در سال 2024، انتشار دو کتاب «ابهام‌زدایی از مکتب هندی و اسلام دیوبندی» تالیف اسد میرزا و «شِکوه هند؛ آینده سیاسی مسلمانان هند» تالیف مجیب الرحمن، بحث های قابل توجهی را برانگیخته و طیف وسیعی از پاسخ ها را در جامعه هند به دنبال داشته و نقش مهمی در شکل‌دهی گفتمان پیرامون جامعه هند، به‌ویژه در مورد درک اندیشه اسلامی و بسیج سیاسی داشته اند.

این دو کتاب با پرداختن به موضوعات کلیدی مذهبی و سیاسی، تأثیری ماندگار بر آگاهی جامعه هند، به‌ویژه در شکل‌دهی به هویت و آرزوهای آینده مسلمانان هند بر جای خواهند گذاشت. هر دو کتاب به افزایش آگاهی در مورد متمایز بودن اسلام هندی و چالش های سیاسی پیش روی مسلمانان در هندی متنوع و سکولار کمک می کنند و گفتگو را در جوامع مسلمان و بین مسلمانان و سایر جوامع مذهبی تقویت و درک متقابل و همزیستی را ترویج می کنند. همچنین، به گفتمان روشنفکری می افزایند و نظر علما، رهبران مذهبی و سیاستمداران را در مورد نقش اسلام و مسلمانان در آینده هند تحت تأثیر قرار می دهند.

«ابهام‌زدایی از مکتب هندی و اسلام دیوبندی» کتابی است که به تاریخ، ایدئولوژی و تأثیر مکتب فکری دیوبندی در بافت وسیع‌تر اسلام هندی می‌پردازد و بر سه موضوع مهم از جمله تبیین اندیشه اسلامی، ترویج فهم دینی و  آموزش دینی تاکید دارد.

این کتاب بر تمایز سنت اسلامی هند به ویژه مکتب دیوبندی از سایر جنبش های اسلامی متمرکز شده و به ویژگی‌ها، باورها و عملکردهای منحصربه‌فرد این مکتب می پردازد.

این کتاب با ارائه تحلیلی مفصل از اسلام دیوبندی، به باورهای غلط پرداخته و کمک های فکری دانشمندان اسلامی هند را برجسته می کند.

اگرچه این کتاب ممکن است بینش های ارزشمندی ارائه دهد، اما با انتقادات متعددی مواجه شده است، به ویژه از سوی محققان که محتوای آن را از دیدگاه های مختلف بررسی کرده اند.

اشاره:

به تازگی کتاب «ابهام زدایی از مکتب و اسلام دیوبندی» نوشته اسد میرزا به زبان انگلیسی، در 284 صفحه و در 11 جولای 2024 توسط Vitasta Publishing Private Limited چاپ و در نسخه «دیلی اکسلسیور[1] » منتشر شده است[2] .

این کتاب، علاوه بر ردیابی سیر تحول مکاتب فکری در هند، منشأ، تکامل و رشد دارالعلوم و سهم رهبران آن در سیاست هند را نیز بررسی می‌کند. جنبه های مختلف ناشناخته مربوط به این نهاد به طور کامل توسط نویسنده پرداخته شده است. علاوه بر این، اسد میرزا با انجام مصاحبه‌های عمیق با علما، دانشگاهیان و بزرگان برجسته مسلمان از جمله مولانا وحید الدین خان (مرحوم) [3] ، مولانا ابوقاسم نعمانی[4] ، مولانا ارشد مدنی[5] ، مولانا اسرارالعلم، حق قاسمی (مرحوم)، مولانا محمود مدنی[6] ، مولانا سید ربیع حسنی ندوی[7] ، مولانا سعید الرحمن عزمی[8] ، پروفسور اخترالواسی[9] ، مولانا رشید قندالوی[10] ، مولانا کاحلید سیف الله رحمانی[11] ، آجی آپادحی[12] ، جان بات[13] ، پروفسور ابراهیم مولانا[14] ، مولانا صوفیان قاسمی[15] ، پروفسور اعظم قاسمی[16] ، مولانا ندیم الواجدی[17] ، دکتر واریس مظهری[18] و دکتر فهیم اختر ندوی[19] ، در طول سالیان این آرمان‌ها یا افکار را پرداخته و پوشش داده است.

نویسنده از طریق این مصاحبه ها آن جنبه هایی از دارالعلوم و علمای آن را که تا حدی از دید برخی ها پنهان مانده بود، نشان داده می دهد. این مصاحبه‌های عمیق با علما در مورد چگونگی شکل‌دهی و ساخت دارالعلوم به عنوان مرکز نیروهای ضد استعماری و نحوه همکاری شانه به شانه آنها با سازمان‌های سیاسی مانند حزب کنگره ملی هند مؤثر بوده است.

علاوه بر این، نویسنده به طور خلاصه، نقش علمای دیوبندی را در نهضت ها یا مبارزاتی مانند جنبش حریر نامه (تحریک رشمی رومال) [20] یا نقش سازنده آنها در تأسیس اولین دولت هند در تبعید در سال 1915 در افغانستان به منصه ظهور رسانده است.

نویسنده به شیوه‌ای شفاف و دقیق، سیر تحول مدارس هندی را از ابتدا و نقشی که آنها در کمک به گسترش آموزش نه تنها در میان مسلمانان، بلکه در میان غیرمسلمانان ایفا کرده‌اند، بررسی کرده است.

