آنکارا سران کشورهای ترک را در بیشکک گرد هم می‌آورد. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه از صادر جباروف رئیس‌جمهور قرقیزستان و قاسم ژومارت توقایف‌ رئیس‌جمهور قزاقستان انتظار تغییر قاطع الفبا را دارد.

رهبران جهان ترک ۳ آبان در اجلاس بعدی سازمان کشورهای ترک (OTS) در بیشکک گرد هم می‌آیند. انتظار می‌رود، این نشست که نمادی از ۱۵ سال فعالیت این سازمان است، یک جلسه برجسته باشد. قرار است شورای سران دولت‌ها و معاونان سران کشورهای عضو این سازمان ایجاد شود که انگیزه جدیدی به همکاری خواهد داد. اعضای سازمان باید پیرامون گذار به الفبای واحد ترکی بر اساس الفبای لاتین که دیروز توسط کمیسیون کشورهای OTS تایید شد، تصمیم بگیرند. کارشناسان بر این باورند که این امر یکسان‌سازی زبان‌های کشورهای ترک‌زبان را نیز به دنبال خواهد داشت. ترکیه در این موضوع نقش کلیدی را ایفا کرده و کشورهای جهان ترک را به دور خود جمع می‌نماید.

یک سال پیش، رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در اجلاس OTS در ترکستان قزاقستان بر اهمیت ایجاد سریع الفبای واحد تأکید کرد. وی این اقدام را بخشی جدایی‌ناپذیر از اتحاد کشورهای ترک خواند و بر لزوم متحد بودن در مواجهه با چالش‌ها تاکید کرد.

همکاری بین کشورهای عضو OTS بسیار فراتر از امور فرهنگی و زبانی است. ادغام فعال در بخش‌های مختلف اقتصاد، از جمله بخش انرژی در کار است. چهارمین نشست وزرای انرژی کشورهای عضو OTS که ۲۶ شهریور در بیشکک برگزار شد، عزم کشورها را برای تضمین ثبات و پایداری منابع انرژی در چارچوب «مفهوم توسعه جهان ترک تا سال ۲۰۴۰» تأیید کرد. حضار در این نشست بر اهمیت ایجاد دالان‌های «سبز» تاکید نموده و به پیشرفت در سازمان‌دهی انتقال انرژی بین کشورها اشاره کردند.

همکاری در حوزه امنیت نیز بیشتر شده است. اولین نشست شورای وزیران امور داخلی کشورهای عضو OTS در تاریخ ۱۶ شهریور در شهر چولپون‌آتا در قرقیزستان برگزار شد. کشورهای عضو سازمان دولت‌های ترک تمرین‌های نظامی مشترکی را انجام می‌دهند و مجتمع صنعتی- نظامی را توسعه می‌دهند، در حالی که ترکیه به عنوان تامین‌کننده تجهیزات نظامی و تسلیحات برای کشورهای آسیای مرکزی موقعیت پیشرو دارد.

آنکارا ضمن تاکید بر توسعه روابط فرهنگی و اقتصادی، در واقع از OTS برای تقویت نفوذ خود در منطقه استفاده می‌کند. گذار به یک الفبای واحد ابزار قدرتمندی خواهد بود که کار ترکیه برای تقویت حضور خود در آسیای مرکزی را ساده می‌کند.

به منظور اجرای تغییر الفبا، کشورهای عضو OTS (آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه و ازبکستان) کمیسیون ویژه‌ای ایجاد کردند که با کمک فرهنگستان ترک، الفبای واحد ترکی را تهیه و تصویب کرد. اکنون این کشورها باید الفبای ملی خود را با الفبای واحد تایید شده هماهنگ کنند. کشورهای ناظر OTS )ترکمنستان، مجارستان و قبرس شمالی) می‌توانند از قوانین تصویب شده توسط سازمان به عنوان توصیه استفاده کنند.

الفبای جدید ترکی که برای OTS ساخته شده است، دارای ۳۴ حرف است. نظامی جعفروف، عضو کمیسیون و رئیس بخش زبان‌شناسی عمومی دانشگاه دولتی باکو، تاکید می‌کند که تفاوت بین الفبای واحد ترکی و الفبای کشورهای عضو ناچیز است و به راحتی قابل حذف است. وی تاکید کرد: اینجا هیچ مشکل بزرگی وجود ندارد. بزرگترین مشکل این است که قزاق‌ها و قرقیزها چه زمانی به الفبای لاتین روی می‌آورند.

