آینده پژوهی دین در بلغارستان باتوجه به جمعیت مسیحیت ارتدکس و اقلیت بزرگ مسلمانان در این کشور

و از طرف دیگر شتاب بلغارستان برای هرچه اروپایی تر شدن بعد از پیوستن به شنگن و یورو

رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در بلغارستان

چکیده :

بلغارستان، به‌عنوان کشوری واقع در مرزهای فرهنگی و تمدنی شرق و غرب، دارای بافتی دینی نسبتاً متنوع است که در آن مسیحیت ارتدوکس شرقی به‌عنوان دین غالب شناخته می‌شود، در حالی‌که اقلیت بزرگی از مسلمانان، عمدتاً ترک‌تبار و بلغار مسلمان، در مناطق مختلف کشور حضور دارند. این ترکیب دینی نه‌تنها ریشه در تاریخ و سنت‌های طولانی این سرزمین دارد، بلکه امروزه نیز در قالب نمادهای فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی، نمود پیدا می‌کند.

با این حال، ورود بلغارستان به اتحادیه اروپا در سال 2007 و حرکت شتابان آن به سوی همگرایی کامل با ساختارهای اروپایی، از جمله پیوستن به منطقه شنگن و پذیرش یورو در آینده نزدیک، شرایط تازه‌ای را برای دین و هویت دینی در این کشور ایجاد کرده است. از یک سو، فرآیند اروپایی‌شدن مستلزم پذیرش اصولی چون سکولاریسم، حقوق بشر، آزادی دین و پذیرش تنوع فرهنگی و مذهبی است. از سوی دیگر، این فرآیند با افزایش مهاجرت، رشد فناوری، گسترش رسانه‌های جهانی و شکل‌گیری سبک‌های زندگی جدید همراه بوده که به نوبه خود، ساختار سنتی نهادهای دینی را به چالش کشیده‌اند.

در این مقاله، تلاش شده است با رویکرد آینده‌پژوهانه، روندهای مؤثر بر جایگاه دین در بلغارستان تحلیل شود. بدین منظور، ضمن بررسی وضعیت فعلی دین در این کشور، روندهای جهانی نظیر سکولاریزاسیون، مهاجرت و جهانی‌شدن، و نیز تأثیر سیاست‌های اتحادیه اروپا و روندهای فرهنگی ناشی از آن مورد بررسی قرار گرفته‌اند. همچنین، با ترسیم سناریوهای ممکن، تلاش شده است مسیرهای احتمالی برای آینده دین در بلغارستان پیش‌بینی گردد؛ از جمله سناریوی کاهش نفوذ کلیسا، ادغام اقلیت‌های دینی در چارچوب جامعه سکولار، یا حتی بازگشت به معنویت فردی و نوین در میان نسل‌های جوان‌تر. در نهایت، مقاله با ارائه پیشنهاداتی در حوزه سیاست‌گذاری دینی، آموزش چندفرهنگی، و گفت‌وگوی بین‌دینی، راهکارهایی را برای مدیریت تحولات دینی در آینده بلغارستان ارائه می‌کند. نتیجه‌گیری مقاله نشان می‌دهد که دین همچنان عنصری مؤثر در هویت فرهنگی و اجتماعی بلغارستان باقی خواهد ماند، اما نیازمند بازتعریف نقش خود در چارچوب نظم نوین اروپایی، سکولار و چندفرهنگی است.

مقدمه:

بلغارستان کشوری است در شبه‌جزیره بالکان که در طول تاریخ همواره در تقاطع تمدن‌های بزرگ شرقی و غربی قرار داشته است. پس از فروپاشی نظام کمونیستی در اوایل دهه ۱۹۹۰، این کشور مسیر تازه‌ای از اصلاحات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را آغاز کرد که نقطه عطف آن، پیوستن رسمی به اتحادیه اروپا در سال ۲۰۰۷ بود. این روند عضویت نه‌تنها موجب تغییرات ساختاری در نهادهای حکمرانی و اقتصاد کلان گردید، بلکه پیامدهای فرهنگی و هویتی عمیقی نیز در پی داشت. یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تأثیرپذیر از این تحولات، ساختار دینی و نقش دین در جامعه بلغارستان است.

جامعه بلغارستان از نظر دینی ترکیبی متشکل از اکثریت مسیحیان ارتدوکس شرقی و اقلیت قابل‌توجه مسلمانان است. مسلمانان بلغارستان شامل ترک‌های بلغار، بلغارهای مسلمان (پومک‌ها) و جمعیت کوچکی از مهاجران مسلمان هستند که بیشتر در مناطق جنوبی و شمال‌شرقی کشور ساکن‌اند. این تنوع دینی همواره بخشی از هویت ملی و فرهنگی کشور را تشکیل داده است. با این حال، با افزایش تعاملات بین‌المللی، ورود فناوری‌های نوین، مهاجرت جوانان به کشورهای غربی و تأثیر ارزش‌های سکولار اروپایی، نقش دین در زندگی فردی و جمعی مردم بلغارستان نیز در حال تحول است.

در این زمینه، آینده دین در بلغارستان با چالش‌هایی نظیر کاهش نفوذ کلیسا، کاهش میزان دینداری جوانان، تغییر سبک‌های دینداری، و در عین حال فرصت‌هایی چون بازتعریف نقش دین در جامعه مدنی، تقویت گفت‌وگوی دینی، و پذیرش بیشتر تنوع فرهنگی مواجه خواهد شد. این مقاله می‌کوشد با رویکردی آینده‌پژوهانه، تصویری روشن‌تر از این تحولات احتمالی ارائه دهد و زمینه‌ای برای درک بهتر تعامل میان دین، دولت و جامعه در بلغارستان فراهم سازد.

