بررسی فرهنگ پوشش های  محلی و سنتی  در بلغارستان

   رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در بلغارستان

مقدمه

پوشش، یکی از اصلی‌ترین نمادهای فرهنگی در هر جامعه‌ است؛ نشانه‌ای از تاریخ، دین، اقلیم و حتی سیاست. هر کشور با توجه به زمینه‌های اجتماعی و تاریخی خود، سبک خاصی از لباس پوشیدن را توسعه داده و به مرور زمان آن را دستخوش تغییر کرده است.

بلغارستان، کشوری واقع در جنوب‌شرقی اروپا، با پیشینه‌ای تاریخی کهن و ترکیب فرهنگی متنوع، از جمله کشورهایی است که فرهنگ پوشش در آن همزمان هم بازتابی از سنت‌های محلی و هم نشانه‌ای از مدرنیته و تأثیرات غربی به شمار می‌آید.هدف این تحقیق، بررسی سیر تحول پوشش در بلغارستان از گذشته تا به امروز است؛ از لباس‌های سنتی زنان و مردان در مناطق روستایی گرفته تا سبک پوشش امروزی در شهرهایی چون صوفیه و پلوودیو. در کنار آن، به تأثیر عواملی مانند مذهب (مسیحیت ارتدوکس)، دوره‌ی حکومت کمونیستی، و گسترش مدهای جهانی که فرهنگ سنتی را تخریب کرده اند نیز پرداخته خواهد شد. پرسش اصلی این پژوهش آن است که فرهنگ پوشش در بلغارستان تا چه اندازه تحت تأثیر سنت‌های بومی باقی مانده و چقدر توانسته در  دنیای پوشش های ناهنجارمدرن دوام بیاورد؟

بخش اول:

 پوشش سنتی در بلغارستان

لباس‌های سنتی بلغاری، که با عنوان "народна носия" (نارودنا نوسیا) شناخته می‌شوند، بازتابی از فرهنگ بومی، شرایط اقلیمی و جایگاه اجتماعی افراد بوده‌اند. این پوشش‌ها که معمولاً با دست دوخته و با رنگ‌های زنده و نقوش سنتی تزئین می‌شدند، نه‌تنها جنبه‌ی کاربردی، بلکه بُعد نمادین و آیینی نیز داشته‌اند.

در بسیاری از مناطق روستایی بلغارستان، مردان معمولاً پیراهن‌های سفید با شلوارهایی از پارچه ضخیم می‌پوشیدند که با کمربندهای چرمی یا پارچه‌ای محکم می‌شد. گاهی اوقات جلیقه‌هایی با طرح‌های سنتی نیز بر روی آن پوشیده می‌شد. اما بخش چشمگیرتر، لباس زنان بود:

دامن‌های چندلایه و چین‌دار با رنگ‌های قرمز، سبز و مشکی، جلیقه‌های گلدوزی‌شده، پیراهن‌های آستین‌بلند، و روسری‌هایی با طرح‌های گل‌دار.

هر منطقه از بلغارستان سبک خاصی در پوشش داشت. برای مثال، پوشش زنان در منطقه‌ی شوپلوک (Shopluk) با سبک لباس در منطقه‌ی رادومیر یا تروو از نظر رنگ، نقوش، و حتی دوخت تفاوت داشت. برخی طرح‌ها نشان‌دهنده‌ی وضعیت تاهل زن بودند؛ زنانی که ازدواج کرده بودند معمولاً روسری به سر می‌کردند، در حالی که دختران جوان بافته‌هایی رنگارنگ در موهایشان می‌گذاشتند.

لباس‌های سنتی بیشتر در مراسم خاص، مانند جشن‌های مذهبی، عروسی‌ها یا فستیوال‌های فرهنگی پوشیده می‌شدند. این لباس‌ها همچنان در برخی نواحی حفظ شده‌اند و در جشنواره‌های سالانه یا اجراهای فولکلور مورد استفاده قرار می‌گیرند.