روند گذار از سیریلیک به لاتین در بسیاری از کشورهای پساشوروی تکمیل شده است. در آذربایجان و ترکمنستان، الفبای سیریلیک در نیمه اول دهه ۱۹۹۰ کنار گذاشته شد و ازبکستان سرانجام از ژانویه ۲۰۲۳ به الفبای لاتین روی آورد. تا این مرحله دو الفبای موازی در این جمهوری استفاده می‌شد.

در قزاقستان، گذار به الفبای لاتین از سال ۲۰۱۷ برنامه‌ریزی شده بود و قرار بود تا سال ۲۰۲۵ این روند تکمیل شود، اما قاسم ژومارت توقایف رئیس‌جمهور با حمایت از این روند، توصیه می‌کند برای جلوگیری از اشتباه، در اعمال الفبای لاتین عجله نشود.

فقط قرقیزستان به استفاده از الفبای سیریلیک ادامه می‌دهد. موضوع اعمال الفبای لاتین در این کشور دو بار مطرح شد. دانشمندان پیشنهاد کردند که الفبای ترکی ۱۹۲۸ را به عنوان مبنایی در نظر بگیرند و اعضای پارلمان تصمیم گرفتند این روند را تسریع کنند، اما صادر جباروف رئیس‌جمهور آنها را متوقف کرد و گفت که کشور آماده تغییر الفبا نیست. جباروف تاکید کرد: بدون تامین سطح مناسب و شایسته مهارت در زبان دولتی با خط سیریلیک، نمی‌توان صحبتی از تغییر به الفبای لاتین کرد».

احتمال اینکه تمام کشورهای ترک آسیای مرکزی تا تاریخ هدف، یعنی ۲۰۲۶ به خط لاتین روی بیاورند بسیار زیاد است. این تاریخ مهم است، زیرا صدمین سالگرد اولین کنگره ترک‌شناسی سراسری شوروی در باکو جشن گرفته می‌شود. کارشناسان می‌گویند که آنکارا با کسانی که عقب مانده‌اند، کار خواهد کرد و روش‌های کافی برای این کار دارد.

ایگور شِستاکوف مدیر مرکز ابتکارات کارشناسی «Oy Ordo» واقع در قرقیزستان به خبرگزاری روسی «ناوایا گازِتا» گفت: «انتقال به یک الفبای ترکی تنها نوشتن نیست. این در درجه اول ایدئولوژی، سیاست، سطح انسانی و اجتماعی جامعه است. در نهایت، این عنصر قدرت نرم است که مورد توجه ویژه آنکارا است».

به نظر او، تست اول ترکیه در آسیای مرکزی، درخواست نسبتاً پر سر و صدایی برای ایجاد ارتش «توران» و آن هم در چارچوب سازمان دولت‌های ترک بود. شِستاکوف یادآور شد: «تا حد زیادی این یک رویکرد رسانه‌ای برای ایجاد طنین خاصی در اطراف سازمان بود. واضح است که آنکارا در آن زمان نه وقت داشت، نه مالی و نه فرصت‌های دیگری. ایجاد یک ساختار شبه نظامی فرآیندی طولانی‌تر از ایجاد یک فضای آموزشی و اطلاعاتی واحد است. ترکیه در این زمینه تجربه زیادی دارد».

به گفته این کارشناس، اردوغان نشان می‌دهد که اطمینان دارد که در روند سیاست خارجی قرار دارد و بر اساس منافع خود و احتمالاً منافع برخی از کشورهای غربی، مثلاً آمریکا و بریتانیا، در حال ایجاد یک سیاست منظم در منطقه آسیای مرکزی است. بریتانیای کبیر که از سیاست تغییر الفبا حمایت کرد.

شستاکوف معتقد است که این یک چالش جدی برای کسانی است که معتقدند زبان روسی در آسیای مرکزی یک پدیده پایدار است. وی گفت: «واقعیت این است که ترکیه خود را در منطقه به عنوان یک کشور ماموریت قرار می‌دهد. امروز ما سازمان دولت‌های ترک می‌گوییم و منظورمان ترکیه است. به لطف پلتفرم OTS است که ترکیه نشان می‌دهد که یک بازیگر منطقه‌ای قوی است».