فصل اول: ساختار دینی فعلی بلغارستان

1.1 دین در قانون اساسی بلغارستان

قانون اساسی جمهوری بلغارستان، آزادی مذهب را تضمین کرده و تأکید دارد که هیچ دینی نباید به‌عنوان دین رسمی کشور اعلام شود. با این حال، کلیسای ارتدوکس بلغارستان به‌عنوان یک نهاد سنتی و دارای احترام ویژه، در عمل نقش غالب را ایفا می‌کند. طبق ماده ۱۳ قانون اساسی، مذهب از دولت جداست، اما آزادی وجدان، اعتقاد و مذهب محترم شمرده می‌شود. در عین حال، قانون ثبت نهادهای مذهبی مصوب سال ۲۰۰۲، چارچوبی قانونی برای فعالیت گروه‌های دینی در کشور فراهم آورده است.

1.2 آمار و داده‌های جمعیتی مربوط به ادیان مختلف

براساس سرشماری سال ۲۰۱۱ (آخرین داده‌های رسمی موجود)، حدود ۷۶٪ از جمعیت بلغارستان خود را پیرو کلیسای ارتدوکس معرفی کرده‌اند. مسلمانان با حدود ۱۰٪ از جمعیت، دومین گروه بزرگ دینی هستند. سایر ادیان مانند کاتولیک‌ها، پروتستان‌ها، یهودیان، و گروه‌های نوظهور معنوی جمعاً کمتر از ۵٪ جمعیت را تشکیل می‌دهند. نزدیک به ۱۰٪ از مردم نیز خود را بدون دین معرفی کرده‌اند یا از پاسخ دادن خودداری کرده‌اند. با وجود کاهش جمعیت کلی کشور در دهه‌های اخیر، درصد جمعیت مسلمانان ثبات نسبی داشته یا در برخی مناطق رشد اندکی نشان داده است.

1.3 ارتدوکس شرقی به‌عنوان دین غالب

کلیسای ارتدوکس بلغارستان، که قدمتی بیش از هزار سال دارد، یکی از مهم‌ترین نهادهای مذهبی و فرهنگی کشور به‌شمار می‌رود. این کلیسا در دوران پساکمونیستی تلاش کرده است تا نقش از دست‌رفته خود را باز یابد و در فرآیندهای اجتماعی و سیاسی حضور یابد. مراسم مذهبی، آیین‌های ملی، و جشن‌های ارتدوکسی بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی فرهنگی بلغارها باقی مانده‌اند. با این حال، کاهش مشارکت فعال جوانان، شهرنشینی، و گرایش به سکولاریسم موجب کاهش نسبی نفوذ عملی کلیسا در نسل‌های جدید شده است.

 1.4 مسلمانان در بلغارستان؛ ترکیب قومی، تاریخی و جغرافیایی

جمعیت مسلمانان بلغارستان عمدتاً شامل ترک‌های بلغار، بلغارهای مسلمان (پومک‌ها)، و گروه کوچکی از روماهای مسلمان است. این گروه‌ها بیشتر در مناطق کوهستانی رودوپ، شمال‌شرقی (مانند استان شومن و رازگراد) و برخی شهرهای جنوبی همچون کردجالی ساکن‌اند. اسلام در دوره حکومت عثمانی وارد این سرزمین شد و تا امروز به‌عنوان بخشی از هویت قومی و محلی در این مناطق حفظ شده است. با وجود چالش‌هایی نظیر تبعیض‌های تاریخی در دوران کمونیسم، مسلمانان امروز دارای حقوق برابر قانونی هستند، گرچه هنوز در حوزه‌هایی مانند آموزش و اشتغال با محدودیت‌هایی مواجه‌اند.

1.5 نقش دین در نظام آموزشی، رسانه و سیاست

نظام آموزشی رسمی بلغارستان سکولار است، اما آموزش دینی به‌صورت اختیاری در مدارس ارائه می‌شود. کلیسای ارتدوکس نقش پررنگ‌تری در این بخش دارد و برنامه‌های آموزشی دینی آن در برخی مدارس اجرا می‌شود. مسلمانان نیز تلاش کرده‌اند آموزش دینی اسلامی را در قالب مدارس خصوصی یا کلاس‌های فوق‌برنامه توسعه دهند. در حوزه رسانه، نهادهای مذهبی دارای رسانه‌های خاص خود هستند، اما نفوذ رسانه‌ای آن‌ها در برابر رسانه‌های سکولار و تجاری محدود است.

در سیاست، هرچند قانون اساسی تأکید بر جدایی دین از دولت دارد، اما نمادها و ارزش‌های دینی ارتدوکسی در گفتمان‌های عمومی و تصمیم‌گیری‌های سیاسی بعضاً انعکاس دارند. همچنین، احزاب اقلیت‌محور مانند «جنبش حقوق و آزادی‌ها» (DPS) که از حمایت مسلمانان برخوردارند، در مجلس ملی نقش‌آفرینی می‌کنند.

