مقدمه

شوال، دهمین ماه از ماه‌های قمری است که پس از پایان ماه مبارک رمضان آغاز می‌شود. نخستین روز این ماه، به‌عنوان جشن پایان عبادت روزه‌داری در ماه رمضان، با عید سعید فطر گرامی داشته می‌شود. مسلمانان در این عید زکات فطره را نیز پرداخت می کنند، از این رو این عیدرا عید فطر می نامند. آغاز ماه های قمری در پاکستان پس از رؤیت ماه اعلام می شود. روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان و جشن گرفتن عید فطر در ماه بعدی که ماه شوال نامیده می شود، یکی از مهمترین عبادات اسلام و فرهنگ کهن اسلامی در پاکستان است، زیرا خداوند در قرآن کریم اهمیت ماه مبارک رمضان، روزه گرفتن در این ماه و جشن گرفتن عید فطر را بیان کرده و این عید را عید بزرگی برای مسلمانان خوانده است، ازاین‌رو، مسلمانان در سراسر جهان به مناسبت پایان ماه مبارک رمضان، عید فطر را با اهمیتی ویژه گرامی می‌دارند و آن را با شور و شوق جشن می‌گیرند. همه مردم مسلمان جهان در ماه مبارک رمضان روزه می گیرند و در یکم شوال عید سعید فطر را جشن می گیرند، اما در جامعه مسلمان پاکستان آیین های خاصی در مورد عید فطر وجود دارد که در این گزارش آیین های عید فطر در پاکستان را بررسی می کنیم.

آیین مشترک جشن عید سعید فطر بین مذاهب اسلامی پاکستان

جشن عید سعید فطر بین مذاهب اسلامی پاکستان آیین اسلامی مشترکی است که باعث وحدت و همدلی مردم پاکستان شده است. رویت هلال ماه شوال، اعلام رسمی عید سعید فطر، پرداخت زکات فطره، و برگزاری نماز عید فطر به صورت جماعت در مساجد یا فضاهای باز، از جمله آیین‌های مشترک میان مذاهب اسلامی در پاکستان به شمار می‌رود. همچنین، دید و بازدید از بستگان، تبریک گفتن عید فطر و دادن عیدی از دیگر رسوم رایج این عید بزرگ در میان مسلمانان این کشور است. در نزد شیعیان، روزه گرفتن در روز عید فطر جایز نیست و اهل سنت پاکستان نیز این روز را تنها به برگزاری جشن عید اختصاص می‌دهند. با این حال، گاهی به دلیل تفاوت در رؤیت هلال ماه در مناطق مختلف کشور، عید فطر در روزهای متفاوت و به‌صورت جداگانه برگزار می‌شود. از سال گذشته مولانا عبد الخبیر آزاد، رئیس کمیته مرکزی رویت هلال پاکستان سعی و تلاش نموده است که این اختلاف را رفع نموده و بین ملت اسلامی پاکستان وحدت ایجاد کند. خدا را شکر که امسال با تلاش‌های صورت‌گرفته، آغاز ماه رمضان و همچنین عید سعید فطر، هر دو در یک روز و به‌صورت هماهنگ در سراسر کشور جشن گرفته شدند.

اعلام جشن عید الفطر در پاکستان و سر و صدای ترقه و شلیک

نشست کمیته مرکزی رویت هلال پاکستان با همکاری کمیته های ایالتی رویت هلال برای رویت هلال ماه شوال، مانند سایر ماه های قمری برگزار و با دوربین های پیشرفته ماه را رویت و در کنار آن اخبار رویت هلال از مناطق مختلف پاکستان جمع آوری و بررسی می کند. پس از اطمینان از رویت هلال  رئیس کمیته مرکزی رویت هلال پاکستان برای برگزاری جشن عید فطر اعلام می کند. به محض اعلام رویت هلال کودکان و جوانان با ترقه ها و شلیک تفنگ ها ابراز خوشی و مسرت می کنند. نا گفته نماند که کمیته های ایالتی و همچنین کمیته مرکزی رویت هلال پاکستان نماینده همه مکاتب فکری اسلامی است و علمای برجسته همه مکاتب فکری در این کمیته ها حضور دارند و در مورد رویت هلال اظهار نظر یا تایید می کنند.