سردار آیتاکوف کارشناس آسیای مرکزی معتقد است که مفهوم ورود ترکیه به آسیای مرکزی در اوایل دهه ۱۹۹۰ قرن گذشته به طور قابل توجهی با آنچه تیم اردوغان در حال اجراست، متفاوت است. در اوایل دهه ۱۹۹۰، تانسو چیلِر نخست‌وزیر ترکیه آماده بود تا طرح مارشال خود را برای آذربایجان و کشورهای ترک‌زبان آسیای مرکزی پیشنهاد دهد، اما اکنون رئیس‌جمهور اردوغان تقریباً هدف اصلی سیاست خود در قبال کشورهای منطقه را در ترانزیت انرژی و لجستیک از منطقه به اروپا می‌بیند. تا حدی، این امر می‌تواند در پروژه‌های هیدروکربنی آذربایجان انجام شود، اما هدف نیز ترانزیت گاز ترکمنستان و همچنین زنجیره تامین مواد معدنی از آسیای مرکزی به اروپا از طریق پروژه‌های متقاطع صراحتاً نواستعماری مسیر حمل و نقل بین‌المللی خزر و دروازه جهانی است که از نظر جغرافیایی از ترکیه می‌گذرد. در عین حال، هیچ صحبتی از سرمایه‌گذاری جدی ترکیه در منطقه در کار نیست. تجارت ترکیه عمدتاً فقط بر اساس قرارداد و بدون سرمایه‌گذاری پول خود کار می‌کند. اما اردوغان قصد دارد اقتصاد خود را از بحران خارج کند، از جمله از طریق بهره‌برداری و انواع مختلف کنترل مواد خام معدنی آسیای مرکزی.

آیتاکوف گفت که یک منبع مهم کمک به اقتصاد ترکیه، واردات نیروی کار از منطقه است. مدارس و دانشگاه‌های ترکیه، جوانان توانمند و با استعداد را شناسایی و عزیمت آنها را از منطقه به ترکیه تسهیل می‌کنند، جایی که در نهایت به نخبگان فناور این کشور می‌پیوندند.

این کارشناس یادآور شد: «تمام سخنان مکرر شنیده شده در مورد وحدت فرهنگ، تاریخ و زبان، تحمل انتقاد را ندارد. نام «توران بزرگ» که اغلب به سازمان دولت‌های ترک می‌گویند، هیچ ربطی به ترک‌ها، اقوام ترک‌زبان و کلاً به OTS ندارد، به جز ترکمنستان که عجله‌ای برای تغییر وضعیت ناظر خود ندارد. در چارچوب به اصطلاح «برابری» اعلام شده اعضای این سازمان، ترکیه روایت‌هایی را مطرح می‌کند که به وضوح نشان می‌دهد که روابط بر اساس ایده ترکیه در مورد آینده OTS ساخته خواهد شد.

شایان ذکر است که اخیرا «مرکز میراث ترک» رسماً در قرقیزستان ایجاد شد و غیرت عثمان‌علی‌یِف سفیر سابق قرقیزستان در آذربایجان به عنوان رئیس آن منصوب شد. دفتر این مرکز جدید در دانشگاه ملی قرقیزستان فعالیت خواهد کرد. این مرکز زیر نظر «بنیاد بین‌المللی فرهنگ و میراث ترک» که دفتر مرکزی آن در باکو قرار دارد، ایجاد شده است.

سازمان دولت‌های ترک (OTS)، سازمان بین‌المللی فرهنگ ترک (TÜRKSOY)، مجمع پارلمانی کشورهای ترک (TÜRKPA)، آکادمی بین‌المللی ترک، شورای بزرگان کشورهای ترک‌زبان، بنیاد فرهنگ و میراث ترک و مرکز تمدن عشایری در خدمت تشکیل وحدت اخلاقی مردمان و کشورهای ترک‌زبان هستند.

منابع:

https://www.ng.ru/cis/۲۰۲۴-۰۹-۱۷/۱_۹۰۹۵_alphabet.html

https://iepf-ngo.org/ru/news/۲۰/۱۵۹۵

https://www.vb.kg/doc/۴۳۹۶۴۶_v_kyrgyzstane_sozdan_centr_turkskogo_naslediia.html