در اوایل قرن بیستم، زمانی که دولت بریتانیا تصمیم گرفت زبان اردو را در پنجاب و ایالت آن زمان "سرحد شمال غربی" (NWFP) اجرا کند، نامه‌نگاری‌های فراوانی میان افسران بریتانیایی صورت گرفت. مجموعه‌ای از این نامه‌ها در کتابی با عنوان "پنجاب میں اردو کا نفاذ" گردآوری‌شده توسط چودهری محمد رفیق به چاپ رسیده است.

سر جیمز ویلسن (۱۸۵۳–۱۹۲۶)، کمیسر وقت در منطقه شاهپور (امروزه سرگودها)، در یکی از نامه‌های خود نوشت:

"اگر هدف از تحمیل زبان، افزایش نرخ باسوادی است، این هدف فقط از طریق اجرای زبان مادری تحقق می‌یابد". او به مثال بریتانیای باستان اشاره کرد که تا زمانی که لاتین زبان غالب بود، نرخ سواد بسیار پایین باقی مانده بود. وی افزود: "زمانی اوضاع تغییر کرد که لاتین جای خود را به انگلیسی داد".

بیش از ۷۴ زبان در پاکستان تکلم می‌شود

اکنون، بیش از یک قرن بعد، پیش‌بینی‌های او به حقیقت پیوسته‌اند. چرا که هنوز نرخ باسوادی در پاکستان پایین است، جایی که زبان‌های مادری هنوز به عنوان زبان آموزش رسمی به رسمیت شناخته نشده‌اند.

جدال زبانی پس از تقسیم

تنها چند ماه پس از تقسیم ۱۹۴۷، اختلافات زبانی شعله‌ور شد. رهبران و روشنفکران مسلم لیگ بر استفاده از زبان اردو به عنوان زبان ملی - برای هر دو بخش غربی و شرقی پاکستان - پافشاری کردند. اما بنگالی‌ها، که ۴۴ میلیون نفر از جمعیت پاکستان شرقی را تشکیل می‌دادند، مصرانه خواهان به رسمیت شناختن زبان بنگالی در کنار اردو بودند. این درخواست در آستانه کنفرانس آموزش پاکستان رد شد.

در جلسه اول مجلس مؤسسان پاکستان در ۲۳ فوریه ۱۹۴۸، دهیرندرانات دتا، نماینده کنگره از پاکستان شرقی، پیشنهاد افزودن زبان بنگالی را مطرح کرد. این پیشنهاد با مخالفت روبرو شد. حتی لیاقت علی خان، نخست‌وزیر وقت نیز گفت:

"پاکستان با خواست صد میلیون مسلمان شبه‌قاره به وجود آمده و زبان آن اردو خواهد بود".

در ۱۹ مارس ۱۹۴۸، محمد علی جناح به داکا سفر کرد و در حالی که مردم انتظار داشتند او در این زمینه انعطاف نشان دهد، صراحتاً در سخنرانی‌اش در میدان رمنا ریس کورس گفت:

"زبان دولتی پاکستان فقط اردو خواهد بود و هیچ زبان دیگری پذیرفته نیست. هر کس شما را به غیر از این باور سوق دهد، دشمن پاکستان است".

این سخنان، نارضایتی عمیق مردم بنگال را به همراه داشت.

در ژانویه ۱۹۵۲، کمیته اصول اساسی مجلس مؤسسان بار دیگر تنها بر اردو به عنوان زبان رسمی تأکید کرد. دولت در داکا وضعیت اضطراری اعلام کرد تا از برگزاری راهپیمایی ۲۱ فوریه جلوگیری کند، که در نتیجه شش دانشجوی بنگالی کشته و بسیاری دیگر زخمی شدند.

این نخستین جنبش در تاریخ بود که برای حق زبان مادری، زبانی که بیش از ۴۴ میلیون نفر به آن صحبت می‌کردند، به راه افتاد. در سال ۱۹۹۹، یونسکو روز ۲۱ فوریه را به عنوان روز جهانی زبان مادری اعلام کرد. یونسکو دریافته است که دست‌کم ۷۰۹۷ زبان در جهان صحبت می‌شود، اما متأسفانه بیش از ۳۰۰۰ زبان ممکن است تا پایان قرن بیست‌ویکم از بین بروند، چرا که ۴۰٪ از مردم جهان از فرصت آموزش به زبان مادری خود محروم هستند.