پرداخت زکات فطره در پاکستان

در دین اسلام زکات فطره برای تحقق عبادات ماه مبارک رمضان الزامی است و این زکات بر کفالت کننده افراد خانه واجب است، مردم مسلمان پاکستان اعم از شیعه و سنی مانند سایر مسلمانان جهان زکات فطره را پرداخت می‌کنند. نزد شیعیان نصاب زکات فطره سه کیلو از جنس اقلام خوراکی معمول، مانند گندم، جو، برنج، ذرت، خرما و امثال اینها است و پرداخت قیمت آن هم اشکالی ندارد. زکات فطره بر کسانی واجب است که در شب عید فطر مکلف باشند و فقیر نباشند و نان‌خور دیگران هم نباشند. کسانی‌که این شرایط را داشته باشند باید زکات فطره خودشان را و کسانی‌که نان‌خور آنها هستند،- ولو واجب ‌النفقه هم نباشند - نان‌خور او به حساب بیایند باید زکات فطره‌ی آنها را هم بپردازد، اما کسی که مکلف نیست مثل بچه‌ای که هنوز بالغ نشده است، زکات و نماز بر او واجب نیست، زکات فطره‌ی او را باید سرپرست او بپردازد. کسی که فقیر است، زکات فطره بر او واجب نیست؛ بلکه میتواند زکات فطره دریافت کند و خرج کند. هر چند فرموده‌اند افراد ناتوان هم اگر مثلا خانواده پنج، شش نفره هستند حداقل به اندازه یک صاع (سه کیلو) یا قیمت آن، زکات فطره یک نفر را دست به‌دست کنند، در نهایت همان را بپردازند؛ تا از این اجر و ثواب بهره‌مند گردند. در نزد اهل تسنن نیز، مسلمانی که به اندازه‌ای توانگر باشد که زکات بر او واجب شود ـ یا حتی اگر زکات بر او واجب نباشد ـ اما در صبح روز عید فطر، هنگام طلوع فجر، دارایی یا مالی افزون بر بدهی‌ها و نیازهای ضروری و مصرفی خود در اختیار داشته باشد که ارزش آن برابر یا بیشتر از ۵۷۷.۵ گرم نقره باشد، پرداخت زکات فطره بر او واجب می‌گردد. همان گونه که بر مردان واجب است صدقه فطره را در صورت ثروتمند بودن بپردازند، اگر زنی ثروتمند باشد یا دارایی بیش از بدهی و مایحتاج داشته باشد که ارزش آن معادل 577.5 گرام نقره است، زن باید از طرف خود صدقه فطره را نیز بپردازد. بله، اگر شوهر به او بگوید و از طرف او بپردازد. بر زن متمول صدقه فطره خود واجب است، ولی از طرف دیگران، چه از طرف اولاد، از طرف والدین و از طرف شوهر، بر او واجب نیست[1]. ابوسعید خدری روایت می کند که ما در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله یک صاع از غذای خود به عنوان فطره می دادیم و در آن روزگار غذای ما جو و خرما و منقا و پنیر بود. [صحیح بخاری، زکات: 1510]. با توجه به این حدیث، صدقه فطر را می توان از هر چیزی که در اوایل سال به عنوان غذا استفاده می شود، پرداخت. در این روایت از گندم سخنی به میان نیامده است، هرچند در صدقه فطر، دادن گندم جایز است، اما در روایت دیگری گندم ذکر شده است[2].

مردم مسلمان پاکستان پیش از رفتن به نماز عید، زکات فطره را از سایر دارایی‌های خود جدا کرده و آن را به مستحقان پرداخت می‌کنند، تا بدین وسیله با طهارت مال و یاری نیازمندان، در مراسم معنوی عید فطر شرکت نمایند.