فصل دوم: روندهای جهانی مؤثر بر آینده دین

جهانی‌شدن، گسترش سکولاریسم، افزایش مهاجرت و تغییرات فناورانه از جمله مهم‌ترین روندهای جهانی هستند که نقش دین در جوامع را دگرگون ساخته‌اند. بلغارستان نیز به‌عنوان کشوری در مرز تمدن‌های شرقی و غربی، به شدت از این تحولات تأثیر می‌پذیرد. در این فصل، این چهار روند بررسی می‌شوند تا چارچوبی برای تحلیل آینده دین در بلغارستان فراهم گردد.

2.1 سکولاریزاسیون و کاهش نقش نهادهای دینی

فرآیند سکولاریزاسیون، یا به عبارتی جدا شدن نهاد دین از نهاد دولت و کاهش نفوذ دین در حوزه عمومی، یکی از بارزترین مشخصه‌های جوامع مدرن است. این روند به‌ویژه در کشورهای اروپای غربی با سرعت بیشتری پیش رفته و هم‌اینک نشانه‌های آن در کشورهای اروپای شرقی از جمله بلغارستان نیز قابل مشاهده است. در بلغارستان، هرچند کلیسای ارتدوکس همچنان دارای احترام عمومی است، اما مشارکت مردم به‌ویژه نسل جوان در مراسم دینی کاهش یافته و اعتماد عمومی به نهادهای مذهبی نیز رو به افول گذاشته است.

نهادهای دینی، که پیش‌تر نقشی اساسی در آموزش، امور خیریه، و حتی سیاست ایفا می‌کردند، اکنون جای خود را به نهادهای مدنی و سکولار داده‌اند. این تحول نه تنها به دلیل نفوذ ایدئولوژی‌های سکولار پس از فروپاشی کمونیسم، بلکه در اثر فشارهای فرهنگی ناشی از عضویت در اتحادیه اروپا، رشد فردگرایی، و گسترش ارزش‌های لیبرال صورت گرفته است. کلیسا برای باقی ماندن در صحنه عمومی ناگزیر به بازتعریف نقش خود از «مرجع قدرت» به «نهاد فرهنگی و معنوی» خواهد بود.

2.2 جهانی‌شدن و دین به‌مثابه هویت فرهنگی

جهانی‌شدن نه تنها فرآیندی اقتصادی یا فناورانه، بلکه پدیده‌ای فرهنگی و هویتی نیز به شمار می‌آید. با گسترش ارتباطات جهانی، مردم جوامع مختلف بیش از پیش در معرض دیدگاه‌ها، سبک‌های زندگی، و نظام‌های ارزشی متنوع قرار می‌گیرند. این امر موجب تضعیف روایت‌های سنتی و تقویت گرایش‌های فردی و انتخابی در حوزه دین شده است. دین، که پیش‌تر امری وراثتی و جمعی محسوب می‌شد، اکنون بیش‌تر به‌مثابه یک انتخاب فرهنگی و معنوی در نظر گرفته می‌شود.

در چنین بستری، افراد ممکن است دین را نه به‌عنوان نظامی جامع برای تفسیر جهان، بلکه به‌عنوان بخشی از هویت قومی یا فرهنگی خود بپذیرند. برای مثال، برای بسیاری از بلغارها، مسیحیت ارتدوکس عنصری از هویت ملی محسوب می‌شود، حتی اگر به‌طور منظم در مراسم دینی شرکت نکنند. همین وضعیت در میان مسلمانان بلغارستان نیز مشاهده می‌شود؛ دین اسلام برای ترک‌های بلغاری یا پومک‌ها، علاوه‌بر جنبه معنوی، بخش مهمی از هویت قومی و تاریخی آنان است. این امر دین را به‌صورت یک شاخص هویتی بازتعریف می‌کند، نه لزوماً یک چهارچوب اعتقادی کامل.

2.3 مهاجرت و تغییر ترکیب جمعیتی

یکی از عوامل مهم تأثیرگذار بر ساختار دینی در هر کشور، الگوهای مهاجرتی است. بلغارستان در دهه‌های اخیر هم مهاجر فرست بوده و هم مهاجرپذیر، هرچند سهم اولی بیشتر است. مهاجرت نیروی کار جوان به کشورهای غربی، به‌ویژه از جوامع کوچک‌تر مسلمان، می‌تواند موجب تضعیف سنت‌های دینی در مناطق روستایی گردد. در عین حال، ورود پناهندگان یا مهاجران از کشورهای مسلمان، به‌ویژه پس از بحران سوریه و تحولات خاورمیانه، هرچند در مقیاس محدود، می‌تواند ترکیب جمعیتی را تحت‌تأثیر قرار دهد.

نکته مهم‌تر، بازگشت مهاجران بلغاری از اروپا با ذهنیت‌ها و ارزش‌های متفاوت است. این مهاجران، که عمدتاً در کشورهای سکولار مانند آلمان، هلند یا فرانسه زندگی کرده‌اند، ممکن است پس از بازگشت با نوعی گسست فرهنگی نسبت به ساختار سنتی دینی کشور مواجه شوند. این تفاوت دیدگاه‌ها، به‌ویژه در نسل دوم مهاجران، می‌تواند به تغییرات تدریجی در نگاه عمومی به دین و نهادهای مذهبی منجر شود.

از سوی دیگر، در صورت شکل‌گیری موج‌های مهاجرتی جدید از سوی جوامع مسلمان به بلغارستان، مسائلی نظیر هم‌زیستی، ادغام یا مقاومت فرهنگی می‌تواند پدیدار شود که ضرورت تدوین سیاست‌های مهاجرتی هوشمندانه و میان‌فرهنگی را تقویت می‌کند.

