در حالی که ایتالیا با بحران‌های اقتصادی، نرخ بیکاری بالا و کاهش نرخ تولد دست‌وپنجه نرم می‌کند، آمارها نشان می‌دهد که بخش بزرگی از جوانان این کشور در حال ترک زادگاه خود به مقصد کشورهای دیگر اروپایی و فراتر از آن هستند. این پدیده که برخی از تحلیل‌گران آن را «فرار مغزها Brain Drain» می‌نامند، نه‌تنها پیامدهای اقتصادی و اجتماعی عمیقی برای ایتالیا دارد، بلکه زنگ خطری برای آینده‌ی نیروی انسانی این کشور نیز محسوب می‌شود.

بر اساس گزارش بنیاد Nord Est، در سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ بیش از ۱۰۰ هزار جوان ایتالیایی بین ۱۸ تا ۳۴ سال کشور را ترک کرده‌اند، در حالی که تنها حدود ۳۷ هزار نفر به کشور بازگشته‌اند. در نتیجه، تراز مهاجرتی ایتالیا برای این گروه سنی در یک سال منفی ۶۳ هزار نفر بوده است. در بازه‌ی طولانی‌تر، یعنی بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۳، حدود ۳۷۷ هزار نفر از جوانان ایتالیایی به خارج مهاجرت کرده‌اند، آماری که زنگ خطر را برای سیاست‌گذاران به صدا درآورده است.

از سوی دیگر، طبق پژوهشی که در وب‌سایت Fortune منتشر شده، بیش از یک میلیون ایتالیایی در دهه‌ی گذشته از این کشور مهاجرت کرده‌اند که حدود یک‌سوم آنان بین ۲۵ تا ۳۴ سال سن داشته‌اند. این آمار به‌وضوح نشان می‌دهد که مهاجرت دیگر یک پدیده‌ی حاشیه‌ای نیست، بلکه به روندی رایج و نگران‌کننده تبدیل شده است.

تحقیقات نشان می‌دهد که عامل اصلی مهاجرت جوانان ایتالیایی، نبود فرصت‌های شغلی مناسب در نسبت با توانایی افراد جوان و تحصیل‌کرده در کشور است. طبق نظرسنجی بنیاد پیرلی (Fondazione Pirelli)، بیش از ۳۵٪ از جوانان زیر ۳۰ سال اعلام کرده‌اند که حاضرند برای به‌دست آوردن «حقوق بهتر» و «امنیت شغلی» به خارج از کشور مهاجرت کنند.

علاوه بر آن، به گزارش خبرگزاری رویترز، بررسی‌هایی که توسط مؤسسه Ipsos انجام شده، نشان می‌دهد که ۳۴٪ از نوجوانان ۱۱ تا ۱۹ ساله نیز در حال حاضر به مهاجرت فکر می‌کنند؛ عددی قابل توجه که بیانگر شکاف اعتماد بین نسل جوان و چشم‌انداز آینده کشور است.

مهاجرت جوانان نه صرفاً یک بحران اقتصادی، بلکه نشانه‌ای از بحران سیاسی عمیق و ساختار فشل فرصت‌سازی در ایتالیا است. بسیاری از منتقدان بر این باورند که سیاست‌های ناکارآمد و کوتاه‌بینانه دولت‌ها طی دهه‌های اخیر، موجب بی‌ثباتی در بازار کار و فقدان حمایت کافی از کارآفرینی و نوآوری شده است.

دکتر استفانو پالامارا، جامعه‌شناس در دانشگاه ساپینزا رم، در تحلیلی می‌گوید:

«فرار جوانان نتیجه مستقیم شکاف اعتماد میان شهروندان و نهادهای دولتی است. این امر نه‌تنها از منظر اقتصادی، بلکه از نظر دموکراتیک نیز نگران‌کننده است.»