پوشش سنتی بلغاری، همچون بسیاری از کشورهای دیگر، نه‌تنها برای پوشاندن بدن، بلکه به‌عنوان بخشی از زبان فرهنگی مردم عمل می‌کرده است؛ زبانی که از طریق رنگ، شکل، و الگوهای لباس، پیام‌هایی درباره‌ی هویت، طبقه، و باورهای شخصی فرد منتقل می‌کرده است.

بخش دوم:

 پوشش معاصر در بلغارستان

با گذار به عصر شهرنشینی و جهانی‌شدن، سبک‌های پوشش در بلغارستان نیز دچار تحولات چشمگیری شده‌اند. این تغییرات به‌ویژه در شهرهایی مانند صوفیه، پلوودیو و وارنا بیشتر به چشم می‌آیند. تأثیر مد اروپای غربی، حضور گسترده‌ی برندهای بین‌المللی، شکل‌گیری فضاهای شهری مدرن، و همچنین رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، جایگاه پوشش را در میان مردم این کشور متحول کرده‌اند. لباس، دیگر صرفاً پوششی برای رفع نیازهای اقلیمی نیست، بلکه بخشی از هویت، بیان فردی و حتی ابزار رقابت اجتماعی تلقی می‌شود. پوشش شهری و جوان‌پسند در بلغارستان

در سال‌های اخیر، سبک پوشش در شهرهای بزرگ بلغارستان، به‌ویژه در پایتخت این کشور یعنی صوفیه، به‌طور محسوسی به سمت الگوهای مدرن و اروپایی حرکت کرده است. مردان و زنان در این مناطق اغلب از لباس‌هایی با فرم غیررسمی (کژوال) استفاده می‌کنند؛ شلوارهای جین، شلوارهای کتان سبک، تی‌شرت‌های ساده یا چاپ‌دار، و کفش‌های اسپرت یا نیم‌بوت بخش رایج از استایل شهری را تشکیل می‌دهند.

برخی از جوانان نیز با الهام از خرده‌فرهنگ‌ها (ساب‌کالچرها) سبک‌های خاص‌تری را برمی‌گزینند؛ مانند گوتیک، پانک، هیپ‌هاپ یا استایل اسکیت‌بوردینگ. هر یک از این سبک‌ها گاه حامل پیام‌هایی درباره گرایش‌های فکری، موسیقایی یا نوعی تمایز فرهنگی میان نسل جوان است.

یکی از مهم‌ترین عوامل در شکل‌گیری سلایق پوششی در بلغارستان معاصر  و حتی تخریب سنت ها و آداب سنتی و اصیل  تأثیر رسانه‌ها و به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی است. با گسترش اینستاگرام، تیک‌تاک و یوتیوب، فشن‌بلاگرها و اینفلوئنسرهای بلغار نقش مهمی در تخریب سنت ها و در تعیین یا معرفی روندهای مد ایفا می‌کنند. افرادی مانند ایرنا یوردانووا یا مارتا راکووا با انتشار تصاویر استایل‌های خود، الهام‌بخش صدها هزار دنبال‌کننده هستند و به‌نوعی نقش مشاوران غیررسمی سبک زندگی را بر عهده دارند. این امر، پوشش را از یک انتخاب روزمره به یک «بیان فردی» بدل کرده است که از طریق آن، جوانان سعی در نمایش شخصیت، سلیقه و حتی وضعیت اقتصادی خود دارند. از سوی دیگر، برندهای بین‌المللی نظیر ZARA، H&M، Reserved و برندهای محلی بلغاری در مراکز خرید معروف حضور دارند و روند خرید «فست فشن»[1] را در جامعه نهادینه کرده‌اند. این سبک از خرید، که بر پایه تنوع زیاد، قیمت مناسب و مصرف‌گرایی افراطی فصلی شکل گرفته است، گرچه ظاهری زیبا و متنوع به خیابان‌های

بلغارستان بخشیده، اما علاوه بر نگرانی های اخلاقی و تمدنی و فرهنگی نگرانی‌های محیط‌زیستی نیز به همراه داشته است. چرا که تولید سریع، مصرف زیاد و دور انداختن مکرر لباس‌ها، به افزایش ضایعات نساجی و تخریب منابع طبیعی منجر می‌شود.