طعنه آمیز است که نهادهای مسلمان مانند دارالعلوم و دیوبند اغلب در برابر تلاش ها برای برجسته کردن سهم خود در سیاست هند، مقاومت می کنند. آخرین کتاب معتبر در این زمینه در سال 1962 نوشته شده است. در این میان، روایت و تصوری نادرست از دارالعلوم در اذهان عمومی شکل گرفته است.

نویسنده از طریق مصاحبه های روشنگرانه با مقامات برجسته در مورد این موضوع، چشم انداز کاملاً تازه ای را در مورد آن، ارائه کرده است.

علاوه بر این، دارالعلوم از جنجال هایی بی نصیب نمانده است که مهمترین آنها تقسیم دارالعلوم به دو نهاد مجزا به رهبری دو خانواده متفاوت از بنیانگذاران دارالعلوم است. در مطبوعات اردو بسیار کمتر از آنچه در مورد مطبوعات انگلیسی گفته شده است، گزارش شده است. اما نویسنده به صراحت این بحث را نیز پوشش داده است. موضوعی که اکثر علمای مسلمان در مورد آن مواضعی مبهم اتخاذ می‌کنند یا آن را حفظ می‌کنند.

در مجموع، این کتاب تصویری کاملاً ناشناخته یا کمتر شناخته شده از مدارس هندی، دارالعلوم و اسلام دیوبندی ارائه می دهد. همچنین از بحث در مورد موضوعات بحث برانگیز مانند اصلاح مدرسه و برنامه درسی ابایی ندارد.

کتاب «ابهام زدایی مکتب و اسلام دیوبندی» به موضعات ذیل می پردازد:

1. زمینه تاریخی

• منشا مدارس:

این کتاب به توسعه تاریخی مدارس در هند می پردازد و ریشه های آنها را به دوره قرون وسطی بازمی گرداند که این مؤسسات برای ارائه آموزش دینی تأسیس شدند.

• جنبش دیوبندی:

تاریخچه مفصلی از جنبش دیوبندی را ارائه می دهد که در اواخر قرن نوزدهم در دیوبند، شهری در ایالت اوتار پرادش هند، آغاز شد. هدف این جنبش حفظ سنت ها و آموزه های اسلامی در برابر استعمار انگلیس و نفوذ فزاینده آموزش غرب بود.

2- نقش آموزشی

• برنامه درسی و تدریس:

کتاب برنامه درسی تدریس شده در این مدارس معروف به درس نظامی را توضیح می دهد که شامل فقه اسلامی (فقه)، کلام، حدیث (سخنان پیامبر اسلام ص) و زبان عربی است. همچنین نقش مدارس در حفظ علوم اسلامی و تأثیر آنها بر هویت مسلمانان مورد بررسی قرار گرفته است.

• تلاش های نوسازی:

کتاب، تلاش هایی را برای نوسازی برنامه درسی مدارس با ترکیب موضوعات سکولار مانند علوم و ریاضیات مورد بحث قرار می دهد که منعکس کننده بحث های جاری در مورد ارتباط آموزش سنتی در جامعه معاصر است.

3- تأثیر فرهنگی و اجتماعی

• تاثیر بر جامعه هندی:

این کتاب به بررسی چگونگی کمک مدارس به زندگی فرهنگی و اجتماعی مسلمانان هند می پردازد. نقش این نهادها در جامعه سازی، رفاه اجتماعی و حفظ هویت های مذهبی و فرهنگی را برجسته می کند.

• نقش اسلام دیوبندی:

تأثیر اسلام دیوبندی، به ویژه تفاسیر محافظه کارانه آن از آموزه های اسلامی، بر جامعه گسترده تر مسلمانان در هند تحلیل می شود. این کتاب به این موضوع می پردازد که چگونه این تفسیر هنجارهای اجتماعی و اعمال مذهبی را در میان مسلمانان هند شکل داده است.

4- باورهای غلط و کلیشه ای

• مقابله با ادراکات منفی:

تمرکز قابل توجه کتاب بر حذف افسانه ها و کلیشه های پیرامون مدارس است که اغلب به صورت منفی در رسانه ها به عنوان بستری برای پرورش افراط گرایی به تصویر کشیده می شوند. نویسنده استدلال می کند که چنین دیدگاه هایی بیش از حد ساده شده اند و واقعیت این نهادها را منعکس نمی کنند.

• درک تنوع:
• نویسنده در این کتاب بر تنوع در اسلام هندی تأکید می کند و استدلال می کند که مدارس و اسلام دیوبندی تنها بخشی از سنت گسترده تر اسلامی در هند را نشان می دهد. این کتاب از درک دقیق این نهادها و جایگاه آنها در بافت اجتماعی و مذهبی بزرگتر کشور حمایت می کند.

5- زمینه سیاسی و جهانی

• نقش در اسلام جهانی:

این کتاب مدارس هندی را در چارچوب بزرگ‌تر آموزش جهانی اسلامی قرار می‌دهد و به ارتباط آنها با مؤسسات مشابه در سایر بخش‌های جهان اسلام، به ویژه در جنوب آسیا و خاورمیانه اشاره می‌کند.

