نمایشگاه کتاب فرانکفورت قدمتی طولانی دارد. اولین بار در قرن پانزدهم میلادی، برگزاری نمایشگاه کتاب فرانکفورت مستند شده است. اما شکل امروزی این نمایشگاه از سال ۱۹۴۹ آغاز شد. بسیاری بر این باورند که یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای این نمایشگاه در طول ۷۵ سال گذشته، ایجاد پیوندها از طریق «دیپلماسی کتاب» بوده است. با این حال، این تلاش‌ها گاهی منجر به درگیری نیز شده است.

توهم «جهان متحد»

در طول جنگ سرد، کشورهای بلوک شرق از جمله اتحاد جماهیر شوروی، لهستان، مجارستان، چکسلواکی و یوگسلاوی برای اولین بار در سال ۱۹۵۵ در نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت کردند. در همان سال، جمهوری دمکراتیک آلمان نیز برای اولین بار در این نمایشگاه حضور یافت. دو سال بعد، روزنامه «فرانکفورتر روندشاو» نوشت که نمایشگاه کتاب تنها رویداد اقتصادی در جهان است که توهم یک دنیای متحد را به وجود می‌آورد: دو نیمه متضاد در جبهه کتاب در صلح و آرامش رو در روی هم قرار دارند، غرب و شرق، در حالی که هر دو در پشت صحنه، موشک‌های قاره‌پیما پرتاب می‌کنند. در جبهه کتاب فرانکفورت، هیچ منطقه‌ای بین دو طرف وجود ندارد. هر دو از سنگرهای خود خارج شده و دست یکدیگر را می‌فشارند.

با این حال، پرده آهنین تقریباً چهار دهه بر نمایشگاه سایه افکنده بود، تا اینکه دیوار برلین فرو ریخت. درست قبل از ۹ نوامبر ۱۹۸۹ که روزی تاریخی شد، واسلاو هاول، مخالف چکسلواکی، جایزه صلح صنعت نشر آلمان را که هر ساله در نمایشگاه کتاب فرانکفورت اهدا می‌شود، دریافت کرد. با این حال، هاول به دلیل عدم دریافت ویزا برای خروج از کشور، نتوانست این جایزه را شخصاً دریافت کند. اندکی بعد، این رویدادها به طرز دراماتیکی تغییرکرد- بلوک شرق فروپاشید و هاول همان سال رئیس‌جمهور چکسلواکی شد.

مشکلات با راست‌گرایان افراطی

از همان ابتدا در صحنه نشر آلمان اختلافاتی وجود داشت. زیرا نمایشگاه کتاب برای همه ناشران، حتی ناشران نازی نو، صحنه‌ای فراهم کرده بود. در سال‌های اولیه نمایشگاه، شخصیت‌های شناخته‌شده صنعت نشر خواستار حذف این ناشران بودند. همان‌طور که در تاریخچه نمایشگاه کتاب فرانکفورت آمده است، برگزارکنندگان تصمیم گرفتند که حتی ناشران راست‌گرای افراطی نیز تا زمانی که مطالب آن‌ها مغایر با قوانین آلمان نباشد، حذف نشوند.  

در سال ۱۹۵۵، چند ناشر به طور خودسرانه یک ناشر نئونازی را به‌طور مخفیانه و در زمان ناهار که محیط آرام‌تر بود از سالن نمایشگاه بیرون کردند. برخی اعتراضات دیگر به این آرامی پیش نرفتند. در سال ۲۰۱۷، هنگامی که معترضان سعی کردند یک جلسه خوانش کتاب توسط بیورن هوکه، رهبر حزب راست افراطی «آلترناتیو برای آلمان (AfD) در تورینگن را مختل کنند، پلیس مجبور به مداخله شد. هوکه، که طبق حکم دادگاه می‌توان به او «فاشیست» گفت، یک سال بعد تحت محافظت پلیس به فرانکفورت بازگشت تا یک جلسه خوانش دیگر را برگزار کند.

تا به امروز، حضور ناشران و نویسندگان راست افراطی با بحث‌های جنجالی روبرو می‌شود. اما نمایشگاه به اصل خود یعنی «عدم سانسور و اولویت آزادی بیان» پایبند مانده است.

بستر برای مسائل بین‌المللی

در سال ۱۹۶۶، نمایشگاه کتاب فرانکفورت صحنه اعتراضات بین‌المللی بود، زمانی که تبعیدی‌های کروات علیه غرفه‌های یوگسلاوی تظاهرات کردند. یک سال بعد، ناشران یونانی با دانشجویان و کتابفروشانی روبرو شدند که علیه دیکتاتوری نظامی یونان که در آوریل ۱۹۶۷ به قدرت رسیده بود، اعتراض می‌کردند.