آمادگی مردم مسلمان پاکستان برای نماز عید فطر  و زیارت قبور مرحومین

مردم مسلمان در پاکستان، در نخستین روز ماه شوال، یعنی روز عید سعید فطر، پس از نماز صبح آماده می‌شوند و به زیارت قبور درگذشتگان خانواده خود می‌روند. آنان با حضور بر سر مزار مرحومین فاتحه می‌خوانند و برای آرامش روح آن عزیزان دعا می‌کنند. همچنین مردم مسلمان برای اقامه نماز عید معمولاً غسل کرده و لباس های نو و کفش های نو را پوشیده و برای اقامه نماز عید سعید فطر با جماعت در مسجد محل یا محلی به نام عیدگاه (فضای باز برای نماز عید) حضور پیدا می‌کنند. علما و وعاظ در مساجد قبل از نماز عید سعید فطر، اهمیت عید فطر، نصاب زکات فطر و سایر احکام عید را بیان می کنند. نماز عید سعید فطر در پاکستان معمولاً در صبح روز یکم شوال، پیش از طلوع کامل آفتاب اقامه می‌شود. مسلمانان با شور و شوق در این مراسم معنوی شرکت می‌کنند تا شکرانه یک ماه عبادت و روزه‌داری را به‌جا آورند. در روز عید سعید فطر، مساجد—چه شیعه و چه سنی—مملو از جمعیت می‌شوند. گفته می‌شود که حتی افرادی که ممکن است در طول سال کمتر به مسجد رفته باشند، در این روز مبارک حتماً برای اقامه نماز عید به مسجد می‌آیند. این حضور گسترده، نشان از اهمیت ویژه این روز در دل‌های مردم دارد. بعد از خواندن نماز عید  مردم با یکدیگر معانقه کرده و تبریک می گویند و همچنین برای ملاقات پدر، مادر، برادران، خواهران و نزدیکان به خانه ایشان می روند تا عید را تبریک بگویند و بزرگترها به کودکان عیدی می‌دهند. میزبانان با نوشابه، آب میوه، شیرینی، شیر خرما، شیر برنج و سایر اقلام خوردنی پذیرایی می کنند.  

صبحانه، نهار و شام در روز عید سعید فطر در پاکستان

صبح روز یکم شوال، یعنی روز عید سعید فطر، زنان مسلمان پس از اقامه نماز فجر، ابتدا به نظافت خانه پرداخته و آن را برای میهمانی‌های عید آماده می‌کنند. سپس، برای پذیرایی از مهمانان، به تهیه شیر خرما، شیر برنج، شیرینی‌ها و دیگر اقلام پذیرایی می‌پردازند. مردها بجای صبحانه با خوردن شیر خرما یا شیر برنج یا سایر شیرینی ها برای نماز عید فطر می روند. خانم ها شیرینی و مواد پذیرایی را بین همسایگان توزیع می کنند و سپس خود و کودکان خانه را غسل داده و با لباس ها و کفش های نو را می پوشند تا برای دید و باز دید از فامیل یا استقبال از میهمانان آماده شوند. زنان مسلمان، به‌آراستن خود پرداخته و موها و صورت خود را با دقت و زیبایی آرایش می‌کنند. پس از اختتام نماز عید، دید و بازدید فامیل ها آغاز می شود، هر کس به خانه فامیل با تمام اعضای خانه، دعوت می شود. مثلاً اگر خانواده ای وقت نهار در خانه برادرش دعوت شده باشد، حتماً شام او هم در خانه این برادرش دعوت است. این جشن حد اقل سه روز ادامه دارد و حتی گاهی این دید و بازدیدها تا یک هفته ادامه پیدا می کند.     