• تأثیر سیاسی:

تأثیر مدارس و اسلام دیوبندی بر سیاست هند، به ویژه در رابطه با هویت مسلمانان و روابط جمعی، مورد بحث قرار گرفته است. این کتاب همچنین به چگونگی پاسخ این نهادها به چالش های سیاسی و نقش آنها در چشم انداز اجتماعی-سیاسی هند می پردازد.

6- آینده مدارس

• چالش‌ها و فرصت‌ها:

این کتاب با بحث در مورد آینده مدارس در هند، به چالش‌هایی که آنها در انطباق با خواسته‌های آموزشی مدرن با آن روبرو هستند و در عین حال به ریشه‌های مذهبی خود وفادار می‌مانند، به پایان می‌رسد. همچنین پتانسیل این نهادها را برای کمک مثبت به جامعه هند از طریق پرورش درک فراگیرتر و کثرت گرایانه از اسلام در نظر می گیرد.

کتاب «ابهام زدایی مدرسه و اسلام دیوبندی»، منشأ، تکامل و رشد نهضت و مدارس دیوبندی را نشان می دهد و بیان می کند که چگونه دارالعلوم الهام بخش و پرورش تعداد زیادی از چنین مؤسساتی در سراسر جهان شد، و میلیون ها مسلمان را به استقبال پیشرفت در آموزش و در عین حال حفظ شکل بکر اسلام هدایت کرد.

درباره نویسنده:

اسد میرزا روزنامه نگار ارشد مقیم دهلی است. علایق او از امور بین المللی و استراتژیک گرفته تا مسائل بین ادیان، علاوه بر مسلمانان هند و سیاست هند، متغیر است. او پیش از این با «خلیج تایمز دبی[21] » و «بی‌بی‌سی» در هند ارتباط داشته است و در حال حاضر به عنوان ستون‌نویس مستقل و سردبیر مشاور یک مجله دفاعی برجسته کار می‌کند. کتاب‌های قبلی او، «ایمان‌های ابراهیمی[22] » و «گفتگوی بین ادیان: دیدگاه هندی[23] »، بر مسائل بین ادیان متمرکز بود. در حال حاضر، او بر روی بازسازی «تاریخ زنده دهلی قدیم[24] » از سال گذشته کار می کند.

اسد میرزا مقالات زیادی در نشریات معتبر هندی و بین‌المللی نوشته است. این مقالات عمدتاً به تحلیل مسائل سیاسی داخلی هند، وضعیت مسلمانان در هند، و روابط خارجی هند می‌پردازند. او به طور منظم در روزنامه‌ها و مجلاتی مانند The Statesman, The Milli Gazette, و دیگر نشریات معتبر هندی و بین‌المللی مقاله می‌نویسد.

در ذیل به برخی از مقالات و آثار مهم او اشاره می‌شود:

• مسلمانان هند چگونه رای خواهند داد[25] . این مقاله به بررسی نقش و تأثیر مسلمانان در سیاست انتخاباتی هند و چالش‌های پیش‌روی آن‌ها می‌پردازد.

• Skills Enhancement: Way Forward for Indian Madrassas
• Urdu: Whose Language Is It?
• The ‘Good’, the ‘Bad’ and the ‘Deobandi’ Taliban
• Indian Muslims: Way forward
• Indian Muslims are Against Zionism not Judaism
• The future of Indo-Iran ties
• Indian Muslims: Dilemmas and Panacea (Part 1)
• Indian Muslims: Dilemmas and Panacea (Part 2)
• From Arab Spring to Shaheen Bagh: People’s Movements Symbolise People’s Power
• Babri Masjid: Where the Muslim Leadership Erred
• 2024: Global Election Fest
• Islamophobic Politics Amplified in Europe
• Deciphering the Fine Line Between Freedom of Expression and Hate Speech
• Unravelling the Uniform Civil Code
• US-Saudi Ties: Stalemate Sustains
• The Unresolved Palestinian Question
• Majoritarianism on March in Israel
• Need to Reassess Composite Nationalism
• Saudi-Iran Ties on the Mend
• Christianity in Decline in UK and US
• New US Doctrine Prioritises Ties with India
• Role of Regional Powers for Afghanistan’s Development

این‌ها برخی از مهم‌ترین آثار و مقالات اسد میرزا هستند که در رسانه‌ها و نشریات مختلف منتشر شده‌اند. آثار او به دلیل عمق تحلیل و دقت در بررسی مسائل، به‌عنوان منابع معتبر در مطالعات سیاسی و اجتماعی هند شناخته می‌شوند.

مضامین کلیدی در نوشته‌های اسدمیرزا

1. نمایندگی مسلمانان در سیاست:

میرزا مکرراً به عدم حضور مسلمانان در سیاست هند می پردازد و تأکید می کند که چگونه این امر بر توانایی جامعه برای تأثیرگذاری بر سیاست ها و محافظت از منافع آن تأثیر می گذارد. او غالباً از احزاب سکولار و اشتراکی انتقاد می کند که چرا نتوانستند به اندازه کافی نیازهای مسلمانان را نمایندگی کنند یا به آنها رسیدگی کنند.