2.4 تکنولوژی و تغییر سبک زندگی مذهبی

فناوری اطلاعات و ارتباطات، به‌ویژه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، یکی از مهم‌ترین عوامل دگرگونی سبک‌های دینداری در دنیای معاصر است. این ابزارها باعث دسترسی آسان به منابع دینی متنوع، ارتباطات فراملی مذهبی، و همچنین شکل‌گیری جوامع دینی آنلاین شده‌اند. در بلغارستان نیز بسیاری از نهادهای دینی، از جمله کلیسای ارتدوکس و جوامع اسلامی، شروع به استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال برای ارتباط با پیروان خود کرده‌اند.

با این حال، سبک جدید دینداری که مبتنی بر «مصرف انتخابی محتوا» و «دینداری فردی غیرنهادی» است، در حال جایگزینی با شیوه‌های سنتی عضویت و مشارکت در نهادهای دینی است. افراد ممکن است به جای مراجعه به کلیسا یا مسجد، از طریق یوتیوب، اینستاگرام یا پادکست‌های معنوی نیازهای روحی خود را برطرف کنند. این امر موجب چرخش دین به سمت فردگرایی و کاهش نقش ساختاری آن در جامعه می‌شود.

همچنین، مواجهه با دیدگاه‌های متنوع، از سنت‌گرایانه تا نواندیشانه یا حتی نقد دین، موجب افزایش تفکر انتقادی دینی در میان نسل جدید می‌شود. این روند به‌طور خاص در شهرهای بزرگ‌تر مانند صوفیه، پلودیف و وارنا آشکارتر است، جایی که نسل جوان با سرعت بیشتری سبک زندگی مدرن را پذیرفته‌اند.

فصل سوم: تأثیر روند اروپایی شدن بر دین در بلغارستان

فرایند اروپایی شدن، که در دهه‌های اخیر به یکی از مسیرهای اصلی تحول ساختاری در بلغارستان تبدیل شده، تأثیرات قابل توجهی بر حوزه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی این کشور داشته است. دین نیز از این تأثیرات مستثنا نبوده و هم در سطح نهادی و هم در سطح هویتی، دستخوش تغییراتی شده است. در این فصل، به بررسی تأثیرات روند اروپایی شدن—شامل پیوستن به اتحادیه اروپا، ورود به منطقه شنگن و یورو، و تعامل با سیاست‌های فراملی اروپا—بر وضعیت دین در بلغارستان پرداخته می‌شود.

3.1 پیوستن به اتحادیه اروپا؛ الزامات حقوقی و فرهنگی

بلغارستان در سال ۲۰۰۷ رسماً به اتحادیه اروپا پیوست. این پیوستن نه تنها بُعد اقتصادی و سیاسی داشت، بلکه مستلزم پذیرش مجموعه‌ای از ارزش‌ها و الزامات حقوقی و فرهنگی نیز بود. از جمله مهم‌ترین این ارزش‌ها، احترام به حقوق بشر، آزادی دین و وجدان، تساهل دینی، و برابری اقلیت‌هاست.

قبل از پیوستن به اتحادیه، اصلاحاتی در ساختار قانونی بلغارستان اعمال شد، از جمله تصویب قانون جوامع دینی (2002) که جایگزین قوانین قدیمی سوسیالیستی شد. این قانون بر آزادی دین، ثبت رسمی جوامع مذهبی و جدایی نسبی دین و دولت تأکید دارد. همچنین فشار اتحادیه اروپا موجب شد تا دولت بلغارستان محدودیت‌های اعمال‌شده بر برخی اقلیت‌های دینی مانند مسلمانان و شاهدان یهوه را کاهش دهد.

در سطح فرهنگی، عضویت در اتحادیه اروپا نوعی چرخش از هویت ملی مذهبی (به‌ویژه ارتدوکس‌محور) به سوی نوعی هویت مدنی اروپایی را تشویق کرده است؛ هویتی که بیشتر بر حقوق فردی، تکثرگرایی، و تحمل تفاوت‌ها تأکید دارد. این چرخش باعث شده است تا همگرایی فرهنگی با ارزش‌های سکولار غربی در نخبگان جامعه تقویت شود، اگرچه مقاومت‌هایی در بدنه سنت‌گرای جامعه نیز وجود دارد.

3.2 پیوستن به شنگن و یورو؛ افزایش تعاملات فراملی

یکی از ابعاد مهم اروپایی شدن، ادغام در حوزه‌های فراملی مانند منطقه شنگن و منطقه یورو است. بلغارستان از ژانویه ۲۰۲۵ عضو رسمی منطقه شنگن شد و انتظار می‌رود تا پیش از ۲۰۲۶ به منطقه یورو نیز بپیوندد. این تحولات نه تنها اقتصاد و جابه‌جایی را متحول می‌کنند، بلکه پیامدهای فرهنگی و دینی نیز به‌دنبال دارند.

پیوستن به شنگن موجب افزایش مهاجرت‌های دوطرفه شده است: از یک سو، بلغارها به‌سادگی به دیگر کشورهای اروپایی سفر و مهاجرت می‌کنند، و از سوی دیگر، کارگران، دانشجویان و پناهجویان از کشورهای مختلف وارد بلغارستان می‌شوند. این تعاملات موجب تنوع فرهنگی و دینی فزاینده در شهرهای بزرگ بلغارستان شده است، به‌ویژه با ورود مهاجران مسلمان، آفریقایی، و آسیایی که دین و آداب متفاوتی دارند.