زبان‌های در خطر در پاکستان

بر اساس آمار Forum for Language Initiative، بیش از ۷۴ زبان در پاکستان تکلم می‌شود؛ از جمله:

آیری، بادیشی، باگری، بلوچی شرقی، غربی و جنوبی، بلتی، باتری، بهایی، براهوئی، بروشسکی، چلیسو، دمیلی، دری، دهواری، دهاتکی، دومکی، انگلیسی، گاورباتی، گهرا، گواریا، گورو، گجراتی، گجری، گرگولا، هزارگی، هندکو شمالی و جنوبی، جدگالی، جنداوارا، جوگی، کبوتره، کچھی، کلامی، کالاشا، کالکوتی، کامویری، کشمیری، کیتی، خترانی، کهواری، کهستانی سند، کچھی کولی، پارکاری کولی، وادیه کولی، کندل شاهی، لهنده، لاسی، لوراگری، مارواری، میمنی، اود، ارماری، پاهاری پوتهواری، زبان اشاره پاکستان، پالولا، پشتوی مرکزی، شمالی و جنوبی، پنجابی غربی، سانسی، سرائیکی، ساوی، شینا، شینایی کهستانی، سندھی، سندھی بهیل، توروالی، اردو، آشوجو، واگری، واخری، وانیچی، یادغا

اما بیشتر این زبان‌ها در معرض خطر شدید هستند، به جز زبان‌هایی مانند انگلیسی، اردو، پنجابی، سندھی، پشتو، بلوچی، براهوئی، کشمیری، سرائیکی و هندکو.

بسیاری از زبان‌های اقلیت حتی در فرم‌های سرشماری ذکر نشده‌اند. با این حال، اقدام مثبت دولت ایالتی تحت رهبری حزب تحریک‌انصاف در خیبر پختونخوا قابل‌ستایش است، زیرا نمایندگان آن درخواست ثبت ۱۵ زبان محلی در فرم سرشماری را دادند.

زبان‌هایی که در حال نابودی‌اند:

بادیشی:

این زبان یکی از در معرض انقراض‌ترین زبان‌های جهان است که در روستای آراوی در دره چیلِ سوات صحبت می‌شود. طبق گزارش بی‌بی‌سی، تنها حدود سه نفر به زبان بادیشی سخن می‌گفتند.

واخی:

واخی یک زبان ایرانی است که عمدتاً در گوجال و هنزه در منطقه گلگت-بلتستان صحبت می‌شود. با این حال، گروه کوچکی از مردم واخ‌زبان نیز در دره یاسین در ناحیه غذر زندگی می‌کنند. به گزارش بی‌بی‌سی، بیش از ۹۰۰۰ نفر به زبان واخـی سخن می‌گویند. این زبان به دلیل پراکندگی جغرافیایی گویشورانش، به‌تدریج رو به نابودی است.

بلتی:

بلتی یک زبان تبتی است که توسط مردم بلتستان در شهرها و مناطق اسکَردو، شِگَر، گرانچه و خرمنْد واقع در منطقه گلگت-بلتستان صحبت می‌شود.

باتری:

مردم ساکن منطقه باتیرا، در کرانه شرقی رود سند، به زبان باتری صحبت می‌کنند که یکی از زبان‌های داردی است.

کندل شاهی:

یکی از زبان‌های در حال زوال جدی است که تنها حدود ۷۰۰ نفر در یکی از روستاهای دره نِیْلم (کشمیر پاکستان) به آن سخن می‌گویند.

چلیسو:

این زبان داردی نیز در حال زوال دانسته شده است، چرا که در روستاهای پراکنده‌ای صحبت می‌شود که تحت سلطه جمعیت شینازبان در بخش شرقی قرار دارند.

ارماری:

اورمری توسط گروه محدودی از پشتون‌ها در منطقه کانی‌گرم در وزیرستان جنوبی صحبت می‌شود. بایزید انصاری یا پیر روشن (۱۵۲۵–۱۵۸۵)، رهبر روحانی برجسته، عالم دینی و مبارز، از قبیله اورمر بود. باور بر این است که اورمری زبان مادری شوکت خانم، مادر عمران خان نخست‌وزیر پاکستان، بوده است.

یَدْغا:

تعداد گویشوران زبان یدغه حدود ۶۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شود. این زبان به‌دلیل تأثیرپذیری از زبان خوار، که زبان غالب در چترال است، زبان در معرض خطر محسوب می‌شود.

لاسی:

لاسی در ناحیه ساحلی لسبیله در بلوچستان صحبت می‌شود. تعداد گویشوران لاسی حدود ۱۱٬۰۰۰ نفر برآورد شده است.

بهایه:

این زبان در ایالت سند، به‌ویژه در حومه‌های شهرهای حیدرآباد، کوٹ غلام محمد و میرپورخاص صحبت می‌شود. بهایه یکی از زبان‌های در معرض خطر به شمار می‌آید زیرا تعداد گویشوران آن تنها چند صد نفر تخمین زده شده است.

داتکی:

این زبان در مناطق تهرپارکر، عمرکوٹ، بدین، میرپور خاص و راجستان (هند) صحبت می‌شود. تعداد گویشوران داتکی حدود ۱۳۲٬۰۰۰ نفر تخمین زده شده است. در پاکستان، زبان داتکی تحت تأثیر زبان سندی قرار دارد و بیشتر گویشوران آن را هندوها تشکیل می‌دهند.

نتیجه‌گیری:

دولت باید اقدامات فوری و مناسبی برای احیای این زبان‌های در خطر انجام دهد تا فرهنگ و هویت اقوامی که با این زبان‌ها پیوند دارند، حفظ شود. حفاظت از زبان‌های مادری، حفاظت از تنوع فرهنگی و معنوی کشور است.

https://thefridaytimes.com/12-Feb-2021/pakistan-s-disappearing-mother-tongues