2. چالش های هویت و ادغام:

نوشته های میرزا اغلب چالش های هویت مسلمان در هند را بررسی می کند، به ویژه در زمینه کمونالیسم رو به رشد. او در مورد اینکه چگونه سیاست‌ها و روایت‌های سیاسی می‌توانند مسلمانان را به حاشیه ببرند، بحث می‌کند و ادغام کامل آن‌ها در بافت ملی گسترده‌تر را دشوار می‌سازد.

3. نقش رسانه ها:

میرزا به نقشی که رسانه های اصلی هند اغلب در شکل دادن به برداشت های عمومی از مسلمانان ایفا می کنند، انتقاد می کند. او استدلال می‌کند که سوگیری رسانه‌ای می‌تواند به کلیشه‌های منفی کمک کند و به تنش‌های جمعی دامن بزند، نه اینکه تفاهم و وحدت را تقویت کند.

4. نیاز به وحدت سیاسی مسلمانان:

یکی از بحث های تکراری میرزا نیاز به «وحدت سیاسی» بیشتر در میان مسلمانان هند است. او پیشنهاد می‌کند که جامعه باید به فکر تشکیل پلتفرم یا حزب سیاسی خود برای دفاع بهتر از منافع خود باشد، نه اینکه صرفاً بر احزاب سکولار موجود، تکیه کند که ممکن است مسائل مسلمانان را در اولویت قرار ندهند.

5. مسائل جهانی اسلام:

میرزا علاوه بر تمرکز بر مسلمانان هند، در مورد مسائل جهانی اسلامی از جمله ژئوپلیتیک جهان اسلام، اسلام هراسی و تأثیر رویدادهای بین المللی بر مسلمانان هند نیز می نویسد.

6. سکولاریسم و ‌دموکراسی:

میرزا که مدافع سرسخت سکولاریسم است، استدلال می‌کند که فرسایش ارزش‌های سکولار در هند نه تنها برای مسلمانان، بلکه برای خود ساختار دموکراسی هند نیز مضر است. او بر نیاز به یک دموکراسی قوی و فراگیر تأکید می کند که در آن همه جوامع احساس کنند که دارای نمایندگی و ارزش هستند.

اسد میرزا مدافع سرسخت سکولاریسم است زیرا آن را برای بقا و شکوفایی جامعه متنوع و کثرت گرا مانند هند ضروری می داند.

تعهد او به سکولاریسم از چندین عقیده و مشاهدات کلیدی ناشی می شود:

• حمایت از حقوق اقلیت ها:

میرزا معتقد است که سکولاریسم برای حفاظت از حقوق اقلیت ها، از جمله مسلمانان، در یک کشور عمدتاً هندو، حیاتی است. به نظر او، سکولاریسم تضمین می‌کند که دولت با همه جوامع مذهبی به یک اندازه رفتار می‌کند و هیچ دین واحدی مورد حمایت قرار نمی‌گیرد. این حمایت در کشوری که تنش‌های مذهبی می‌تواند به راحتی تشدید شود و منجر به تبعیض یا خشونت علیه اقلیت‌ها شود، حیاتی است.

• حفظ وحدت ملی:

هند کشوری با تنوع بسیار زیاد، با ادیان، زبان‌ها و فرهنگ‌های مختلف است. میرزا استدلال می کند که سکولاریسم چسبی است که این تنوع را در کنار هم نگه می دارد. با حفظ یک دولت سکولار، هند می تواند از خطرات اکثریت گرایی مذهبی، که می تواند جوامع غیر هندو را بیگانه و به حاشیه رانده و وحدت و ثبات کشور را تهدید کند، اجتناب کند.

• حفظ ارزشهای دموکراتیک:

میرزا سکولاریسم را جزء لاینفک چارچوب دموکراتیک هند می داند. او معتقد است که دموکراسی در محیطی که یک مذهب بر گفتمان سیاسی و اجتماعی تسلط دارد، نمی تواند به طور مؤثر عمل کند. بنابراین، سکولاریسم برای تضمین این امر ضروری است که همه شهروندان، صرف نظر از اعتقادات مذهبی خود، صدایی برابر در فرآیند دموکراتیک داشته باشند.

• مقابله با کمونالیسم:

اسد میرزا به شدت نگران ظهور کمونالیسم و ‌سیاسی شدن مذهب در هند است. او استدلال می کند که وقتی از دین به عنوان ابزاری برای منافع سیاسی استفاده می شود، می تواند منجر به شکاف اجتماعی، خشونت و فرسایش آزادی های مدنی شود. از نظر او سکولاریسم بهترین دفاع در برابر این خطرات است، زیرا دین و امور دولتی را جدا نگه می دارد و از بهره برداری از احساسات مذهبی برای اهداف سیاسی جلوگیری می کند.

• دیدگاه تاریخی:

حمایت میرزا از سکولاریسم نیز ریشه در درک تاریخی جنبش استقلال هند و اصول پایه گذاری جمهوری هند دارد. او اغلب به دیدگاه رهبرانی مانند مهاتما گاندی و جواهر لعل نهرو اشاره می کند که از دولت سکولار به عنوان تنها گزینه مناسب برای یک هند تازه مستقل حمایت می کردند. برای میرزا، سکولاریسم فقط یک انتخاب سیاسی نیست، بلکه یک اصل اساسی است که روح فراگیر قانون اساسی هند را منعکس می کند.