همچنین با ورود به منطقه یورو، بلغارستان بیش از پیش تحت تأثیر نظم اقتصادی-حقوقی اتحادیه قرار می‌گیرد؛ نظمی که به‌طور ضمنی سکولاریسم را ترویج می‌کند و از مداخلات دینی در سیاست و آموزش پرهیز می‌نماید. این فضا می‌تواند جایگاه سنتی کلیسا در عرصه عمومی را تضعیف کند، به‌ویژه اگر نتواند خود را با گفتمان حقوق بشری و چندفرهنگی منطبق سازد.

3.3 سیاست‌های اتحادیه اروپا در خصوص اقلیت‌ها و دین

اتحادیه اروپا به عنوان یک نهاد فراملی، دارای سیاست‌های مشخصی در زمینه اقلیت‌ها، آزادی دین، و مقابله با تبعیض است. این سیاست‌ها نه تنها در قالب اسناد رسمی (مانند منشور حقوق اساسی اتحادیه اروپا)، بلکه از طریق نهادهایی مانند آژانس حقوق بنیادین اروپا (FRA) و برنامه‌های آموزشی و فرهنگی، پیاده می‌شوند.

بلغارستان، به‌عنوان عضو اتحادیه، موظف به اجرای این سیاست‌هاست. این امر موجب شده تا حمایت‌های نهادی از اقلیت‌های مذهبی، به‌ویژه مسلمانان، تقویت شود. به‌عنوان مثال:

ارائه کمک‌هزینه به مدارس اسلامی در مناطق با اکثریت مسلمان

فشار برای بازگرداندن املاک مصادره‌شده به جوامع دینی

تضمین حضور اقلیت‌ها در رسانه‌های دولتی

اجرای پروژه‌هایی در راستای گفت‌وگوی بین‌فرهنگی

با این حال، اجرای این سیاست‌ها با مقاومت‌هایی نیز همراه بوده است، به‌ویژه از سوی نیروهای ناسیونالیست یا کلیساهای سنتی که این اقدامات را نوعی دخالت در فرهنگ ملی می‌دانند.

3.4 تأثیر اتحادیه اروپا بر سیاست‌های مذهبی داخلی

اتحادیه اروپا مستقیماً در سیاست مذهبی کشورهای عضو دخالت نمی‌کند، اما از طریق ابزارهای نرم (Soft Power) و معیارهای دموکراتیک، بر سیاست‌گذاری مذهبی تأثیر می‌گذارد. در بلغارستان، این تأثیر را می‌توان در سه سطح مشاهده کرد:

سیاست‌گذاری دولتی: دولت بلغارستان در تنظیم سیاست‌های مربوط به ثبت جوامع دینی، آموزش مذهبی، و بودجه نهادهای دینی، ناچار است اصول حقوق بشری اتحادیه را در نظر بگیرد. برای مثال، رد یا تعویق ثبت برخی فرقه‌های دینی (مانند کلیساهای نوظهور) با هشدار کمیسیون اروپا مواجه شده است.

قوه قضاییه: دادگاه قانون اساسی و دادگاه‌های اداری بلغارستان، در بسیاری از پرونده‌های مربوط به حقوق دینی، به آرای دیوان حقوق بشر اروپا (ECHR) و منشور اتحادیه اروپا استناد می‌کنند. این موضوع حقوق جوامع دینی کوچک‌تر را تقویت کرده است.

فضای عمومی: حمایت اتحادیه اروپا از آزادی بیان و تنوع فرهنگی، موجب گسترش گفت‌وگوی میان‌فرهنگی در رسانه‌ها، دانشگاه‌ها و جامعه مدنی شده است. کلیساها و نهادهای مذهبی ناچار شده‌اند رویکرد گفت‌وگویی و بازتری اتخاذ کنند، تا بتوانند در فضای اروپایی مشارکت داشته باشند.

در مجموع، گرچه کلیسای ارتدوکس همچنان نقش سنتی خود را حفظ کرده است، اما نمی‌توان انکار کرد که روند اروپایی شدن نوعی «چرخش گفتمانی» در نسبت دین و دولت در بلغارستان به‌وجود آورده است؛ گفتمانی که به جای مرجعیت دینی مطلق، بر آزادی، تکثر و گفت‌وگو تأکید دارد.

 فصل چهارم: تحلیل آینده‌پژوهانه دین در بلغارستان

تحلیل آینده دین در بلغارستان نیازمند در نظر گرفتن متغیرهای سیاسی، فرهنگی، جمعیتی و جهانی است. روندهای فعلی مانند اروپایی شدن، جهانی‌شدن، مهاجرت، تغییرات نسلی، و تحولات فناوری همگی بر شکل‌گیری آینده دین تأثیرگذارند. در این فصل، تلاش می‌شود با رویکرد آینده‌پژوهی و ترسیم سناریوهای ممکن، چشم‌اندازهای محتمل برای جایگاه دین در این کشور بررسی شود.

4.1 سناریوهای ممکن برای آینده دین در بلغارستان

با توجه به روندهای جاری، می‌توان چند سناریوی کلان برای آینده دین در بلغارستان ترسیم کرد:

سناریو اول: سکولاریزاسیون تدریجی و تضعیف نهاد دین

در این حالت، نفوذ نهادهای مذهبی، به‌ویژه کلیسای ارتدوکس، به تدریج کاهش می‌یابد. نسل‌های جوان، به‌دلیل تجربه متفاوت اجتماعی، فناوری‌محور بودن، و ارتباط با فضای اروپایی، گرایش کمتری به دین سنتی دارند. در این سناریو، دین به حوزه خصوصی عقب‌نشینی می‌کند و نقشش در سیاست، آموزش و رسانه به‌حداقل می‌رسد.