از جنبه اجتماعی، تفاوت‌های نسلی در نگرش به پوشش نیز بسیار قابل توجه است. نسل‌های مسن‌تر، به‌ویژه افرادی که دوران حکومت کمونیستی را تجربه کرده‌اند، معمولاً تمایل دارند لباس‌هایی ساده، پوشیده و بی‌حاشیه بپوشند. برای مثال، کت‌وشلوارهای ساده، مانتوهای تک‌رنگ و روسری‌هایی در رنگ‌های تیره یا خنثی میان زنان مسن‌تر رایج‌تر است. در مقابل، جوانان آزادی بیشتری در انتخاب سبک پوشش خود احساس می‌کنند. رنگ‌های متنوع، مدل‌های مدرن، حتی استفاده از لوازم آرایشی و مو، دیگر به‌عنوان امری روزمره و پذیرفته‌شده در میان نسل جدید مطرح است. با این حال، در فضاهای رسمی همچنان نوعی محافظت از سنت ها دیده می‌شود. در ادارات دولتی، دانشگاه‌ها یا برنامه‌های رسمی تلویزیونی، پوشیدن لباس‌هایی مانند کت‌وشلوار، کت‌دامن، یا مانتوهای رسمی توصیه یا حتی الزام می‌شود. این ترکیب از تنوع در پوشش آزاد و حفظ چارچوب‌های سنتی در موقعیت‌های خاص، خود نشانه‌ای از هویت چندلایه فرهنگی جامعه بلغار است که میان سنت و مدرنیته، تعادل پیچیده‌ای ایجاد کرده است.

بخش سوم:

تأثیر فرهنگ، مذهب و مهاجرت بر پوشش

همجواری باترکیه و پوشش ترک/ همجواری با مقدونیه

۱. نقش کلیسای ارتدوکس

کلیسای ارتدوکس بلغارستان، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین نهادهای مذهبی و فرهنگی کشور، همچنان قابل‌توجهی بر جنبه‌های مختلف زندگی اجتماعی، از پوشش، دارد. همه در زندگی روزمره مردم، به‌ویژه نسل جوان، مذهب نقش کمرنگ‌تریفا می‌کند، اما در مقام‌های رسمی، آیین‌های دینی و مناسبت‌های مذهبی، قواعد و انتظارات مرتبط با پوشش همچنین در مراسم کلیسایی، به‌ویژه مراسمی مانند غسل تعمید، عروسی یا اعیاد روس به عنوان کرس و عید پاک، زنان با نازک‌ها، بلوزهای پوشیده و دامن‌های بلند حضور می‌یابند. هر چند این الزام قانونی نیست، اما نوعی عرف فرهنگی و نشانه احترام به مکان مقدس تلقی می‌شود. زنان، به‌خصوص در مناطق روستایی یا محافظه‌کار، این سنت را حتی در دیدارهای خانوادگی مذهبی نیز رعایت می‌کنند.

مردان نیز در چنین موقعیت‌هایی از پوشش رسمی‌تری استفاده می‌کنند: کت‌وشلوار تیره، پیراهن آستین‌بلند، و گاه کراوات یا پاپیون. ظاهر آراسته و رسمی، نشانه احترام به فضای مذهبی است. در برخی از کلیساها حتی توصیه می‌شود بازدیدکنندگان لباس‌هایی را با پوشیدگی‌های کامل بپوشند و از پوشش‌هایی با شانه‌های باز یا دامن کوتاه پرهیز کنند.

