چکیده:

۱. مقدمه

در سال‌های اخیر، منطقه غرب آسیا شاهد تحولات عمیق ژئوپلیتیکی بوده است. یکی از تحولات قابل‌توجه در سال ۲۰۲۵، مطرح شدن احتمال دعوت یا حضور غیررسمی رهبر هیئت تحریر الشام، ابومحمد الجولانی، در نشست سران عرب در بغداد است. این مسئله، از جهات مختلف سیاسی، امنیتی و حتی حقوقی، سؤالات و چالش‌های مهمی را برمی‌انگیزد. این مقاله بر آن است تا به بررسی عمیق تبعات چنین حضوری بپردازد.

۲. بیان مسئله

ابومحمد الجولانی، رهبر گروهی است که از دل جبهه النصره و القاعده در سوریه ظهور کرده و تا سال‌ها در فهرست گروه‌های تروریستی باقی مانده است. هرگونه رسمیت‌بخشی به وی در یک نشست بین‌المللی مانند اجلاس سران عرب، می‌تواند پیامدهایی جدی برای نظم سیاسی و امنیت منطقه‌ای داشته باشد. آیا این اقدام به معنای تغییر در ادراک نهادهای عربی از گروه‌های مسلح است؟ چه تأثیراتی بر مشروعیت دولت سوریه و امنیت عراق خواهد داشت؟ این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤالات است.

۳. اهمیت و اهداف پژوهش

اهمیت این موضوع در آن است که برای نخستین‌بار یک بازیگر غیردولتی با پیشینه تروریستی، امکان مشروعیت‌یابی در سطح نخبگان رسمی عرب را می‌یابد. هدف این پژوهش بررسی ابعاد چالشی این رویداد، از منظر نظم سیاسی، امنیت داخلی عراق، روابط بین‌الملل، و توازن قدرت منطقه‌ای است.

۴. پرسش‌های پژوهش

۱. چه چالش‌های سیاسی و امنیتی ناشی از حضور احتمالی جولانی در نشست سران عرب متوجه عراق است؟

۲. پیامدهای منطقه‌ای و بین‌المللی این رویداد چگونه قابل تحلیل است؟

۳. آیا این حضور نشانه‌ای از بازتعریف نظم سیاسی پسا-سوری در جهان عرب است؟

۵. پیشینه پژوهش

مطالعات متعددی درباره نقش بازیگران غیردولتی در نظم امنیتی جدید منطقه انجام شده است. از جمله می‌توان به پژوهش‌های ذیل اشاره کرد:

بوزو، ف. (۲۰۲۰). سوریه پس از بحران: بازسازی نظم داخلی و چالش‌های منطقه‌ای. بیروت: انتشارات عربی المعارف.

نصیری، م. (۱۴۰۱). گروه‌های جهادی و چالش مشروعیت در سوریه. فصلنامه سیاست خاورمیانه، ۱۳(۲).

Hokayem, E. (2021). Syria’s Civil War and the Reshaping of the Middle East. Routledge.

با این حال، بررسی مشخص حضور جولانی در نشست رسمی عربی، مسئله‌ای نسبتاً جدید و بکر است.

۶. چارچوب نظری

از نظریه بازیگران غیردولتی (Non-State Actors) بهره گرفته می‌شود؛ این نظریه تأکید دارد که در نظم بین‌المللی نوین، گروه‌های مسلح غیردولتی می‌توانند نقش‌آفرینانی مشروع یا مؤثر در معادلات سیاسی باشند. همچنین نظریه مشروعیت سیاسی (Political Legitimacy) در تحلیل تبعات دیپلماتیک و هنجاری حضور جولانی کاربرد دارد.

۷. روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا انجام شده است. داده‌ها از گزارش‌های رسمی، مقالات علمی، تحلیل‌های رسانه‌ای عربی و غربی و منابع آکادمیک گردآوری شده‌اند.

۸. تحلیل یافته‌ها

الف) چالش‌های سیاسی

1. حضور جولانی عملاً به نحوه حضور وی در قدرت مشروعیت می بخشد.

2. مشروعیت‌بخشی به بازیگران شورشی:

با این رویکرد، در آینده ممکن است سایر گروه‌های مسلح مانند گروه‌های لیبیایی یا یمنی نیز ادعای مشارکت رسمی داشته باشند.

ب) تبعات امنیتی برای عراق

1. خطر واکنش گروه‌های مقاومت شیعی:

گروه‌هایی مانند کتائب حزب‌الله و عصائب اهل‌الحق، حضور جولانی را خط قرمز امنیتی تلقی می‌کنند و احتمال دارد به صورت میدانی یا سیاسی واکنش نشان دهند.

2. احیای فعالیت‌های تکفیری:

حضور جولانی در عراق می‌تواند منجر به تحریک شبکه‌های خفته داعش یا القاعده در مناطق غربی و شمالی عراق شود.

ج) تبعات منطقه‌ای

1. تنش احتمالی با محور مقاومت (ایران و حزب‌الله):

این محور ممکن است روابط خود با دولت عراق را بازبینی کرده و حتی برخی همکاری‌ها را تعلیق کند.

2. تقویت نقش قطر و ترکیه در معادلات عربی:

در صورت حمایت آنها از این حضور، ممکن است جایگاه‌شان در اتحادیه عرب یا مذاکرات سیاسی منطقه‌ای تقویت شود.

د) تبعات بین‌المللی

1. واکنش ایالات متحده و اتحادیه اروپا:

حمایت یا سکوت نسبت به این حضور، با توجه به سابقه جولانی، باعث خدشه در سیاست ضدتروریسم غربی خواهد شد.

2. رشد مدل «گروه‌های مشروع شورشی»:

ممکن است در دیگر مناطق درگیر بحران (مانند سودان یا سومالی) گروه‌های شورشی نیز خواهان شرکت در اجلاس‌های منطقه‌ای شوند.

۹. نتیجه‌گیری

حضور احتمالی جولانی در نشست سران عرب در بغداد ۲۰۲۵، فارغ از شکل آن (رسمی یا غیررسمی)، گامی مهم در بازتعریف نظم منطقه‌ای و مشروعیت سیاسی بازیگران غیردولتی است. در حالی که برخی کشورها آن را روشی برای تعامل با واقعیت‌های جدید می‌دانند، تبعات منفی آن برای امنیت عراق، وحدت عربی و ساختار حقوقی دولت‌ها بسیار جدی است. از این‌رو، ضروری است که دولت عراق با حساسیت بالا و بر اساس اصل مصلحت ملی، نسبت به این مسئله تصمیم‌گیری کند.

۱۰. پیشنهادها

1. تشکیل کارگروه ویژه در وزارت خارجه عراق برای ارزیابی تبعات سیاسی و امنیتی این موضوع.

2. رایزنی فوری با دولت سوریه و ایران برای پیشگیری از سوءتفاهم‌های دیپلماتیک.

3. تعیین چارچوب حقوقی مشخص برای مشارکت گروه‌های غیردولتی در فرآیندهای سیاسی منطقه‌ای.

4. تقویت همکاری‌های امنیتی با سازمان ملل برای مدیریت احتمالات تهدید زا.

۱۱. منابع

Hokayem, E. (2021). Syria’s Civil War and the Reshaping of the Middle East. Routledge.

Baczko, A., Dorronsoro, G., & Quesnay, A. (2018). Civil War in Syria: Mobilization and Competing Social Orders. Cambridge University Press.

نصیری، م. (۱۴۰۱). «گروه‌های جهادی و چالش مشروعیت در سوریه». فصلنامه سیاست خاورمیانه، ۱۳(۲).

بوزو، ف. (۲۰۲۰). سوریه پس از بحران: بازسازی نظم داخلی و چالش‌های منطقه‌ای. بیروت: انتشارات عربی المعارف.

فؤاد، ک. (۲۰۲۳). «الجدل حول شرعیة جولانی و هیئة تحریر الشام». الجزیره نت.

عبدالسلام، ی. (۲۰۲۵). «العراق وتحولات الساحة السوریة: بین الحیاد والتورط». المیادین.