علاوه بر این، بحران سیاسی چندساله، تغییرات مداوم در دولت‌ها، و عدم انسجام در سیاست‌های توسعه‌ی منطقه‌ای باعث شده است که بسیاری از مناطق جنوبی ایتالیا کاملاً از مسیر پیشرفت بازبمانند. نبود سرمایه‌گذاری‌های راهبردی در این مناطق به مهاجرت داخلی و سپس خارجی جوانان دامن زده است. در ادامه به چند عامل برجسته در صورت‌بندی این معضل اشاره می‌کنیم:

۱. بی‌ثباتی سیاسی مزمن

ایتالیا طی چند دهه اخیر شاهد تغییرات پیاپی در دولت‌ها بوده است؛ در برخی موارد حتی سالی دو نخست‌وزیر داشته. این بی‌ثباتی اجرایی باعث شده سیاست‌های توسعه‌ای، اشتغال‌زایی و آموزشی تداوم نداشته باشند. جوانان اعتماد خود را به ثبات چشم‌انداز اقتصادی و آینده‌ی حرفه‌ای از دست داده‌اند.البته این نقیصه را می توان در سه سال گذشته، مرتفع شده دانست چون دولت راست گرای خانم ملونی و ائتلافی که حزب برادران موفق به حفظ آن شده است، تا کنون از ثبات خوبی برخوردار بوده است و پیش بینی قاطعی از تغییر جدی آن در سه سال آینده هم در دست نیست، هرچند مخالفان خصوصا چپ ها تلاش بسیار می کنند.

۲. بازار کار بسته و انعطاف‌ناپذیر

قانون‌گذاری بازار کار در ایتالیا ـ به‌ویژه پیش از اصلاحات «Jobs Act» در ۲۰۱۵ ـ بسیار سخت‌گیرانه و محافظه‌کارانه بود. در نتیجه:

• ورود جوانان به بازار کار دشوار بود.
• استخدام‌ها اغلب موقتی، پاره‌وقت یا با قراردادهای نامطمئن بودند.
• کارفرماها تمایلی به جذب نیروهای جدید نداشتند.

هرچند تلاش‌هایی برای اصلاح ساختار کار انجام شده، اما این سیاست‌ها هنوز موفق به ایجاد یک بازار کار پویا برای نسل جدید نشده‌اند.

۳. فقدان سرمایه‌گذاری در آموزش و نوآوری

ایتالیا از نظر بودجه‌ی اختصاص‌یافته به آموزش عالی، پژوهش و توسعه (R&D)، در میان کشورهای اروپایی جزو پایین‌ترین‌هاست. این مسأله باعث شده:

• دانشگاه‌ها نتوانند ارتباط مؤثر با بازار کار برقرار کنند.
• فرصت‌های شغلی برای فارغ‌التحصیلان، به‌ویژه در رشته‌های علوم و فناوری، محدود باقی بمانند.
• نخبگان علمی ترجیح دهند به کشورهایی مهاجرت کنند که حمایت بیشتری از پژوهش دارند.

 در شرایط فعلی دانشگاه های اینها نسبت به ایالات متحده آمریکا و دیگر کشورهای اروپای غربی جز در دو سه رشته  بنیادین مانند فلسفه/معماری-شهرسازی و طراحی برند جهانی ندارند و در مقام مقایسه، برای نخبگان ایتالیایی جاذبه ایجاد نمی کنند. از سوی دیگر علیرغم اصلاحات ده سال گذشته، چالش قدیمی نارسایی نظام آموزشی ایتالیا از حیث اتصال با نظام اشتغال و کارآمدی آن هنوز پابرجاست.

۴. فساد ساختاری و تبعیض سیستمی

در بسیاری از مناطق ـ به‌ویژه در جنوب ـ فرصت‌های شغلی و آموزشی اغلب به روابط، نفوذ یا شبکه‌های غیرشفاف وابسته‌اند. این مسأله نه‌تنها شایسته‌سالاری را تضعیف کرده، بلکه موجب شده بسیاری از جوانان احساس کنند «شانس» و «آشنا» مهم‌تر از توانایی و استعداد است.