سناریو دوم: بازتعریف و انطباق دین با جامعه مدرن

در این مسیر، نهادهای مذهبی با بازنگری در آموزه‌ها و ساختارها، سعی می‌کنند خود را با جامعه چندفرهنگی و دیجیتال منطبق کنند. ممکن است شاهد رشد گفت‌وگوی بین‌دینی، مشارکت کلیسا در مسائل اجتماعی، و تقویت جنبه‌های معنوی دین باشیم بدون تأکید بر مرجعیت سیاسی آن.

سناریو سوم: بازگشت به سنت و مقاومت فرهنگی

در این حالت، واکنشی محافظه‌کارانه به روندهای جهانی و اروپایی شکل می‌گیرد. نهادهای مذهبی، با حمایت نیروهای ناسیونالیست، سعی می‌کنند جایگاه سنتی دین را احیا کنند. در این سناریو، اقلیت‌های دینی ممکن است با چالش‌هایی مواجه شوند و گفت‌وگوی فرهنگی تضعیف گردد.

سناریو چهارم: دین‌گریزی نخبگان و دینداری عامه‌پسند

ترکیبی از دو روند هم‌زمان است: از یک سو، نخبگان فرهنگی و دانشگاهی سکولارتر می‌شوند؛ از سوی دیگر، دین در شکل‌های عامه‌پسند (مانند زیارت، معجزه، عرفان) در میان لایه‌هایی از جامعه باقی می‌ماند یا تقویت می‌شود.

واقعیت آینده، احتمالاً ترکیبی از این سناریوها خواهد بود، بسته به رویدادهای منطقه‌ای، وضعیت اقتصادی، سیاست‌های فرهنگی دولت، و تحولات نسلی.

4.2 روند کاهش نفوذ کلیسا یا بازتعریف نقش آن

کلیسای ارتدوکس بلغارستان در دهه‌های گذشته نقش پررنگی در بازسازی هویت ملی پس از کمونیسم ایفا کرده است. اما در سال‌های اخیر با چالش‌هایی مانند کاهش حضور در کلیسا، افشای فساد مالی، و ناتوانی در جذب نسل جوان روبه‌روست.

داده‌های نظرسنجی اخیر نشان می‌دهند که تنها حدود ۱۵٪ از جمعیت به‌طور مرتب در مراسم مذهبی شرکت می‌کنند، و بسیاری از جوانان ارتباط عاطفی با دین ندارند. در مقابل، کلیسا هنوز از حمایت سیاسی و نهادی برخوردار است و در مناسبت‌های رسمی و ملی حضور دارد.

آینده کلیسا به میزان توانایی‌اش در تطابق با شرایط جدید وابسته است:

آیا می‌تواند با استفاده از رسانه‌های دیجیتال و زبان روز، جوانان را جذب کند؟

آیا در حوزه‌های اجتماعی مانند فقر، محیط‌زیست و سلامت عمومی نقش فعال‌تری ایفا خواهد کرد؟

یا به ساختاری محافظه‌کارانه و منزوی تبدیل خواهد شد؟

پاسخ به این سؤالات تعیین می‌کند که کلیسا تضعیف خواهد شد یا بازتعریف می‌شود.

4.3 موقعیت مسلمانان در آینده بلغارستان؛ جذب، ادغام یا انزوا؟

جامعه مسلمان بلغارستان شامل دو گروه اصلی است: ترک‌تبارها و بلغارهای مسلمان (پومک‌ها). در دهه‌های اخیر، روندهایی همچون مهاجرت معکوس، افزایش تحصیلات، و شهرنشینی بر این جامعه تأثیر گذاشته است.

چند مسیر برای آینده این جامعه متصور است:

ادغام تدریجی:

بخش‌هایی از مسلمانان در حال ادغام در جامعه بلغاری هستند، از طریق آموزش، مشارکت سیاسی، و فعالیت اقتصادی. اگر این مسیر تقویت شود، مسلمانان می‌توانند بخشی عادی از جامعه چندفرهنگی بلغارستان باشند.

حفظ هویت دینی-فرهنگی:

برخی خانواده‌ها بر حفظ زبان ترکی، آداب دینی و ساختارهای سنتی تأکید دارند. این رویکرد، اگر با انزوا یا طرد از سوی اکثریت همراه شود، می‌تواند به شکاف‌های اجتماعی دامن بزند.

افزایش فشارهای فرهنگی یا سیاسی:

در صورت رشد جریان‌های راست‌افراطی یا بروز بحران‌های سیاسی، ممکن است جامعه مسلمان با محدودیت‌هایی مواجه شود، که موجب انزوا، احساس طرد، یا حتی مهاجرت شود.آینده این جامعه بستگی زیادی به سیاست‌های دولت در حوزه آموزش، رسانه، حقوق اقلیت‌ها و مقابله با تبعیض دارد.

4.4 ظهور شکل‌های نوین دینداری یا معنویت فردی

یکی از روندهای جهانی که بلغارستان نیز از آن بی‌بهره نیست، افزایش دینداری غیرسنتی یا معنویت شخصی است. بسیاری از مردم گرایش دارند به جای عضویت در نهادهای دینی، تجربه‌های فردی معنوی را جست‌وجو کنند: مدیتیشن، یوگا، معنویت طبیعت‌محور، و حتی عرفان‌های نوپدید.