• ارتقای هماهنگی اجتماعی:

در نهایت، میرزا معتقد است که سکولاریسم برای ارتقای وفاق اجتماعی و احترام متقابل در میان جوامع مختلف مذهبی ضروری است. او در نوشته‌های خود اغلب بر نیاز به گفت‌وگو و همکاری میان ادیان تأکید می‌کند و استدلال می‌کند که سکولاریسم بهترین چارچوب را برای چنین تعاملی فراهم می‌کند. سکولاریسم با حصول اطمینان از اینکه هیچ دینی ممتاز نیست، محیطی را ایجاد می‌کند که در آن مردم می‌توانند با احترام به عقاید یکدیگر در صلح و آرامش با یکدیگر زندگی کنند.

خلاصه، اسدمیرزا از سکولاریسم دفاع می کند. زیرا آن را بستر یک جامعه عادلانه و هماهنگ می داند. او معتقد است که بدون سکولاریسم، هند در خطر سقوط به وضعیت عدم تحمل مذهبی و درگیری است که هم دموکراسی و هم تنوع فرهنگی غنی آن را تضعیف می کند.

رویکرد اسد میرزا

ویژگی نوشته های اسدمیرزا رویکردی متعادل و متفکرانه است. او تجزیه و تحلیل نسبتا دقیقی را با درک عمیق تاریخ، فرهنگ و مذهب ترکیب و برای مخاطبان گسترده ای قابل دسترس می کند. در حالی که او از بسیاری از جنبه‌های سیاست هند انتقاد می‌کند، انتقاداتش سازنده است و هدفش تشویق گفتگو و یافتن راه‌حل‌هایی است که به نفع همه جوامع باشد.

کار میرزا برای هر کسی که علاقه مند به درک پویایی پیچیده جامعه هند، به ویژه چالش ها و فرصت های پیش روی جمعیت مسلمان آن است، ارزشمند است. بینش‌های او به بحث‌های گسترده‌تری درباره دموکراسی، سکولاریسم، و نقش اقلیت‌ها در کشوری متنوع مانند هند کمک می‌کند.

دیدگاه اسد میرزا در مورد اسلام دیوبندی منعکس کننده درک دقیقی از نقش و تأثیر آن در بافت وسیع تر اسلام و جامعه هندی است. در حالی که میرزا ممکن است در تمام نوشته های خود به طور خاص بر اسلام دیوبندی تمرکز نداشته باشد، رویکرد کلی او به مسائل مذهبی و سیاسی بینشی در مورد چگونگی درک او از این جنبش اسلامی ارائه می دهد.

اندیشه دیوبندی

اندیشه دیوبندی در هند تحت تأثیر اخلاق و فرهنگ هندی قرار گرفته و با پذیرش تنوع در کثرت و در عین حال اصول اصلی اسلامی را حفظ کرده است. بنابراین، به دلیل اخلاق هندی خود، طرفدار ایدئولوژی های افراطی و تلفیق گرایی نبوده و طی سال‌ها رشد کرده و میلیون‌ها مسلمان را در هند و سراسر جهان تحت تأثیر قرار داده و هدایت کرده است. این نشان از منحصر به فرد بودن و جهانی بودن آن است. همین استدلال را می‌توان به این واقعیت نسبت داد که در سال‌های اخیر، علی‌رغم حمایت از ایدئولوژی‌های اسلامی افراطی توسط دانشمندان و سازمان‌های مختلف، مسلمانان عادی هندی طعمه تأثیرات منفی آنها نشده‌اند.

اندیشه دیوبندی در اخلاق و فرهنگ هندی آغشته مانده و تنوع، کثرت و جهان شمولی آن را پذیرفته است. بنابراین تفاوت قابل توجهی با مدارس در کشورهایی مانند پاکستان و افغانستان دارد.

مطالعه عمیق کتاب «ابهام زدایی مدرسه و اسلام دیوبندی» به بررسی چگونگی کمک رهبران آن به سیاست هند و نقش آنها در مبارزات آزادی هند می پردازد.

نویسنده، تاریخ دیوبندیسم و ‌مدارس را از طریق اطلاعات معتبر از مصاحبه با علمای برجسته مسلمان، دانشگاهیان و روحانیون مذهبی بازسازی می کند.

اندیشه دیوبندی متاثر از فرهنگ هندی وحفظ اصول اصلی اسلامی توانسته است تا از ایدئولوژی های افراطی اجتناب کند.

اسلام دیوبندی

مکتب اسلام دیوبندی در هند چه از نظر تاریخی و چه در دوران معاصر جایگاه مهمی دارد. این جنبش یکی از بزرگترین و تأثیرگذارترین جنبش‌های اسلامی در جنوب آسیا را نشان می‌دهد که منشأ آن در دارالعلوم دیوبند است که در سال 1866 تأسیس شد. دیدگاه اسد میرزا در مورد اسلام دیوبندی نگاه محتاطانه ای است و به سهم تاریخی و آموزشی آن اذعان و در عین حال از اصلاحاتی همسو با واقعیت های اجتماعی و سیاسی معاصر حمایت می کند. او بر نیاز به وحدت میان مسلمانان هند، صرف نظر از وابستگی‌های فرقه‌ای و همچنین بر اهمیت درگیری با چالش‌های مدرن به‌گونه‌ای که هویت دینی را حفظ و در عین حال انسجام و پیشرفت اجتماعی را ترویج ‌کند، تأکید می‌کند.

1. نفوذ آموزشی:

مؤسسات دیوبندی، به ویژه مدارس، نقش مهمی در ارائه آموزش دینی به میلیون ها مسلمان در هند داشته اند. برنامه درسی، اغلب، بر پایبندی دقیق به قوانین اسلامی (شریعت) و بازگشت به اعمال جامعه اولیه مسلمانان تأکید دارد. این تأثیر آموزشی، دیدگاه مذهبی بخش قابل توجهی از مسلمانان هند را شکل داده است.

2. محافظه کاری مذهبی:

اسلام دیوبندی به دلیل تفسیر محافظه کارانه خود از اسلام، که بر پایبندی دقیق به قرآن و حدیث، مخالفت با بدعت ها در اعمال مذهبی (بدعت) و تمرکز بر تقوای شخصی تأکید دارد، مشهور است. این محافظه کاری گاه منجر به تنش با سایر فرقه های اسلامی، به ویژه جنبش همسوتر با بریلوی شده است که در هند نیز طرفداران قابل توجهی دارد.

3. تأثیرات سیاسی و اجتماعی:

اندیشه دیوبندی عمدتاً پیامدهای سیاسی نیز داشته است. علمای دیوبندی در طول تاریخ در جریان‌های ضد استعماری حضور داشته و گاه در مورد مسائل معاصر موضع گیری سیاسی داشته اند. با این حال، دخالت آنها در سیاست بحث برانگیز بوده است، با این نگرانی که می تواند به فرقه گرایی یا ایدئولوژی های افراطی کمک کند.

4. مناقشات و چالش ها:

دیوبندی به دلیل سختگیری و ارتباط آن با گروه های افراطی، به ویژه در سایر نقاط جهان مانند پاکستان و افغانستان، با انتقاداتی مواجه شده است. با این حال، در هند، بسیاری از علمای دیوبندی با تأکید بر جنبه‌های صلح‌آمیز و آموزشی آن، به دنبال فاصله گرفتن از افراط‌گرایی بوده‌اند.

5. نقش در هویت مسلمانان هند:

اسلام دیوبندی همچنان نقش مهمی در شکل دادن به هویت مذهبی و اجتماعی بسیاری از مسلمانان هند ایفا می کند. تاکید آن بر آموزش و محافظه کاری مذهبی برای کسانی که به دنبال بازگشت به ارزش های سنتی اسلامی هستند، جذاب است. با این حال، تأثیر آن توسط جنبش‌های اسلامی دیگر، مانند سنت‌های بریلوی و صوفی، که تفاسیر جایگزینی از اسلام در هند ارائه می‌کنند، متعادل می‌شود.

رشد دارالعلوم ها و سهم رهبران آن بر سیاست هند

رشد دارالعلوم های دیوبند و کمک‌های رهبران آن تأثیر قابل‌توجهی بر سیاست هند، به‌ویژه در جامعه مسلمانان و همچنین در بافت وسیع‌تر جامعه هند داشته است. دارالعلوم دیوبند که در سال 1866 تأسیس شد، یکی از تأثیرگذارترین حوزه های علمیه اسلامی در جنوب آسیا بوده است که تفکر و عمل اسلامی را برای نسل های مسلمان در هند و فراتر از آن شکل داده است.

تأثیرات کلیدی بر سیاست هند

1. شکل دادن به هویت مسلمان و آگاهی سیاسی:

دارالعلوم دیوبند نقش مهمی در شکل گیری آگاهی مذهبی و سیاسی مسلمانان هند داشته است. آموزه های آن بر تفسیر خالصانه اسلام تأکید دارد که ریشه در قرآن و حدیث دارد و در هدایت اعمال مذهبی میلیون ها مسلمان تأثیرگذار بوده است. این هویت دینی که توسط دیوبند ترویج می‌شود، به یک آگاهی سیاسی متمایز تبدیل شده و اغلب بر اهمیت حفظ ارزش‌های اسلامی در جامعه‌ای سکولار و کثرت‌گرایی مانند هند تأکید می‌کند.

2. مخالفت با استعمار بریتانیا:

در دوران استعمار بریتانیا، رهبران دارالعلوم دیوبند فعالانه در مبارزه برای استقلال هند شرکت داشتند. حوزه علمیه به مرکز فعالیت های ضد استعماری تبدیل شد و این ایده را ترویج می کرد که مسلمانان وظیفه دینی در مخالفت با حکومت بریتانیا دارند. به طور قابل توجهی، جمعیت علمای هند، یک سازمان سیاسی که از نزدیک با دیوبند مرتبط است، از حزب کنگره ملی هند حمایت می کرد و از یک هند مستقل به جای یک کشور مسلمان جداگانه، که بعداً به پاکستان تبدیل شد، دفاع می کرد. این موضع به همسویی بخش قابل توجهی از مسلمانان هند با جنبش استقلال طلب کمک کرد.

3. تأثیر بر جنبش های سیاسی اسلامی:

جنبش دیوبندی بر جنبش های مختلف سیاسی اسلامی در هند تأثیر گذاشته است. در حالی که خود حوزه تا حد زیادی از دخالت مستقیم سیاسی دور مانده، آموزه های آن الهام بخش سازمان های سیاسی مانند جمعیت علمای هند بوده است. این سازمان ها در دفاع از حقوق مسلمانان در سیستم سیاسی هند نقش داشته اند و اغلب در چارچوب دموکراسی هند کار می کنند و در عین حال تعهد به اصول اسلامی را حفظ می کنند.

