایت آداب اجتماعی در بحرانها اقدام نمایند. روحیه دادن و دور کردن مردم از ناامیدی ناشی از شایعات، بخشی دیگر از وظایف نظام آموزشی و رسانههای فعال است.
بیشک مفاهیم و واژههای جدیدی پس از شیوع ویروس کرونا بوجود آمده و یا بوجود خواهد آمد و یا بر گستره آنها افزوده شده که بر زندگی اجتماعی مردم اثرات زیادی خواهند داشت. بر کارشناسان و صاحبنظران لازم است به درستی به ابعاد آن پرداخته و نسبت به تبیین آنها اقدام
نمایند. به عنوان نمونه مفاهیمی همچون فرهنگ خانهنشینی و یا فاصله اجتماعی شکل جدید و فراگیری به خود گرفتهاند و بحثهای زیادی پیرامون آنها شکل گرفته است.
برخی از تهدیدهای بوجود آمده در عرصه اجتماعی
- ایجاد ترس و نگرانی نسبت به آینده
- افزایش نرخ بیکاری و فقر
- افزایش فاصله طبقاتی
- افزایش سرقت، اعتیاد و ناامنی ناشی از تبعات اقتصادی
- شایعات و افزایش جو بیاعتمادی
- نافرمانی اجتماعی در مقابل محدودیتهای اعمال شده
برخی از فرصتهای بوجود آمده در عرصه اجتماعی
- توجه بیشتر به بهداشت فردی و اجتماعی
- توجه به مسئولیت اجتماعی و وابستگی سلامت جامعه به همت همه آحاد مردم
- افزایش تعاون و همکاریهای اجتماعی برای مقابله با بحران
- افزایش توجه همگانی به قشرهای کم درآمد و ضعیف جامعه
- تفکر و تدبر در ابعاد مختلف بحران و سرنوشت بشر
- افزایش نیازهای معنوی
- آسیب کمتر محیط زیست و طبیعت
- ارائه راهکارهای خلاقانه در عرصههای اجتماعی
برخی از تهدیدهای بوجود آمده در خانواده
-
ایجاد ترس و ناامیدی
- اختلافات خانوادگی به دلیل کم شدن مشغلههای بیرونی
- مشکلات فرزندان
- افسردگی و آسیبهای ناشی از آن
- کم تحرکی و آسیبهای ناشی از آن
برخی از فرصتهای بوجود آمده در خانواده
- در کنار هم بودن و نزدیک شدن بیشتر اعضای خانواده
- فراغت بیشتر و روی آوردن به مطالعه
- انجام بازی و سرگرمیهای دستهجمعی
کرونا و وظایف سازمان در عرصه بینالملل
همانطور که از سالهای قبل قابل پیشبینی بود، فعالیت پر حجم و متنوع فرهنگی در فضای مجازی از اهمیت بالایی برخوردار است. متاسفانه بلافاصله پس از محدودیت منابع مالی سازمان در سالهای اخیر، بودجه فضای مجازی به شدت کاهش یافت و به تبع آن، فعالیت نمایندگیها در این زمینه محدودتر شد. مشکلات بوجود آمده در شرایط کنونی فرصتی است که سازمان مجددا نسبت به برنامهریزی خود در حوزه فضای مجازی تجدید نظر کند.
وضعیت پیش آمده به نوعی شبیهسازی اقداماتی است که برخی از کشورهای هدف به دلیل فشارهای درونی و بیرونی خود، به منظور محدود کردن فعالیت نمایندگیهای فرهنگی کشورمان، اعمال کرده و یا در آینده اعمال خواهند کرد. لذا این وضعیتِ گذرا، فرصت مناسبی است برای تمرین در شرایط مشابه که در صورت مواجهه با تهدید فوق، سازمان بتواند اهداف خود را پیگیری نماید. تنها با توجه به این امر خطیر و تفکر و برنامهریزی صحیح در حوزه ابزارهای نوین و یافتن راهکارهای خلاقانه در این زمینه است که امکان ادامه حیات نمایندگیها در آینده رقم خواهد خورد و الا تفکر بودجه محور و کم کردن صِرفِ هزینهها، بیشک مجرای تنفسی نمایندگیها را تنگتر خواهد کرد.
آنچه مسلم است این است که شرایط کاملا تغییر کرده است و ناگزیر ما نیز میبایست شیوه عمل خود را تغییر دهیم. البته این تغییر هم باید در روشهای ارتباط اتفاق بیفتد و هم در محتوا.