دلایل این روند عبارت‌اند از:

بی‌اعتمادی به نهادهای رسمی (کلیسا یا مسجد)

نیاز به معنا در جهانی ناپایدار

تأثیر رسانه‌ها و فرهنگ جهانی

فردگرایی مدرن و تمایل به انتخاب شخصی در امور معنوی

پلتفرم‌های آنلاین، یوتیوب، و شبکه‌های اجتماعی نقش مهمی در انتشار این نوع معنویت‌ها دارند. احتمال دارد در آینده، شکل‌های جدیدی از "دین بدون نهاد" در بلغارستان ظهور یابد که تأکیدش بر تجربه شخصی، آرامش درونی و اخلاق جهانی است، نه الزامات آیینی یا عضویت رسمی.

4.5 آینده گفت‌وگوی دینی و همزیستی مسالمت‌آمیز

با افزایش تنوع فرهنگی و دینی در بلغارستان، اهمیت گفت‌وگوی بین‌دینی و تقویت فرهنگ همزیستی بیشتر از گذشته احساس می‌شود. چالش‌هایی مانند مهاجرت، افراط‌گرایی، و شکاف‌های نسلی، می‌توانند بهانه‌ای برای تنش شوند، اما از سوی دیگر، فرصتی برای رشد فرهنگ گفت‌وگو نیز فراهم می‌کنند.

برخی عوامل مؤثر در آینده گفت‌وگوی دینی عبارت‌اند از:

نقش دانشگاه‌ها و نخبگان فرهنگی: با آموزش سواد دینی، تاریخ ادیان، و کارگاه‌های بین‌فرهنگی

سیاست‌های دولت و اتحادیه اروپا: حمایت مالی از پروژه‌های گفت‌وگو، رسانه‌های چندفرهنگی، و مقابله با نفرت‌پراکنی

نقش نهادهای مذهبی: اگر کلیسا و جوامع مسلمان گفت‌وگو را بپذیرند، احتمال همزیستی افزایش می‌یابد

رسانه‌ها: که می‌توانند یا به تنش دامن بزنند یا آگاهی ایجاد کنند

پیش‌فرض موفقیت این گفت‌وگو، پذیرش اصل «برابری کرامت انسان‌ها» و احترام متقابل است. در چنین شرایطی، آینده‌ای با همزیستی مسالمت‌آمیز قابل تحقق است، حتی در بستر تنوع دینی و فرهنگی فزاینده.

 فصل پنجم: راهکارها و پیشنهادات سیاستی

در پیوند با تحلیل‌های ارائه‌شده در فصول گذشته، می‌توان مجموعه‌ای از راهکارهای سیاستی و اجتماعی را برای ارتقای همزیستی مسالمت‌آمیز، حفظ تنوع دینی، و تقویت انسجام اجتماعی در بلغارستان ارائه داد. این راهکارها نه تنها به حل چالش‌های فعلی، بلکه به آماده‌سازی جامعه برای آینده‌ای متنوع‌تر و پیچیده‌تر کمک می‌کنند. در این فصل، پنج حوزه کلیدی پیشنهاد می‌شود.

5.1 تقویت گفت‌وگوی بین ادیان و نهادهای اجتماعی

در شرایطی که تنوع دینی در حال افزایش است، ایجاد پل‌های ارتباطی میان گروه‌های مذهبی و نهادهای اجتماعی ضرورتی انکارناپذیر است. گفت‌وگوی بین‌ادیان تنها به مراسم تشریفاتی محدود نباید شود، بلکه باید در قالب برنامه‌های عملیاتی، پژوهشی و آموزشی تحقق یابد.

پیشنهادها:

ایجاد شوراهای بین‌دینی محلی و ملی برای بررسی موضوعات مشترک و حل تعارضات فرهنگی

حمایت از پروژه‌های هنری و فرهنگی مشترک بین گروه‌های مذهبی مختلف

راه‌اندازی پلتفرم‌های رسانه‌ای با محتوای چنددینی برای تقویت درک متقابل

مشارکت کلیسا، مساجد و نهادهای مدنی در فعالیت‌های داوطلبانه و عام‌المنفعه مشترک

5.2 آموزش چندفرهنگی و ارتقای سواد دینی

سواد دینی، نه به معنای تبلیغ دین خاص، بلکه به معنای شناخت اصول ادیان مختلف، تاریخچه آن‌ها و احترام به باورهای دگراندیشان است. این نوع آموزش می‌تواند از سوءتفاهم‌ها، کلیشه‌سازی و پیش‌داوری جلوگیری کند.

پیشنهادها:

گنجاندن دروس اختیاری یا میان‌رشته‌ای درباره ادیان جهان، تاریخ ادیان و جامعه‌شناسی دین در مدارس و دانشگاه‌ها

آموزش معلمان و مربیان در زمینه برخورد حرفه‌ای با دانش‌آموزان دارای زمینه‌های دینی متفاوت

طراحی کارگاه‌های آموزشی برای رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران در خصوص گزارش‌دهی مسئولانه درباره مسائل دینی

برگزاری اردوها و تبادل فرهنگی میان جوانان مسیحی، مسلمان و بی‌دین برای تجربه عملی گفت‌وگو

5.3 حفظ میراث دینی در کنار توسعه سکولار

توسعه سکولار نباید به معنای حذف یا طرد دین باشد، بلکه باید چارچوبی ایجاد کند که در آن نهادهای دینی در کنار نهادهای مدنی در جامعه‌ای آزاد، مشارکت داشته باشند. میراث دینی –اعم از کلیساها، مساجد، آداب، موسیقی و هنر مذهبی– بخشی از هویت فرهنگی کشور محسوب می‌شود.