در عین حال، برخی از رهبران کلیسای ارتدوکس نسبت به گسترش پوشش‌های غربی و سبک‌های غیررسمی، به‌ویژه در نسل جوان، ابراز نگرانی کرده‌اند. آن‌ها این تغییرات را دور شدن از ارزش‌های سنتی و خانواده‌محور می‌دانند، گرچه این دیدگاه در جامعه معاصر همیشه در جامعه نیست. با این، نقش کلیسا به‌عنوان حافظ برخی از هنجارهای فرهنگی، در سطحی نمادین همچنان حفظ شده است و در ساختار ذهنی بخشی از جامعه اثر باقی مانده است.

۲. میراث کمونیستی در پوشش

دوره‌ی حکومت کمونیستی[2] در بلغارستان (۱۹۴۶ تا ۱۹۹۰) اثری عمیق و ماندگار بر بسیاری از جنبه‌های زندگی اجتماعی، از جمله سبک پوشش، گذاشتن. در این دوران، دولت بر اساس اصول برابری اجتماعی و اقتصادی، ساختار جامعه را به‌ای طراحی کرده بود که تفاوت‌های ظاهری بین اقشار مختلف تا حد امکان کاهش یابد. این سیاست، به‌طور مستقیم بر روی پوشش‌ها نیز اثر و نوعی یکنواختی و راحت در لباس‌ها قرار می‌دهد

در این بازه زمانی، پوشش غالب مردان و زنان ساده، کاربردی، اقتصادی و تجاری با رنگهای خنثی یا تیره بود. پوشیدن لباس‌های گرانقیمت، پرزرق‌وبرق یا برندهای غربی نه‌تنها رایج نبود، بلکه مکان نشان‌هایی از فاصله گرفتن از ارزش‌های سوسیالیستی تلقی می‌شد. لباس‌های تولید شده در کارخانه‌های دولتی، با طراحی‌های تکراری و بدون تنوع زیاد در بازار می‌شوند. این روند در کنار محدودیت‌ها و محدودیت‌های منابع، باعث می‌شود مردم بیشتر به پوشش‌های ساده و محافظه‌کاران عادت کنند.

پس از سقوط رژیم کمونیستی در اوایل دهه ۱۹۹۰، و همزمان با آغاز روند به اقتصاد بازار آزاد، جامعه بلغار با موجی از آزادی‌های افراطی جدید و مصرف زدگی از جمله در عرصه‌های مد و لباس مورد استفاده قرار گرفت. مرزها گشوده شدند، ورود کالاهای آغاز شد و رسانه های جدید، سبک های متنوع و غربزده  از پوشش را معرفی کردند. این تغییرات، به‌ویژه در میان جوانان، نوعی واکنش به مفاهیم گذشته بود. بسیاری از افراد سعی می کنند با انتخاب پوشش های رنگارنگ، مدرن و برخی از غربگرایانه ها، فاصله خود را از دوران پیشی.

هر چند با گذر زمان، تأثیر مستقیم آن دوره بر سبک پوشش کمرنگ‌تر شده است، اما هنوز هم می‌توانم از آن نگرش را در انتخاب پوششی برخی افراد مسن‌تر، یا حتی در الگوهای خرید محافظه‌کارانه‌تر در مناطق روستایی، مشاهده کنید. به‌عبری، میراث کمونیسم در بلغارستان نه‌تنها بخشی از تاریخ پوشش این کشور است، بلکه در ذهنیت نسلی خاص جایگاهی انها است.

۳. مهاجرت و بازگشت مهاجران

در سالهای اخیر ، مهاجرت از بلغارستان به اروپا به ویژه آلمان، ایتالیا و بریتانیا شکل گرفته است. بسیاری از مردم بلغارستان به‌دنبال فرصت‌های شغلی و تحصیلی بهتر، در خارج از کشور سفر کرده‌اند. این مهاجرت نه تنها بر اقتصاد و جامعه بلغارستان تأثیرگذار است، بلکه به صورت قابل توجهی بر فرهنگ پوشش تاثیر گذاشته است.