میهمانی و میزبانی در روز عید در پاکستان

همان‌طور که ذکر شد، در روز عید در پاکستان، هر فرد یا میهمان است یا میزبان. اعضای خانواده یکدیگر را دعوت می‌کنند و معمولاً نهار در خانه‌ای و شام در خانه‌ای دیگر برگزار می‌شود. این سنت‌ها به تقویت روابط خانوادگی و فامیلی در این روز خاص کمک می‌کند. میزبانان از میهمانان با گرمی استقبال می کنند و مرد ها با مردها و زنان با زنان با لبخند معانقه می کنند، انواع نوشیدنی‌ها، شیر خرما، شیر برنج، شیرینی‌ها و غذاهای متنوع به‌طور ویژه برای عید پخته می‌شوند و بر سر سفره‌های عید چیده می‌شوند تا میزبانان از مهمانان خود پذیرایی کنند. هر کس به خانه دیگری می رود، اول نوشابه یا با یکی از نوشیدنی ها و سپس با شیرینی صبحانه، غذاهای متنوع نهار یا شام پذیرایی می شود. میهمانان هنگام رفتن به خانه های فامیل ها، همراه جعبه‌ای از شیرینی و گل می برند و هنگام ورود با گرمی به همه تبریک می گویند، همچنین بچه های کوچک را می بوسند و عیدی می دهند، بچه ها پول عیدی جمع می کنند. سر سفره همه رویداد های خوب را برای یکدیگر نقل کرده و از غذا های متنوع لذت می برند. هنگام برگشت به خانه همه افراد خانه میزبان را برای شام یا نهار روز بعدی دعوت می کنند. این دعوت ها تا سه ر وز و حتی یک هفته ادامه پیدا می کند، اما در برخی از مناطق پاکستان آیین عید فطر، متفاوت است.

فرستادن کارت تبریک عید یا پیغام تبریک عید به دوستان و نزدیکان

ارسال کارت عید برای دوستان و اقوام در عید سعید فطر و عید قربان یکی از سنت های قدیمی است، اما متاسفانه امروزه به دلیل هجوم شبکه های اجتماعی کم رنگ شده است. در زمان‌های گذشته مردم چند روز قبل از عید برای یکدیگر کارت ‌های تبریک عید می ‌فرستادند، اما در حال حاضر این رسم از بین رفته است و مردم در مناسبت های مختلف از طریق واتساپ برای دوستان یا اقوام خود پیام تبریک می ‌فرستند. در گذشته کارت‌ های تبریک عید، بسیار زیبا و آراسته در انواع مختلف در بازار موجود بودند، اما اکنون در واتساپ آن پیام ‌های تبریک زیبا و تزئین شده برای ارسال موجود است. مردم پاکستان این پیام ها را توسط تلفن همراه می فرستند.

آیین های مختلف جشن عید فطر در پاکستان

مقدمات عید فطر از اواخر ماه مبارک رمضان آغاز می شود و هر کس روش متفاوتی برای جشن گرفتن عید سعید فطر دارد.  نه تنها کشورهای مختلف سنت های عید سعید فطر متفاوتی دارند، بلکه مردمان ساکن در نقاط مختلف هر کشور نیز با سبک و سنت های مختلفی عید سعید فطر را جشن می گیرند، لباس های خوب می پوشند و لحظات خوشی را در کنار هم سپری می کنند. تقریباً در هر قسمتی از پاکستان رنگ های مختلف عید سعید  فطر می بینیم. سبک زندگی، آداب و رسوم و فرهنگ غذایی چهار ایالت کشور پاکستان و مناطق شمالی و کشمیر آزاد این کشور نیز کمی با یکدیگر متفاوت است. به همین دلیل است که سبک و آیین جشن گرفتن عید سعید فطر در هر منطقه متفاوت است و سنت های متفاوتی نیز از نسلی به نسل های دیگر منتقل شده است. در اینجا برای شناخت آیین ها و سنت های جالب و منحصر به فرد مناطق مختلف پاکستان، نظرات مردم مناطق مختلف پاکستان ارائه می گردد.

رسم عیدی آوردن به هر خانه روستا در پاکستان

زینب 24 ساله اهل منطقه دیر در  ایالت خیبر پختونخوا در پاکستان ضمن ذکر آیین و سنت منحصر به فرد منطقه خود گفت: در روستای او نیز مانند سایر شهرها عید برگزار می شود، اما آیین و سنت منحصر به فردی دارند که بعد از نماز عید همه افراد حاضر در مسجد، از مسجد خارج نمی شوند تا اینکه با  هر نماز گذار این مسجد معانقه کرده و تبریک نگویند. همچنین پس از نماز عید، تمامی نمازگزاران با هم به خانه‌های مختلف روستا می‌روند و به بچه‌ها عیدی می‌دهند. این روند تا آخرین خانه روستا ادامه دارد و کار عیدی دادن در آخرین خانه به پایان می‌رسد. این سنت، فضایی پر از محبت و شادمانی در میان اعضای جامعه ایجاد می‌کند و باعث نزدیکی بیشتر میان مردم می‌شود. بعد از نماز عید فطر، بچه ها در هر خانه ای مشتاقانه منتظرند که نوبتشان برسد. در هر عید فطر این اتفاق می افتد و به همین دلیل بچه ها در طول سال مشتاقانه منتظر این عید شیرین هستند.