4. موضع در مورد سکولاریسم و ‌ناسیونالیسم: رهبران دارالعلوم دیوبند عموماً از ایده سکولاریسم حمایت کرده اند. زیرا امکان همزیستی جوامع مذهبی مختلف در یک ملت واحد را فراهم می کند. با این حال، آنها همچنین در مورد پتانسیل سکولاریسم برای تضعیف ارزش های اسلامی محتاط بوده اند. حوزه علمیه به طور مداوم ایده ناسیونالیسم ترکیبی را ترویج می کند، جایی که مسلمانان بخشی از ملت بزرگتر هند هستند. اما هویت مذهبی متمایز خود را حفظ می کنند. این مواضع تأثیر تعدیل‌کننده‌ای بر برخی جنبش‌های سیاسی مسلمانان داشته است و آنها را به به جای مخالفت مستقیم با دولت به تعامل با دولت هند تشویق می‌کند.
5. نقش در شکل دادن به سیاست آموزشی مسلمانان: تأثیر دارالعلوم دیوبند به حوزه تعلیم و تربیت نیز کشیده می شود. الگوی آموزش اسلامی حوزه علمیه در مدارس متعددی در سراسر هند تکرار شده است که تأثیر عمیقی بر شکل گیری فکری و مذهبی مسلمانان هند داشته است. رهبران مرتبط با دیوبند اغلب در بحث های مربوط به سیاست آموزشی، به ویژه در مورد ادغام آموزش سنتی اسلامی با موضوعات سکولار مدرن شرکت داشته اند.
6. تأثیر بر روابط فرقه ای: جنبش دیوبندی بر روابط فرقه ای در داخل جامعه مسلمانان و فراتر از آن نیز تأثیر گذاشته است. در حالی که تفسیر سختگیرانه ای از اسلام سنی را ترویج می کند، این امر گاهی به تنش با سایر فرقه های مسلمان مانند بریلوی ها و شیعیان منجر می شود. با این حال، دیوبند همچنین صدایی برای اتحاد مسلمانان در هنگام مواجهه با تهدیدات یا چالش‌های خارجی بوده و از همکاری در خطوط فرقه‌ای به نفع جامعه گسترده‌تر مسلمانان حمایت می‌کند.
7. تایید و نفوذ سیاسی: در حالی که خود حوزه علمیه از دخالت مستقیم سیاسی خودداری می کند، تایید یا مواضع رهبران آن می تواند بر رای دهندگان مسلمان تاثیر بگذارد. برای مثال، در طول انتخابات، اظهارات دانشمندان یا سازمان‌های برجسته دیوبندی می‌تواند افکار عمومی را در جامعه مسلمان تحت تأثیر قرار دهد و در نتیجه بر نتایج انتخابات تأثیر بگذارد.

اسد میرزا در یادداشتی با عنوان «عدم نمایندگی مسلمانان هند در انتخابات 2024[26] » می نویسد که انتخابات سراسری 2024 هند چندین روند مهم را در مورد نمایندگی و نفوذ جامعه مسلمانان در سیاست هند آشکار کرد. در حالی که تسلط حزب حاکم BJP با چالش هایی روبرو بود که منجر به کرسی های کمتری نسبت به پیش بینی برخی ها شد. نمایندگی مسلمانان در مجلس لوک سبها همچنان محدود است. با تنها 24 نماینده مسلمان از 543 نماینده انتخاب شده، نمایندگان آنها حدود 4.42 درصد است، بسیار کمتر از درصد جمعیت آنها که تقریباً 14 درصد است. چشم انداز سیاسی مسلمانان در هند به دلیل عوامل متعددی از جمله تسلط روایت هندوتوا، نگرانی در مورد سیاست هایی مانند قانون اصلاح شهروندی (CAA) و ثبت ملی شهروندان (NRC) و عدم تمایل احزاب مخالف به میدان، پیچیده شده است. نامزدهای مسلمان علی‌رغم این چالش‌ها، ائتلاف هند، که احزاب مانند کنگره و حزب سامجوادی (SP) را گرد هم آورد، در تثبیت آرای مسلمانان نقش داشت و به موفقیت برخی از نامزدهای مسلمان کمک کرد. با این حال، عدم حضور مسلمانان در پارلمان، نگرانی‌های جاری در مورد به حاشیه رانده شدن سیاسی جامعه را برجسته می‌کند. ایده تشکیل یک حزب سیاسی مسلمان به عنوان یک استراتژی بالقوه برای بهبود نمایندگی و اطمینان از توجه بهتر به منافع جامعه مطرح شده است. با این حال، این رویکرد با چالش هایی از جمله اختلافات داخلی و نفوذ رهبران مذهبی مواجه است که ممکن است به طور کامل از چنین حرکتی حمایت نکنند. انتخابات 2024 بار دیگر بر موقعیت پیچیده و غالباً متزلزل مسلمانان در سیاست هند تأکید کرد و باعث شد که خواستار درون گرایی و اقدام استراتژیک برای بهبود جایگاه آنها در آینده شود.