۵. کمبود سیاست‌های جمعیتی و مهاجرت معکوس

در حالی که کشورهای دیگر اروپایی ـ مانند آلمان یا فرانسه ـ برنامه‌هایی فعال برای جذب، نگه‌داشت یا بازگشت جوانان اجرا کرده‌اند، ایتالیا فاقد سیاست‌های مؤثر برای مهاجرت معکوس یا بازگشت نخبگان است. برنامه‌های موجود نیز اغلب بوروکراتیک، ناکارآمد یا موقت بوده‌اند.

یکی دیگر از عوامل کلیدی در تشدید موج مهاجرت جوانان، عدم توسعه متوازن میان شمال و جنوب ایتالیاست. در حالی که شهرهایی چون میلان، تورین و بولونیا به قطب‌های اقتصادی و صنعتی کشور تبدیل شده‌اند، بسیاری از مناطق جنوبی از جمله کالابریا، سیسیل و کامپانیا همچنان با نرخ بالای بیکاری، زیرساخت‌های ضعیف و نبود سرمایه‌گذاری رنج می‌برند. طبق آمار موسسه‌ی ملی آمار ایتالیا، نرخ بیکاری جوانان در جنوب کشور در برخی مناطق تا دو برابر میانگین ملی است. این نابرابری ساختاری نه‌تنها موجب مهاجرت گسترده از جنوب به شمال شده، بلکه زمینه‌ساز مهاجرت بین‌المللی نیز شده است. کارشناسان معتقدند که بدون اجرای برنامه‌های واقعی توسعه منطقه‌ای، این شکاف روزبه‌روز عمیق‌تر خواهد شد و کل ساختار اجتماعی و اقتصادی کشور را تهدید خواهد کرد.

ادامه‌ی روند مهاجرت جوانان می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای برای ایتالیا داشته باشد. از کاهش شدید نیروی کار نخبه و جوان و خلاق گرفته تا افزایش هزینه‌های رفاهی برای جمعیت سالمند و تضعیف زیرساخت‌های نوآوری و تحقیق. همچنین، این پدیده باعث شده است که کشورهایی مانند آلمان، هلند و کشورهای شمال اروپا، از نخبگان تحصیل‌کرده ایتالیایی بهره‌مند شوند، در حالی که ایتالیا هزینه‌ی آموزش آن‌ها را پرداخت کرده است.

مهاجرت فزاینده‌ی جوانان ایتالیایی، تصویری واقعی از بحران‌های ساختاری و سیاسی کشور ارائه می‌دهد؛ بحرانی که نیازمند اقداماتی هماهنگ، پایدار و جسورانه از سوی دولت، دانشگاه‌ها و نهادهای کارفرمایی است. تا زمانی که فضای سیاسی به ثبات نرسد، سیاست‌گذاری شغلی نوگرا نشود و نابرابری فرصت‌ها برچیده نگردد، فرودگاه‌ها همچنان شلوغ‌ترین دروازه‌ی خروج برای آینده‌ی کشور خواهند بود.

منابع:

• Fondazione Nord Est. (2024). Riprende l’emigrazione dei giovani italiani: 100 mila partenze tra i 2022 e il 2023. FirstOnline.
• Messina, I. (2023). Italy is seeing a huge brain drain. Here’s why young talent is fleeing Fortune Europe.
• Reuters Staff. (2024). More than third of Italian teens want to emigrate, survey finds. Reuters.
• ISTAT – Istituto Nazionale di Statistica. (2023). Occupazione e disoccupazione giovanile: dati regionali.
• Ipsos Italia. (2024). Indagine sull’intenzione di emigrare tra gli adolescenti italiani.
• Palamara, S. (2022). Sociologia dell’emigrazione giovanile italiana.