بز کوهستانی مارخور (Markhor)

 به عنوان حیوان ملی پاکستان شناخته می‌شود، یکی از گونه‌های منحصر به فرد و قابل توجه در دنیای حیات وحش است که به خاطر شاخ‌های پیچیده و مارپیچ خود شهرت بسیار دارد

نام "مارخور" ترکیبی از دو کلمه فارسی "مار" (به معنی مار) و "خور" (به معنی خورنده) است، که به معنای "خورنده مار" می‌باشد. البته این نام‌گذاری بیشتر بر اساس افسانه‌های محلی است، زیرا در واقعیت، این حیوان گیاه‌خوار است و از علف‌ها، برگ‌ها و شاخه‌های درختان تغذیه می‌کند

بز مارخور، با ظاهر منحصر به فرد و شاخ‌های پیچیده‌اش، نه تنها به عنوان حیوان و نماد ملی پاکستان شناخته می‌شود، بلکه نماینده‌ای از تنوع زیستی غنی این کشور و اهمیت حفاظت از محیط زیست نیز هست. این جانور در فرهنگ، هنر و هویت ملی پاکستان جایگاه ویژه‌ای دارد و تلاش برای حفاظت از آن، نمادی از تعهد پاکستان به حفظ میراث طبیعی خود است. خوشبختانه، با افزایش آگاهی و تلاش‌های حفاظتی، امید به بقای این گونه زیبا و منحصر به فرد بیشتر شده است، هرچند راه زیادی تا اطمینان از بقای پایدار آن باقی است

 مشخصات ظاهری و زیستگاه

مارخور دارای پوششی به رنگ قهوه‌ای مایل به خاکستری است که در فصل زمستان تیره‌تر می‌شود. نرهای این گونه دارای ریش بلند و انبوهی هستند که به زیبایی ظاهری آن‌ها می‌افزاید. وجه تمایز اصلی این حیوان، شاخ‌های مارپیچ و پیچیده آن است که می‌تواند تا طول ۱۶۰ سانتی‌متر برسد. این شاخ‌ها دارای پیچش‌های مارپیچی هستند که از نام این حیوان نیز مشخص است

زیستگاه

زیستگاه اصلی مارخور کوهستان‌های صخره‌ای و مناطق پرشیب در شمال و غرب پاکستان، به ویژه در مناطق کوهستانی استان‌های بلوچستان، خیبر پختونخوا و گلگت-بلتستان است. همچنین این گونه در بخش‌هایی از افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان و شمال هند نیز یافت می‌شود

 اهمیت فرهنگی و نمادین

انتخاب مارخور به عنوان حیوان ملی پاکستان نشان‌دهنده اهمیت فرهنگی و نمادین این جانور در میان مردم این کشور است. مارخور نماد قدرت، استقامت و سازگاری با محیط سخت و چالش‌برانگیز است - ویژگی‌هایی که با روحیه مردم پاکستان همخوانی دارد. شاخ‌های پیچیده و منحصر به فرد این حیوان، نمادی از پیچیدگی‌ها و زیبایی‌های طبیعی پاکستان است.

مارخور در هنر، ادبیات و فرهنگ مردم پاکستان به ویژه در مناطق شمالی جایگاه ویژه‌ای دارد. تصویر این حیوان بر روی اسکناس‌ها، تمبرها و نشان‌های رسمی دولتی پاکستان دیده می‌شود و به عنوان بخشی از هویت ملی این کشور شناخته می‌شود

 حفاظت و وضعیت کنونی

متأسفانه، مارخور به دلیل شکار بی‌رویه برای استفاده از گوشت، پوست و به ویژه شاخ‌های منحصر به فردش، و همچنین تخریب زیستگاه طبیعی‌اش، با خطر انقراض روبرو شده است. در دهه‌های گذشته، جمعیت این گونه به شدت کاهش یافته بود، به طوری که در سال ۱۹۷۵ در فهرست گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار گرفت