در روز عید فطر همه مردها از هر خانه ای  از روستا، برنج آب پز شده با روغن حیوانی می خورند

محمد عثمان اهل منطقه بنو، ایالت خیبر پختونخوا در پاکستان گفت: در روز عید در محله او حلوای خاصی درست می‌کنند، علاوه بر این، همه مردان روستا دور هم جمع می‌شوند و به خانه‌های مختلف روستا می‌روند. پس از گفتن تبریک عید، از هر خانه‌ای برنج آب‌پز شده با روغن حیوانی می‌خورند. عثمان می‌گوید که هیچ داستان خاصی پشت این سنت نیست و تنها یک رسم قدیمی است که همچنان از گذشته باقی مانده است.

در عید فطر مردم تخم مرغ ها را هم زده و می شکنند

ظفر علی خان اهل منطقه یاسین در منطقه گیلگیت به سنت معروف عید فطر در منطقه خود اشاره کرد و گفت: در منطقه ما بعد از نماز عید فطر، تخم مرغ زنی انجام می شود و سنت این بازی در روز عید فطر قدمت زیادی دارد. وی گفت: در این مسابقه، 2 شرکت کننده یک تخم مرغ آب پز شده می گیرند، تخم مرغ باید آب پز شود. پس از آن مسابقه ای به نام "شهر" برگزار می شود، که در آن 2 تخم مرغ انتخابی شما از جعبه بدون بررسی برداشته می شود و سپس مبارزه با تخم مرغ آغاز می شود. شرکت‌کننده‌ای که اول تخم مرغش بشکند باید تخم مرغ آب پز شده خود را به برنده بدهد. در این مسابقه حدود 20 تخم مرغ در دو ردیف کنار هم قرار می‌گیرند. شرکت‌کنندگان باید سعی کند که تخم‌مرغ‌های ردیف خود را بدون شکستن حفظ کند. رقیبی که بتوانند تخم‌مرغ های بیشتری را سالم نگه دارد، به عوان برنده معرفی می‌شود.

روز عید فطر همه نماز گذاران غذاهای پخته شده در خانه را به مسجد می آورند

محمد عاطف اهل منطقه مردان ایالت خیبر پختونخوا در پاکستان گفت: وقتی همه مردها ما برای نماز عید فطر به مسجد می آیند، از خانه هایشان غذا های پخته شده همراه خود به مسجد می آورند، بعد از نماز عید فطر همه با یکدیگر معانقه کرده و تبریک می گویند و بعد از آن همه در مسجد می نشینند و غذای آورده شده از خانه را با هم می خورند، او گفت که این سنت بسیار قدیمی است و هر سال به مناسبت عید سعید فطر برای حفظ این سنت همه فعالانه شرکت می کنند.

روز عید فطر همه مردم از خانه هایشان با طبل ها به سمت آبشارهایی می روند که از "سد تربیله" سرازیر می شوند

خانم شانزده خان 25 ساله اهل منطقه هری پور ایالت خیبر پختونخوا در پاکستان و دانشجوی کارشناسی ارشد گفت: به مناسبت عید فطر مردان اهل سوابی و تربیله به صورت دسته هیأت به آبشارهایی که از سد تربیله سرازیر می‌شوند، می ‌روند همه مردان روستا در روز عید، غذایی که خودشان در خانه‌هایشان آماده کرده‌اند، همراه خود می‌آورند و در کنار یکدیگر می‌خورند. نکته جالبتر این است که طبل نیز با خود حمل می کنند و در آنجا به سبک سنتی غذا می خوردند و با صدای طبل می رقصند. این روند تا حدود یک هفته بعد از عید نیز ادامه دارد.