نتیجه

در سال 2024، انتشار دو کتاب «ابهام‌زدایی از مکتب و اسلام دیوبندی» تالیف اسد میرزا و «شِکوه هند؛ آینده سیاسی مسلمانان هند» تالیف مجیب الرحمن، بحث های قابل توجهی را برانگیخته و طیف وسیعی از پاسخ ها را در جامعه هند به دنبال داشته و نقش مهمی در شکل‌دهی گفتمان پیرامون جامعه هند، به‌ویژه در مورد درک اندیشه اسلامی و بسیج سیاسی داشته اند.

این دو کتاب با پرداختن به موضوعات کلیدی مذهبی و سیاسی، تأثیری ماندگار بر آگاهی جامعه هند، به‌ویژه در شکل‌دهی به هویت و آرزوهای آینده مسلمانان هند بر جای خواهند گذاشت. هر دو کتاب به افزایش آگاهی در مورد متمایز بودن اسلام هندی و چالش های سیاسی پیش روی مسلمانان در هندی متنوع و سکولار کمک می کنند و گفتگو را در جوامع مسلمان و بین مسلمانان و سایر جوامع مذهبی تقویت و درک متقابل و همزیستی را ترویج می کنند. همچنین، به گفتمان روشنفکری می افزایند و نظر علما، رهبران مذهبی و سیاستمداران را در مورد نقش اسلام و مسلمانان در آینده هند تحت تأثیر قرار می دهند.

«ابهام‌زدایی از مکتب هندی و اسلام دیوبندی» کتابی است که به تاریخ، ایدئولوژی و تأثیر مکتب فکری دیوبندی در بافت وسیع‌تر اسلام هندی می‌پردازد و بر سه موضوع مهم از جمله تبیین اندیشه اسلامی، ترویج فهم دینی و  آموزش دینی تاکید دارد.

این کتاب بر تمایز سنت اسلامی هند به ویژه مکتب دیوبندی از سایر جنبش های اسلامی متمرکز شده و به ویژگی‌ها، باورها و عملکردهای منحصربه‌فرد این مکتب می پردازد.

این کتاب با ارائه تحلیلی مفصل از اسلام دیوبندی، به باورهای غلط پرداخته و کمک های فکری دانشمندان اسلامی هند را برجسته می کند.

اگرچه این کتاب ممکن است بینش های ارزشمندی ارائه دهد، اما با انتقادات متعددی مواجه شده است، به ویژه از سوی محققان که محتوای آن را از دیدگاه های مختلف بررسی کرده اند.

انتقادات کلیدی:

1. دقت تاریخی:

برخی از منتقدان استدلال می کنند که روایت تاریخی کتاب فاقد دقت است یا بیش از حد ساده انگارانه است. آنها معتقدند که این کتاب ممکن است پیچیدگی ها و ظرایف جنبش دیوبندی، از جمله تأثیرات متنوع آن و زمینه های اجتماعی-سیاسی که در آن شکل گرفته است را نادیده بگیرد.

2. سوگیری و سوبژکتیویته:

این کتاب به دلیل بالقوه نشان دادن تعصب در به تصویر کشیدن اسلام دیوبندی مورد انتقاد قرار گرفته است. برخی بر این باورند که نویسنده ممکن است برنامه‌ای داشته باشد که تفسیر رویدادها و ایدئولوژی‌ها را رنگ‌آمیزی می‌کند و منجر به ارائه نادرست تأثیر و اهمیت این مکتب می‌شود.

3. تعمیم بیش از حد:

این نگرانی وجود دارد که کتاب ممکن است باورها و عملکردهای مکتب دیوبندی را بیش از حد تعمیم دهد و تنوع درون جنبش را در نظر نگیرد. منتقدان استدلال می‌کنند که این می‌تواند منجر به سوء تفاهم از روش‌های مختلف تفسیر و کاربرد آموزه‌های دیوبندی در زمینه‌های مختلف شود.

4. عدم ارتباط با منابع اولیه:

برخی از محققان اشاره کرده اند که کتاب ممکن است به شدت بر منابع ثانویه تکیه کند یا با منابع اولیه ارتباط کافی نداشته باشد. این می تواند بر عمق و صحت تحقیق تأثیر بگذارد و به نتایجی منجر شود که ممکن است به طور کامل اثبات نشود.

5. نظارت‌های فرهنگی و منطقه‌ای:

با توجه به اینکه جنبش دیوبندی به خارج از هند گسترش یافته است، منتقدان استدلال می‌کنند که این کتاب ممکن است به اندازه کافی به تأثیر جهانی اسلام دیوبندی، به ویژه در مناطقی مانند جنوب آسیا و خاورمیانه نپردازد. تمرکز بر زمینه هند ممکن است درک نفوذ گسترده تر جنبش را محدود کند.

6. چارچوب نظری:

برخی معتقد هستند که چارچوب نظری کتاب برای تحلیل یک جنبش مذهبی پیچیده و در حال تحول مانند اسلام دیوبندی قدیمی یا ناکافی باشد. این می تواند منجر به تفسیر محدود از موضوع شود.

این انتقادات، چالش‌های نوشتن درباره موضوعی پیچیده و مهم مانند اسلام دیوبندی را برجسته می‌کند، جایی که تفسیرها و بازنمایی‌ها می‌توانند بسته به دیدگاه و روش‌شناسی نویسنده بسیار متفاوت باشند.

حسنعلی ذکریایی