الف) روشهای ارتباط: به طور قطع استفاده از شبکههای اجتماعی متناسب با جامعه میزبان، مهمترین و کارآمدترین روش ارتباط در شرایط کنونی است. نمایندگیهای فرهنگی در این بخش به چند دسته تقسیم میشوند. دسته اول با تلاشهای چند ساله خود توانستهاند از طریق صفحات اجتماعی، مخاطبین قابل توجهی در جامعه میزبان را جذب نمایند. دستهای دیگر تلاشهایی انجام دادهاند، اما گاها بستر مناسبی برای فعالیت خود انتخاب نکردهاند و یا هنوز با رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله دارند، به عنوان مثال هنوز برخی از نمایندگیها بخشی از انرژی خود را صرف پست گذاشتن در پیامرسان تلگرام آن هم به زبان فارسی میکنند. دسته سوم که شاید تلاش کمتری داشتهاند، هنوز به میزان معتنابهی از مخاطب دست نیافتهاند.
به نظر میرسد در این بخش باید تلاش کرد تا همه نمایندگیها به سطح قابل قبولی از مخاطبین برسند تا محتوای ارائه شده به میزان مناسبی میان مخاطبین منتشر شود. البته نباید فراموش کرد که تلاش برای افزایش مخاطبین، موضوعی مستمر است و همواره باید در دستور کار همه نمایندگیها اعم از دستهبندیهای فوق قرار داشته باشد.
ب) محتوا
شاید بتوان گفت یکی از بهترین فرصتهای پیش آمده در شرایط شیوع بیماری کرونا، ایجاد تغییر در نوع محتوای تولیدی متناسب با نیاز کنونی مخاطبین و در نتیجه جذب بالاتر آنها باشد. با توجه به حضور نسبی رایزنیهای فرهنگی در شبکههای اجتماعی و تا حدودی شکل گرفتن شبکه انتشارِ محتوا در برخی از آنها، تولید محتوای متناسب با شرایط کنونی میتواند تاثیر بالایی در جلب و جذب مخاطب داشته باشد.
در وضعیت کنونی انتشار پستهای رایج در صفحات اجتماعی نمایندگیها همچون جاذبههای گردشگری، صنایع دستی، غذای ایرانی و... کمتر مورد توجه مخاطب قرار میگیرد، چرا که نیاز مخاطب تغییر کرده است. مهمترین اتفاقی که امروز برای مخاطبین افتاده، احساس ترس و نگرانی است و نیازهای جدید آنها باعث شده است به موضوعاتی همچون بهداشت جسمی و روانی، آرامش و امید، همدلی و کمک به یکدیگر و... واکنش مثبت نشان دهند. در این شرایط اگر بتوان به سرعت و بدون فوت وقت از ظرفیتهای داخلی کشور محتوای مورد نیاز در این زمینه را در قالب تصویر، کاریکاتور، ویدئو کلیپ و... متناسب با عرصه بینالملل تولید کرد، مطمئنا با اقبال بالایی در شبکههای مختلف پخش شده و مخاطب خود را پیدا خواهد کرد. در این صورت رتبه ایران اسلامی در میان مخاطبین فضای مجازی با جهش قابل ملاحظهای روبرو خواهد شد.
برخی از این ظرفیتها عبارتند از:
- دعا و نیایش: استخراج مضامین عالی ادعیه ائمه اطهار علیهمالسلام و جلب توجه مخاطب به ارتباط با خداوند متعال برای آرامش بیشتر
- امید بخشیدن به آینده با استفاده از آیات و روایات: استخراج مفاهیم بلند قرآنی و روایی در زمینه آینده زندگی بشری و القای پایانپذیر بودن عسر و سختی و در پیش بودن آیندهای درخشان
- آیات و روایات مسئولیت اجتماعی: القای اینکه همه افراد بشر نسبت به سرنوشت یکدیگر مسئولند با نشان دادن روحیه همکاری و تعاون در اسلام و ایران
- توجه به نهاد خانواده در اسلام و مراقبت بیشتر از فرزندان و افراد سالخورده در بحرانها
- ترویج طب سنتی و طب اسلامی (از منابع و افراد معتبر با تاکید بر مکمل بودن طب سنتی در کنار طب نوین و نه در مخالفت با آن)
مفاهیم آخرالزمانی و نیاز به منجی (با نگاه به رجعت مسیح علیهالسلام)
نظر شما