پیشنهادها:

ثبت، نگهداری و معرفی اماکن دینی به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی ملی

سرمایه‌گذاری در پروژه‌های گردشگری مذهبی که با احترام به هویت دینی همراه باشد

حمایت از تولیدات فرهنگی (فیلم، مستند، کتاب) در معرفی تاریخ تعامل ادیان در بلغارستان

پرهیز از رویکردهای افراطی در حذف نشانه‌های دینی از فضای عمومی، در عین رعایت اصل بی‌طرفی دولت

5.4 تدوین سیاست‌های مهاجرتی متوازن با توجه به هویت دینی

بلغارستان در آینده‌ای نه‌چندان دور ممکن است با موج‌های جدید مهاجرت مواجه شود، به‌ویژه از مناطق مسلمان‌نشین. سیاست مهاجرتی باید به گونه‌ای تدوین شود که هم امنیت و نظم اجتماعی را تضمین کند و هم کرامت انسانی و حقوق فرهنگی مهاجران را محترم بشمارد.

پیشنهادها:

ایجاد سیستم ارزیابی نیازهای دینی مهاجران در اردوگاه‌ها و مراکز ادغام

فراهم کردن دسترسی متوازن به خدمات دینی، از جمله نمازخانه‌ها و غذاهای حلال

همکاری با رهبران مذهبی مهاجران برای پیشگیری از افراط‌گرایی و تقویت هویت فرهنگی سالم

مشروط‌سازی دریافت برخی مزایا به مشارکت مهاجران در برنامه‌های آموزش زبان و گفت‌وگوی فرهنگی

5.5 حمایت از نهادهای مدنی برای تقویت همبستگی اجتماعی

نهادهای مدنی، از جمله انجمن‌های خیریه، سازمان‌های جوانان، گروه‌های داوطلب، و مراکز فرهنگی می‌توانند نقش مهمی در پرکردن شکاف‌های دینی و فرهنگی ایفا کنند. این نهادها به‌ویژه در مناطقی که تنوع دینی بالا و منابع دولتی محدود است، می‌توانند حلقه اتصال بین جوامع باشند.

پیشنهادها:

حمایت مالی و قانونی از سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه ادغام فرهنگی و گفت‌وگو

تقویت مشارکت جامعه مسلمان، کلیسا و نهادهای غیردینی در پروژه‌های توسعه محلی

فراهم کردن فضاهای مشترک برای فعالیت جوانان با پس‌زمینه‌های دینی مختلف

ارزیابی و مستندسازی الگوهای موفق از همزیستی در سطح محلی و ترویج آن‌ها در سطح ملی

نتیجه‌گیری

بلغارستان در آستانه تحولات عمیق فرهنگی، اجتماعی و هویتی قرار دارد؛ تحولاتی که بخشی از آن ریشه در فرآیندهای اروپایی‌شدن، جهانی‌شدن و افزایش تعاملات فراملی دارد. در چنین بستری، مسئله دین و دینداری، به‌ویژه در کشوری با ترکیب جمعیتی خاص – شامل اکثریتی مسیحی (ارتدوکس) و اقلیتی مسلمان (عمدتاً ترک‌تبار و رومانی) – به یکی از محورهای اصلی برای تحلیل پویایی‌های اجتماعی آینده بدل می‌شود.

در این پژوهش تلاش شد تا با رویکرد آینده‌پژوهانه، روندهای کلیدی اثرگذار بر جایگاه دین در جامعه بلغارستان شناسایی و تحلیل شوند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که عواملی چون کاهش تدریجی نفوذ سنتی کلیسا، رشد گرایش‌های معنویت فردی، افزایش مهاجرت و تغییرات نسلی، از جمله عوامل مهم در بازتعریف نقش دین در این کشور هستند. از سوی دیگر، سیاست‌های اتحادیه اروپا در زمینه حقوق اقلیت‌ها، آموزش چندفرهنگی، و سکولاریسم دولت نیز به نحوی بر تنظیم روابط دینی و اجتماعی در بلغارستان اثرگذار خواهند بود.

در این میان، میزان تاب‌آوری نهادهای دینی، ظرفیت دولت برای تدوین سیاست‌های متوازن، و نقش جامعه مدنی در ارتقای گفت‌وگوی بین فرهنگی، تعیین‌کننده شکل‌گیری آینده‌ای همزیستانه یا متعارض خواهد بود. آینده‌پژوهی، با ابزار تحلیل سناریوها و تبیین روندهای محتمل، می‌تواند بستری کارآمد برای درک بهتر این تحولات و اتخاذ سیاست‌های پیش‌نگرانه فراهم آورد. حفظ همزیستی، تقویت انسجام اجتماعی و احترام به تنوع فرهنگی، چالش و در عین حال فرصت پیش‌روی بلغارستان در مسیر اروپا است.

منابع اصلی

Pantev, Andrey.

Religion and Secularism in Bulgaria after Communism,

Journal of Balkan and Near Eastern Studies, Vol. 20, No. 4, 2018, pp. 334-350.

Pew Research Center.

The Future of World Religions: Population Growth Projections, 2010-2050, 2011.

Kamenov, Georgi.

The Role of the Bulgarian Orthodox Church in National Identity,

Bulgarian Historical Review, Vol. 45, No. 1, 2017, pp. 97-113.