خوشبختانه، با تلاش‌های حفاظتی دولت پاکستان و سازمان‌های بین‌المللی، وضعیت این گونه در سال‌های اخیر بهبود یافته است. برنامه‌های حفاظتی مانند ایجاد مناطق حفاظت‌شده، ممنوعیت شکار و مشارکت جوامع محلی در حفاظت از این گونه، به افزایش جمعیت مارخور کمک کرده است. طبق آمارهای اخیر، جمعیت مارخور در پاکستان رو به افزایش است، هرچند همچنان این گونه در وضعیت آسیب‌پذیر قرار دارد

 نقش در اکوسیستم

مارخور نقش مهمی در اکوسیستم کوهستانی دارد. این جانور به عنوان یک گیاه‌خوار، در کنترل پوشش گیاهی منطقه نقش دارد و از طرفی، خود به عنوان طعمه برای گوشت‌خواران بزرگی چون پلنگ برفی و گرگ عمل می‌کند. بنابراین، حفاظت از مارخور نه تنها به بقای این گونه، بلکه به پایداری کل اکوسیستم کوهستانی کمک می‌کند.

 زیستگاه و خصوصیات مارخور

 زیستگاه مارخور

مارخور (Markhor) در مناطق کوهستانی با ارتفاع بین ۶۰۰ تا ۳۶۰۰ متر زندگی می‌کند و به محیط‌های سخت و صعب‌العبور سازگار شده است. این حیوان در زیستگاه‌های متنوعی شامل:

جنگل‌های کوهستانی کاج و بلوط

به ویژه در مناطق چترال و سوات در استان خیبر پختونخوا

صخره‌های بلند و پرشیب

در مناطق کوهستانی بلوچستان و مناطق شمالی پاکستان

دره‌های عمیق و تنگه‌ها

 در مناطق کوهستانی تور گهر، کوه‌های سلیمان، و کوه‌های هندوکش

مناطق نیمه خشک و استپی

 در بخش‌هایی از بلوچستان و مرز افغانستان

مارخور ها توانایی فوق‌العاده‌ای در صخره‌نوردی دارند و می‌توانند در شیب‌های تند و صخره‌های عمودی به راحتی حرکت کنند. آنها معمولاً در ارتفاعات بالاتر در فصل تابستان و در ارتفاعات پایین‌تر در زمستان زندگی می‌کنند که نشان‌دهنده الگوی مهاجرت عمودی فصلی آنهاست.

 زیرگونه‌های مارخور

مارخور دارای چندین زیرگونه است که بر اساس منطقه جغرافیایی، شکل شاخ‌ها و ویژگی‌های ظاهری طبقه‌بندی می‌شوند.

مارخور استور (Astor Markhor)

 با شاخ‌های مارپیچ باز و مستقیم‌تر، بیشتر در منطقه گلگت-بلتستان

مارخور کابلی (Kabul Markhor)

با شاخ‌های پیچیده، در شرق افغانستان و پاکستان

مارخور سلیمان (Sulaiman Markhor)

 با شاخ‌های مارپیچ و چرخشی تنگ، در کوه‌های سلیمان در مناطق غربی پاکستان

مارخور بخارایی (Bukharan Markhor)

 در تاجیکستان و ازبکستان، با شاخ‌های نسبتاً کوتاه‌تر

 خصوصیات فیزیکی

مارخور دارای ویژگی‌های فیزیکی منحصر به فردی است.

اندازه و وزن: نرهای بالغ می‌توانند به وزن ۸۰ تا ۱۱۰ کیلوگرم و طول ۱۳۵ تا ۱۷۰ سانتی‌متر برسند. ماده‌ها کوچک‌تر هستند و معمولاً ۳۲ تا ۵۰ کیلوگرم وزن دارند.