بلغارهایی که پس از مدتی زندگی که در اروپا به وطن می‌گردند، پوشش جدید و متفاوتی با خود همراه دارند که نتیجه‌ی فرهنگ محلی با آموخته‌ها و تجربیات خارجی است. این فرهنگی باعث شد تا در شهرهای بزرگ مانند صوفیه، پلوودیو و وارنا پوشش، ترکیبی از سنت‌های محلی و مد روز اروپایی شکل گرفته شود. به‌عنوان مثال، لباس‌های راحت، اسپرت و مدرن که در هدف مورد استفاده قرار گرفته‌اند، به‌تدریج در میان جوانان و حتی برخی افراد میانسال بلغار محبوب شده‌اند. این تغییرات پوششی تنها محدود به فضای شهری نیست و حتی در برخی از مناطق روستایی نیز می‌شود. هر چند شدت و گستردگی آن به‌مراتب کمتر است. باعث ایجاد تنوع فرهنگی در پوشش شده است که همزمان برخی سنت‌ها و ارزش‌های محلی را نیز به دنبال دارد. این فرآیند، به نوعی بازتعریف هویت فرهنگی و مدرن شدن ظاهر جامعه بلغار را به همراه داشته است.

با این حال، این تحولات گاهی باعث اختلاف نظر میان نسل‌ها می‌شود، زیرا نسل‌های متدین و معتقد با سبک‌های پوشش جدید و کمتر سنتی مخالفت می‌کنند. در کل، مهاجرت و بازگشت مهاجران نقش مهمی در تحریف و  تغییر فرهنگ پوشش در بلغارستان معاصر ایفا کرده‌اند.

نتیجه‌گیری

در این تحقیق نشان داده شد که پوشش در بلغارستان همچنان آینه‌ای از تاریخ و هویت فرهنگی است؛ از لباس‌های رنگارنگ سنتی گرفته تا سبک‌های مدرن شهری. تحول در سبک پوشش حاصل تعامل سنت و مدرنیته، اتکا به تاریخ فرهنگی، و تأثیرگذار بودن جریان‌های جهانی و رسانه‌ای است.

فرهنگ پوشش، علاوه‌بر پوشش فیزیکی، حامل پیام‌هایی درباره‌ی نسل، طبقه اجتماعی، تعلق مذهبی و حتی جهت فکری افراد است.و برای اولین سوال مطرحی در اول  این پژوهش که «فرهنگ پوشش در بلغارستان تا چه اندازه تحت تأثیر سنت‌هاست. می توان اینگونه پاسخ داد که فرهنگ پوشش در بلغارستان ترکیبی از سنت‌های بومی و تأثیرات دنیای مدرن است. از یک سو، سنت‌های محلی، ارزش‌های مذهبی و میراث تاریخی هنوز در رفتارهای رسمی پوششی از جامعه، به ویژه در مناسبت‌ها، مذهبی و میان نسل‌های قدیمی حفظ شده‌اند. از سوی دیگر، جهانی شدن، پیشرفت، رسانه‌های اجتماعی و مهاجرت به غرب اروپا باعث افزایش فرهنگ‌های پوششی جدید و حتی مخالف با فرهنگ سنتی بلغار شده است پوشش هایی که با خود ناهنجاری های بسیاری را به همراه اورده اند و البته خودشان به بهانه ورود فناوری‌های متنوع ترویج شده اند، به‌ویژه در میان نسل جوان و ساکنان شهرهای بزرگ. این گروه ها از پوشش به عنوان ابزاری برای بیان هویت های جدید فردی، نوآوری و همزمان تعلق به جامعه هستند

منابع و پاورقی

Инстаграм блогъри в България: Ирена Йорданова и Марта Ракова като водещи инфлуенсъри в модата.

„Fast fashion в Българија“ – доклад, Институт за устойчиво развитие, 2023.

Изследвания върху ролята на Българската православна църква – проф. Димитров, 2021.

Статия: „Мигранти и културна трансформация на облеклото“ – сп. „Култура“, 2022.