سال ۱۹۶۸ با اعتراضات دانشجویی گسترده در آلمان غربی و سراسر جهان مشخص شد. این اعتراضات بر نمایشگاه کتاب نیز تأثیر گذاشت، به طوری که آن سال به‌عنوان «نمایشگاه پلیسی» در تاریخ ثبت شد. علت آن بود که جایزه صلح کتابفروشان آلمان به لئوپولد سدار سنگور، اولین رئیس‌جمهور سنگال که به عنوان شاعر و نظریه‌پرداز فرهنگی شناخته می‌شد، اهدا شد. اما او به‌عنوان حکمرانی با گرایش‌های استبدادی که تظاهرات دانشجویان سنگالی را با خشونت سرکوب کرده بود نیز شناخته می‌شد. این موضوع باعث شد که در طول نمایشگاه ۱۹۶۸، صدها نفر از معترضان مقابل کلیسای پاول فرانکفورت که محل برگزاری مراسم اعطای جایزه است، تجمع کنند.

 نمایشگاه کتاب فرانکفورت نه تنها یک رویداد ادبی، بلکه یک صحنه برای مسائل سیاسی و اجتماعی بوده است. دیپلماسی کتاب: نمایشگاه کتاب تلاش کرده است تا از طریق کتاب به عنوان پل ارتباطی بین فرهنگ‌ها و ملت‌ها عمل کند.مواجهه با اعتراضات: نمایشگاه کتاب فرانکفورت شاهد اعتراضات مختلفی بوده است، از جمله اعتراضات علیه رژیم‌های دیکتاتوری، نازی‌های نو و سیاستمداران راست‌گرا.

اعتراضات در نمایشگاه کتاب فرانکفورت در سال ۱۹۷۱ بر ایران متمرکز بود، جایی که تلاش برای سرنگونی شاه با خشونتی بی‌سابقه پاسخ داده شد. سال ۱۹۸۹ ایران پس از فراخوان‌های قتل علیه سلمان رشدی از نمایشگاه کنار گذاشته شد. این حکم باعث شد که سازمان‌دهندگان نمایشگاه کتاب فرانکفورت، ایران را سال‌ها از شرکت در این رویداد محروم کنند. در سال ۱۹۹۸ که رشدی با تدابیر امنیتی شدید در مراسم افتتاحیه شرکت کرد، ایران همچنان از حضور در نمایشگاه منع شد. یک سال بعد، ایران مجدداً دعوت شد، اما روابط پیچیده باقی ماند. ایران چندین بار نمایشگاه کتاب فرانکفورت را تحریم کرد، از جمله در سال ۲۰۱۵ که رشدی برای ایراد سخنرانی افتتاحیه دعوت شده بود.

کشورهای مهمان بحث‌برانگیز

در سال ۱۹۸۶، تمرکز نمایشگاه بر ادبیات هند قرار گرفت و با موفقیت همراه بود. دو سال بعد، برنامه "کشور مهمان" رسماً معرفی شد و اولین کشور مهمان ایتالیا بود که در سال ۲۰۲۴ نیز دوباره در کانون توجه قرار می‌گیرد.

در سال ۲۰۰۸، ترکیه به عنوان کشور مهمان دعوت شد تا با شعار "رنگارنگ و جذاب" تنوع ادبیات ترکیه را به نمایش بگذارد. نویسندگانی مانند آسیه اردوغان، الیف شافاک و شبنم ایشی‌گوزل به عنوان صداهای جدید و قوی کشورشان مطرح شدند. اما اورهان پاموک، نویسنده پرفروش و برنده جایزه نوبل ادبیات ۲۰۰۶، در سخنرانی افتتاحیه خود، کمبود آزادی بیان در ترکیه را مورد انتقاد قرار داد. پاموک پیشتر در مورد نسل‌کشی ارامنه و قتل‌عام‌های کردها اظهار نظر کرده بود و به این ترتیب مرزهای آزادی بیان در ترکیه را به چالش کشیده بود. او بارها تحت پیگرد قانونی قرار گرفت و گروه‌های خشمگین کتاب‌های او را به آتش کشیدند.

شرکت چین به عنوان کشور مهمان نمایشگاه در سال ۲۰۰۹ جنجال بیشتری ایجاد کرد. چند هفته قبل از این رویداد، نویسندگان منتقد حکومت چین که قرار بود در یک سمپوزیوم درباره چین شرکت کنند، تحت فشار دولت چین از برنامه حذف شدند. با این حال، نویسندگان همچنان به نمایشگاه آمدند و در نتیجه، بسیاری از نمایندگان چینی در جریان این رویداد با خشم سالن را ترک کردند.

وقتی آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان، به همراه شی جین‌پینگ، نخست‌وزیر چین، نمایشگاه را افتتاح کرد، در سخنرانی خود به این اختلاف اشاره و تأکید کرد که چین باید از ابتدا آگاه می‌بود که در فرانکفورت «صداهای منتقد نیز شنیده خواهند شد و باید شنیده شوند.در همان سخنرانی افتتاحیه، او به موضوع سانسور در دوران جوانی‌اش در آلمان شرقی کمونیستی اشاره کرد و بر قدرت دموکراتیک کتاب‌ها تأکید کرد: «این یکی از دلایل اصلی است که در دیکتاتوری‌ها کتاب‌ها سانسور یا حتی سوزانده می‌شوند. کتاب‌ها دارای پتانسیل فوق‌العاده‌ای برای آزادی هستند.»

منبع:  DW