پوشش بدن: خز متراکم و ضخیمی دارند که با توجه به فصل تغییر می‌کند - در تابستان کوتاه‌تر و به رنگ قهوه‌ای روشن مایل به قرمز، و در زمستان ضخیم‌تر و به رنگ قهوه‌ای تیره مایل به خاکستری

ریش: نرها دارای ریش بلند و انبوهی هستند که از زیر چانه تا سینه امتداد می‌یابد و در فصل جفت‌گیری بلندتر می‌شود

شاخ‌ها: مهم‌ترین ویژگی مارخور، شاخ‌های مارپیچ آن است. شاخ‌های نرها می‌تواند تا ۱۶۰ سانتی‌متر طول داشته باشد و به صورت مارپیچ رشد می‌کند. ماده‌ها نیز شاخ دارند اما کوتاه‌تر و ظریف‌تر با طول معمول ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر.

 رفتار و روش زندگی

الگوهای رفتاری مارخور نیز بسیار جالب توجه است

زندگی اجتماعی: مارخورها به صورت گروه‌های کوچک ۲ تا ۹ عضوی زندگی می‌کنند که معمولاً شامل ماده‌ها و بچه‌ها هستند. نرهای بالغ اغلب منزوی زندگی می‌کنند و تنها در فصل جفت‌گیری به گروه‌ها ملحق می‌شوند.

فصل جفت‌گیری

 فصل جفت‌گیری آنها از اواسط پاییز تا اوایل زمستان (معمولاً نوامبر تا دسامبر) است. در این دوره، نرها برای تصاحب قلمرو و ماده‌ها با یکدیگر مبارزه می‌کنند که شامل نمایش‌های تهدیدکننده و گاهی برخوردهای شدید با شاخ‌هایشان است.

تولید مثل

 ماده‌ها پس از دوره بارداری حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ روز، معمولاً در اواخر بهار (آوریل تا مه)، یک تا دو بزغاله به دنیا می‌آورند. بزغاله‌ها پس از تولد به سرعت قادر به ایستادن و حرکت هستند و در سن ۳ تا ۴ ماهگی از شیر گرفته می‌شوند.

رژیم غذایی: مارخورها گیاه‌خوار هستند و از طیف وسیعی از گیاهان کوهستانی، علف‌ها، برگ‌ها، شاخه‌های جوان درختان و بوته‌ها تغذیه می‌کنند. در فصول سخت زمستان، حتی از پوست درختان و گیاهان خشک نیز استفاده می‌کنند.

سازگاری‌های ویژه

سم‌های قوی و انعطاف‌پذیر آنها به آنها امکان می‌دهد روی سطوح صخره‌ای و شیب‌های تند به راحتی حرکت کنند. بینایی تیز و حس تعادل فوق‌العاده‌ای دارند که به آنها در نقل و انتقال در مناطق کوهستانی کمک می‌کند.

طول عمر

در طبیعت، مارخورها می‌توانند بین ۱۱ تا ۱۳ سال عمر کنند، اما در اسارت تا ۲۰ سال نیز زنده مانده‌اند.

این ویژگی‌های منحصر به فرد مارخور را به یکی از جذاب‌ترین و سازگارترین حیوانات کوهستانی تبدیل کرده است که با وجود چالش‌های محیطی، همچنان به حیات خود در زیستگاه‌های سخت و دشوار ادامه می‌دهد

پژوهشگر: دکتر معصومه محیا محمود

منابع الکترونیکی:

https://jang.com.pk/news/۶۶۹۶۷۴

https://ur.m.wikipedia.org/wiki/%D۹%۸۵%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%AE%D۹%۸۸%D۸%B۱?hl=en-GB

https://www.tasnimnews.com/ur/news/۲۰۱۸/۰۸/۲۰/۱۸۰۷۴۳۲/%D۹%۸۵%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%AE%D۹%۸۸%D۸%B۱-%D۹%BE%D۸%A۷%DA%A۹%D۸%B۳%D۸%AA%D۸%A۷%D۹%۸۶-%DA%A۹%DB%۸C-%D۹%۸۲%D۹%۸۸%D۹%۸۵%DB%۸C-%D۸%AC%D۸%A۷%D۹%۸۶%D۹%۸۸%D۸%B۱

https://dunya.com.pk/index.php/special-feature/۲۰۲۲-۰۱-۳۰/۲۵۵۷۸