تا سه روز سفره پهن است و جمع نمی شود

غالب اهل کویته می گوید که سنت های زیادی در کویته وجود دارد که سال هاست ادامه دارد، اما یکی از این سنت ها این است که روز عید فطر در شهرشان سفره را پهن می‌کنندو 3 روز پهن است. شیر خرما در این سفره الزامی است و همراه با سایر غذاهای تند، شور و ترش، به‌عنوان یکی از اقلام ضروری سفره عید به شمار می‌آید. همچنین، میوه‌های خشک نیز جزو ملزومات این سفره هستند و باید شامل بادام، پسته، گردو، بادام هندی و انجیر باشد. میهمانان می آیند و غذا می خورند. اگر میهمانان در عصر به بازدید بیایند، تمام ملزومات چای همراه با خرما و میوه‌های خشک فراهم است. اما اگر میهمانان هنگام نهار یا شام برسند، غذاهای متنوعی از جمله گوشت بز با چیدمان خاص در سفره قرار دارد.

در  روز عید فطر، در منطقه "تهر" در ایالت سند پاکستان لباس های سنتی می پوشند

خانم صبا بجیر، اهل منطقه سند حیدرآباد در پاکستان، گفت: اجداد او از منطقه "تهر" هستند و یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این منطقه این است که در هر جشن و مناسبتی، از جمله جشن عید فطر، مردم لباس‌های سنتی خود را می‌پوشند. وی افزود که ما لباس سنتی را در مراسم عروسی و عید می پوشیم.  النگو های سفید رنگ با این لباس پوشیده می شود که تمام بازوها را می‌پوشاند. این لباس سنتی "بهرت" نام دارد. یعنی پیراهنی با گلدوزی کامل که با آن شلوار شراره (شلوار گشاد) یا شلوار سوسی ( شلوار تنگ) می پوشند. وی در ادامه خبر داد که در کنار آن خوسا های دست ساز و زیور نقره ضخیم نیز پوشیده می شود و استفاده از پیرسینگ بینی الزامی است.

روز عید فطر استفاده از شیرینی ماکارونی نما با روغن حیوانی و شکر زرد

خانم سمیرا لغاری از روستای اسکندر لغاری، حیدرآباد ایالت سند پاکستان گفت که امروز نیز به مناسبت عید فطر شیرینی ماکارونی نما  در روستای وی تهیه می شود که با آرد  گندم یا ذرت درست می شوند. برای این کار ابتدا خمیر را با آب آماده می کنند و سپس با دستگاه های خاصی، این مواد ماکارونی نما را آماده می کنند، پس از آن، این ماکارونی را روی ملحفه ای در آفتاب قرار می دهند تا خشک شود و سپس در روز عید فطر آن را با روغن حیوانی پخته و با شکر زرد می خورند که این سنت از قدیم است[3].

تحلیل کارشناسی

تحلیلگران معتقدند که:

1. مردم مسلمان پاکستان اعیاد اسلامی، از جمله عید سعید فطر و عید قربان، را با شور و شوق فراوان جشن می‌گیرند. دولت پاکستان به مناسبت این اعیاد، تعطیلات رسمی اعلام می‌کند و همچنین تسهیلاتی برای سفر، پرداخت حقوق قبل از عید و پاداش‌هایی برای رفاه مردم در نظر می‌گیرد.
2. فعالیت های شهری در طول سه روز، به دلیل تعطیلات رسمی تعطیل هستند و مردم در این ایام به دیدار خانواده‌های خود می‌روند. در این روزها، دعوت‌های نهار و شام میان افراد فامیل انجام می‌شود و این فرصت برای نزدیکی بیشتر و تقویت روابط خانوادگی استفاده می‌شود.
3. اعیاد اسلامی از جمله عید سعید فطر و عید قربان در پاکستان با وجود داشتن اختلاف فکری بین مذاهب اسلامی، آیین مشترکی هستند و باعث وحدت و همدلی ملت پاکستان هستند.

منابع: