کودتای ۱۹۶۶ غنا که منجر به سرنگونی کوامه انکروما، اولین رئیس‌جمهور این کشور شد، یکی از نقاط عطف تاریخ سیاسی آفریقا در دوران جنگ سرد است. اسناد تاریخی اخیراً افشاشده نشان می‌دهند که وزارت امور خارجه بریتانیا در این کودتا نقش فعالی ایفا کرده است. این مقاله با بررسی اسناد طبقه‌بندی‌شده و تحلیل علمی، به نقش بریتانیا در طراحی و اجرای کمپین‌های تبلیغاتی پنهانی و حمایت از کودتا می‌پردازد. همچنین، این رویداد در چارچوب نظریه‌های نئوکلونیالیسم و رقابت‌های ایدئولوژیک جنگ سرد تحلیل می‌شود.

کودتای ۱۹۶۶ غنا نه تنها یک رویداد داخلی، بلکه بخشی از رقابت‌های ژئوپلیتیک دوران جنگ سرد بود. کوامه انکروما، به عنوان یکی از رهبران برجسته ضد استعماری آفریقا، سیاست‌های سوسیالیستی و ضد امپریالیستی خود را در پیش گرفت که با منافع قدرت‌های غربی، به ویژه بریتانیا و ایالات متحده، در تضاد بود. اسناد افشاشده نشان می‌دهند که بریتانیا از طریق تبلیغات پنهانی، حمایت مالی از مخالفان داخلی و حتی هماهنگی با سازمان‌های اطلاعاتی غربی مانند سیا، نقش کلیدی در سرنگونی انکروما ایفا کرد. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که مأموران بریتانیایی مستقیماً با افسران نظامی غنا که در کودتا مشارکت داشتند، در ارتباط بودند.

1. زمینه تاریخی و سیاسی

زمینه تاریخی و سیاسی این کودتا به استقلال غنا در سال ۱۹۵۷ بازمی‌گردد. کوامه انکروما که غنا را به استقلال از امپراتوری بریتانیا رساند، به عنوان اولین نخست‌وزیر و سپس رئیس‌جمهور این کشور انتخاب شد. او به عنوان یک سوسیالیست و ضد امپریالیست، از جنبش‌های استقلال‌طلبانه در سراسر آفریقا حمایت می‌کرد و در سال ۱۹۶۳ یکی از بنیان‌گذاران سازمان وحدت آفریقا (OAU) بود. انکروما در کتاب خود با عنوان «نئوکلونیالیسم: آخرین مرحله امپریالیسم» (۱۹۶۵)، به بهره‌کشی کشورهای آفریقایی توسط قدرت‌های غربی پرداخت و خشم بریتانیا و دیگر کشورهای غربی را برانگیخت.

انکروما معتقد بود که استعمار نو (نئوکلونیالیسم) به کشورهای آفریقایی اجازه می‌دهد تا به ظاهر مستقل باشند، اما در عمل اقتصاد و سیاست‌های آن‌ها توسط قدرت‌های خارجی کنترل می‌شود. این دیدگاه او را به هدفی برای قدرت‌های غربی تبدیل کرد که به دنبال حفظ نفوذ خود در آفریقا بودند. در واقع، سیاست‌های اقتصادی انکروما، از جمله ملی‌سازی صنایع کلیدی و تقویت روابط با بلوک شرق، تهدیدی جدی برای منافع اقتصادی بریتانیا در منطقه محسوب می‌شد. علاوه بر این، حمایت او از جنبش‌های آزادی‌بخش در آفریقای جنوبی، رودزیا (زیمبابوه کنونی) و دیگر مستعمرات پرتغال، باعث شد تا غرب او را به عنوان تهدیدی برای ثبات منطقه بپندارد.

پس از کودتا، دولت جدید غنا که مورد حمایت غرب بود، بسیاری از اصلاحات انکروما را لغو کرد و روابط نزدیک‌تری با قدرت‌های غربی برقرار نمود. این تغییر جهت نه تنها بر غنا، بلکه بر کل جنبش‌های استقلال‌طلبانه آفریقا تأثیر گذاشت و نشان داد که چگونه مداخلات خارجی می‌تواند مسیر تاریخ یک کشور را تغییر دهد. امروز، کودتای ۱۹۶۶ غنا به عنوان نمونه‌ای کلاسیک از نئوکلونیالیسم و جنگ نیابتی دوران جنگ سرد مطالعه می‌شود و درس‌های مهمی درباره استقلال سیاسی و اقتصادی کشورهای در حال توسعه ارائه می‌دهد.

2. عملیات تبلیغاتی پنهانی بریتانیا

بر اساس اسناد منتشرشده، وزارت خارجه بریتانیا از طریق بخش تحقیقات اطلاعاتی (IRD)، که مسئول اجرای تبلیغات پنهانی در دوران جنگ سرد بود، کمپینی گسترده را برای بی‌اعتبار کردن انکروما و دولت او طراحی کرد. این کمپین شامل تولید و توزیع هزاران برگه تبلیغاتی، مقالات ضد کمونیستی و کتاب‌هایی بود که به صورت مخفیانه و با استفاده از نام‌های جعلی منتشر می‌شدند. هدف اصلی این اقدامات، تأثیرگذاری بر نخبگان سیاسی، روشنفکران و طبقه متوسط شهری غنا بود تا زمینه برای تغییر رژیم فراهم شود.

یکی از اقدامات کلیدی IRD، انتشار یک برگه تبلیغاتی بود که به ظاهر توسط گروهی از غنایی‌های میهن‌پرست نوشته شده بود و به انکروما در مورد وابستگی‌های کمونیستی مشاورانش هشدار می‌داد. این برگه به شخصیت‌های برجسته، مدارس، سازمان‌های جوانان و مطبوعات ارسال شد. علاوه بر این، IRD از مجله African Review که به طور مخفیانه توسط این بخش اداره می‌شد، برای انتشار مقالات ضد انکروما استفاده کرد.

3. کودتای ۱۹۶۶ و نقش بریتانیا

در ۲۴ فوریه ۱۹۶۶، در حالی که انکروما برای شرکت در مذاکرات صلح ویتنام در هانوی به سر می‌برد، کودتایی توسط عناصر عالی‌رتبه ارتش و پلیس غنا انجام شد. این کودتا با حمایت ضمنی بریتانیا و ایالات متحده صورت گرفت. اسناد نشان می‌دهند که بریتانیا نه تنها از طریق تبلیغات پنهانی، بلکه با ارائه مشاوره و حمایت به مخالفان انکروما، در این کودتا نقش داشت.

پس از کودتا، ژنرال جوزف آرتور آنکراه به عنوان رئیس دولت جدید غنا منصوب شد. دولت جدید به سرعت روابط خود با غرب را تقویت کرد و سیاست‌های ضد کمونیستی را در پیش گرفت. این تغییر رژیم با استقبال مقامات بریتانیایی و آمریکایی مواجه شد، که آن را گامی مهم در جهت مهار نفوذ کمونیسم در آفریقا می‌دانستند.

4. تحلیل علمی: نئوکلونیالیسم و جنگ سرد

کودتای ۱۹۶۶ غنا نمونه‌ای بارز از تغییر رژیم (regime change) توسط قدرت‌های خارجی در دوران جنگ سرد است. این اقدامات در چارچوب استراتژی‌های جنگ روانی (psychological warfare) و عملیات روانی (psychological operations) انجام شدند، که هدف آن‌ها تأثیرگذاری بر افکار عمومی و نخبگان سیاسی کشورهای هدف بود.

از منظر نظریه‌های روابط بین‌الملل، این کودتا را می‌توان در چارچوب نظریه نئوکلونیالیسم تحلیل کرد. نئوکلونیالیسم به شیوه‌هایی اشاره دارد که قدرت‌های غربی از طریق کنترل اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی، کشورهای به ظاهر مستقل را تحت نفوذ خود قرار می‌دهند. انکروما در کتاب خود به این موضوع پرداخته و استدلال می‌کند که استعمار نو مانع توسعه واقعی کشورهای آفریقایی می‌شود.

اسناد افشاشده نشان می‌دهند که بریتانیا با استفاده از ابزارهای تبلیغاتی و اطلاعاتی، نقش مهمی در سرنگونی کوامه انکروما و تغییر رژیم در غنا ایفا کرد. این اقدامات در چارچوب رقابت‌های جنگ سرد و تلاش برای مهار نفوذ کمونیسم در آفریقا صورت گرفت. کودتای ۱۹۶۶ نه تنها یک رویداد داخلی، بلکه بخشی از یک بازی بزرگ‌تر ژئوپلیتیک بود که در آن قدرت‌های غربی به دنبال حفظ نفوذ خود در قاره آفریقا بودند.

این رویدادها همچنین اهمیت نئوکلونیالیسم و نقش قدرت‌های جهانی در شکل‌دهی به سیاست‌های کشورهای مستقل آفریقایی را برجسته می‌کند. تحلیل این وقایع از منظر تاریخی و علمی، به درک بهتر از روابط بین‌الملل در دوران جنگ سرد و تأثیرات آن بر کشورهای در حال توسعه کمک می‌کند.

5. معرفی منابع مطالعاتی

1. Nkrumah, Kwame. Neo-Colonialism: The Last Stage of Imperialism. London: Panaf Books, 1965. 

این کتاب نوشته کوامه انکروما ، اولین رئیس‌جمهور غنا، یکی از متون کلیدی در تحلیل استعمار نو (نئوکلونیالیسم) است. انکروما در این کتاب استدلال می‌کند که پس از استعمار رسمی، قدرت‌های غربی از طریق کنترل اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی، کشورهای به ظاهر مستقل را تحت نفوذ خود قرار داده‌اند. او این فرآیند را «آخرین مرحله امپریالیسم» می‌نامد.

انکروما با ارائه نمونه‌هایی از آفریقا و دیگر مناطق جهان، نشان می‌دهد که چگونه شرکت‌های چندملیتی، نهادهای مالی بین‌المللی، و دولت‌های غربی از طریق وام‌ها، سرمایه‌گذاری‌ها، و مداخلات سیاسی، کشورهای در حال توسعه را وابسته نگه می‌دارند. این کتاب نه تنها به عنوان یک اثر علمی، بلکه به عنوان بیانیه‌ای سیاسی در مخالفت با نئوکلونیالیسم شناخته می‌شود.

این اثر به دلیل تحلیل دقیق و پیش‌بینی‌هایش درباره تاثیرات بلندمدت نئوکلونیالیسم، همچنان در مطالعات پسااستعماری و روابط بین‌الملل مورد استناد قرار می‌گیرد.

2. Declassified British Foreign Office Documents, 1960s. National Archives, UK. 

این اسناد طبقه‌بندی‌شده از وزارت امور خارجه بریتانیا، که اخیراً از حالت محرمانه خارج شده‌اند، جزئیات مهمی درباره نقش بریتانیا در کودتای ۱۹۶۶ غنا و دیگر رویدادهای دوران جنگ سرد در آفریقا ارائه می‌دهند. این اسناد شامل گزارش‌های دیپلماتیک، مکاتبات محرمانه، و برنامه‌های عملیاتی است که نشان می‌دهند بریتانیا چگونه از ابزارهای تبلیغاتی، اطلاعاتی و سیاسی برای تأثیرگذاری بر سیاست‌های داخلی غنا استفاده کرده است. 

این اسناد به ویژه درباره فعالیت‌های بخش تحقیقات اطلاعاتی (IRD) و کمپین‌های تبلیغاتی پنهانی آن علیه کوامه انکروما اطلاعات ارزشمندی ارائه می‌دهند. این منابع برای پژوهش‌های تاریخی و تحلیل‌های علمی درباره نقش قدرت‌های خارجی در تغییر رژیم‌ها در دوران جنگ سرد بسیار مفید هستند.

3. Rathbone, Richard. Nkrumah and the Chiefs: The Politics of Chieftaincy in Ghana. Oxford: James Currey, 2000. 

این کتاب نوشته ریچارد راثبون، مورخ برجسته آفریقایی، به بررسی رابطه پیچیده بین کوامه انکروما و رهبران سنتی (چیف‌ها) در غنا می‌پردازد. راثبون نشان می‌دهد که چگونه انکروما، با وجود تلاش‌هایش برای مدرنیزه کردن غنا و کاهش نفوذ رهبران سنتی، مجبور به تعامل با آن‌ها بود.

این کتاب به تحلیل نقش چیف‌ها در سیاست داخلی غنا و تأثیر آن‌ها بر ثبات یا بی‌ثباتی رژیم انکروما می‌پردازد. راثبون با استفاده از اسناد آرشیوی و مصاحبه‌ها، تصویری دقیق از تعاملات سیاسی و اجتماعی در غنا ارائه می‌دهد. این اثر برای درک بهتر از دینامیک قدرت در غنا و چالش‌های انکروما در مواجهه با ساختارهای سنتی قدرت بسیار مفید است.

4. Thompson, W. Scott. Ghana's Foreign Policy, 1957–1966: Diplomacy, Ideology, and the New State. Princeton: Princeton University Press, 1969. 

این کتاب نوشته دبلیو. اسکات تامپسون، به تحلیل سیاست خارجی غنا در دوران حکومت کوامه انکروما می‌پردازد. تامپسون با بررسی ایدئولوژی پان‌آفریقانیسم و سوسیالیسم نکرومه، نشان می‌دهد که چگونه غنا به عنوان یک کشور تازه‌استقلال‌یافته، در صحنه بین‌المللی نقش فعالی ایفا کرد.

این کتاب به ویژه بر تلاش‌های انکروما برای ایجاد اتحاد میان کشورهای آفریقایی و نقش او در جنبش عدم تعهد تمرکز دارد. تامپسون همچنین به چالش‌های داخلی و خارجی که غنا در این دوره با آن‌ها مواجه بود، از جمله فشارهای قدرت‌های غربی و تنش‌های منطقه‌ای، می‌پردازد. این اثر به عنوان یک منبع معتبر در مطالعه سیاست خارجی آفریقا در دوران پسااستعماری شناخته می‌شود.

5. Shillington, Kevin. Ghana and the Rawlings Factor. London: Macmillan, 1992. 

این کتاب نوشته کوین شیلینگتون، به بررسی تاریخ معاصر غنا و نقش جری جان رولینگز، رهبر نظامی و سیاسی غنا، در تحولات این کشور می‌پردازد. اگرچه تمرکز اصلی کتاب بر دوره رولینگز است، اما شیلینگتون به زمینه‌های تاریخی کودتای ۱۹۶۶ و تأثیرات بلندمدت آن بر سیاست غنا نیز می‌پردازد. شیلینگتون با تحلیل تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی غنا، نشان می‌دهد که چگونه کودتای ۱۹۶۶ و سرنگونی نکرومه، مسیر تاریخ غنا را تغییر داد. این کتاب برای درک بهتر از تأثیرات کودتا و نقش نیروهای نظامی در سیاست غنا بسیار مفید است. شیلینگتون با استفاده از منابع اولیه و ثانویه، تحلیلی جامع و متعادل ارائه می‌دهد.