از جمله مهمترین زیور آلات اندلسی ها در بیش از 7قرن حضور در اروپا، نقش مایه یا پلاکی اسرار آمیز بود به نام خمسه،یا کف/ید فاطمه! مورخین زیادی در آثارشان در خصوص اسلام در اندلس(مانند آل علی در کتاب اسلام در غرب،تاریخ اسلام در اروپای غربی/ دانشگاه تهران:1370) از آن یاد کرده و گفته اند کف فاطمه را به گردن می آویختند  که از طلا یا دیگر فلزات ساخته می شد. در جوامع شمال آفریقا ید فاطمه، دافع بلا  و چشم بد شناخته می شد و پر واضح است که از مآثر فولکلوریک حضور فاطمیون در آن خطه بوده است.نکته مهم این است که هنوز در فرهنگ مذهبی و خصوص جنوب ایتالیا و جنوب اسپانیا این نقش مایه در بین زیورآلات و جواهرات سنتی حضور دارد.

ماسیمو کامپنینی اسلام شناس فقید ایتالیایی که آثار زیادی تالیف و در دانشگاه اوربینو در شمال ایتالیا تدریس می نمود، معتقد است «دست فاطمه» طلسمی است که در تمام بازارهای شهرهای عربی-اسلامی فروخته می‌شد و بسیاری از زنان آن را به گردن یا مچ دست خود می‌بندند. این طلسم که به شکل دست است و آیات قرآنی، دعاهای کوتاه و طلسم‌هایی روی آن نقش بسته، در برابر چشم زخم بسیار مؤثر تلقی می‌شود. یکی از مهمترین سلسله‌های شیعه که بر جهان اسلام حکومت کردند، البته اسماعیلی و نه عمدتاً اثنی عشری، فاطمیان بودند که ریشه‌های خود را به تبار فاطمه می‌رسانند و بین سال‌های ۹۰۹ تا ۱۱۷۱ در شمال آفریقا و مصر خلافت تأسیس کردند.

 آویزها، گوشواره‌ها و انواع جواهرات ، به ظاهر جذاب و زیبا هستند، اما معانی بسیار عمیق‌تری را پنهان می‌کنند، که اغلب حتی توسط استفاده‌کنندگانشان نیز نادیده گرفته می‌شوند. این فقط از دست رفتن تدریجی تاریخ و سنت‌ها، یا فقر نمادها، که توسط تکامل مداوم و سریع مدهای معمول دنیای مدرن بلعیده شده‌اند، نیست. در برخی موارد، تاریخ و معنای اشیاء خاص با در هم تنیدن تفاسیر و خوانش‌های متعدد، تا جایی که حس هویت خود را از دست می‌دهند، مبهم می‌شود.

از برخی جهات، این مورد در مورد دست فاطمه ، یا دست هاله، یا حمسه، یا خمسه صدق می‌کند. همین واقعیت که یک شیء با نام‌های متعدد نامیده می‌شود، نشان می‌دهد که یافتن یک تفسیر واحد برای آن دشوار است. واقعیت این است که دست فاطمه یک طلسم باستانی است که با ادیان و فرهنگ‌های مختلف مرتبط است و هر کدام به آن معنا و مفهوم متفاوتی داده‌اند.

اما در مورد چیست؟

دست فاطمه (س) یک طلسم به شکل دستی با پنج انگشت است. انگشت اشاره و حلقه به یک اندازه هستند و به انگشت میانی که کمی بلندتر است متصل شده‌اند. در دو طرف این طلسم، دو انگشت شست با اندازه یکسان و زاویه‌دار به سمت بیرون قرار دارند. دست فاطمه (س) اغلب با حکاکی‌هایی تزئین شده است که مشخص‌ترین آنها یک چشم باز در کف دست، در نسخه مسلمانان (چشم الله) و یک ستاره داوود در نسخه یهودیان است.

حتی حالتی که دست فاطمه قرار می‌گیرد، معنای آن را کمی تغییر می‌دهد. اگر رو به بالا باشد، نماد قدرت ، نیرو و برکت است ، در حالی که اگر رو به پایین باشد ، شانس ، صبر و عشق را به خود جذب می‌کند .

همچنین می‌تواند با سه انگشت باز و دو انگشت متقارن در طرفین ظاهر شود؛ با هر پنج انگشت باز؛ با شست بالا و چهار انگشت باز.

تاریخچه دست فاطمه

ریشه‌های دست فاطمه در طول قرن‌ها، در معنایی که همیشه به عدد پنج نسبت داده می‌شود و در شمایل‌نگاری این دست توسط ادیان و فرهنگ‌های مختلف، گم شده است.

احتمالاً توسط کارتاژی‌ها حدود سال ۸۲۰ میلادی، به عنوان نماد و ویژگی تانیت، الهه ماه و باروری، همسر خدای بعل، معرفی شد.

روایت دیگری می‌گوید که نقش تزئینی معروف به «دست خدا» از سال ۲۴۴ میلادی در شمایل‌نگاری یهودی وجود داشته است.

اما احتمالاً ریشه‌های آن حتی باستانی‌تر است و به فرقه سومری اینانا و فرقه آشوری-بابلی ایشتار، که آنها نیز الهه‌های عشق، باروری و زیبایی و حاصلخیزی زمین هستند، مرتبط است.

این طلسم بعدها توسط یهودیان بازیابی شد، که می‌خواستند در آن دست مریم، خواهر موسی و هارون، را ببینند، و همچنین در بین بربرها و مغربی‌ها رواج یافت، که آن را به عنوان نمادی از قدرت پذیرفتند.

از این زمان به بعد، ادیان یهود و اسلام دو روش متفاوت، اما مشابه، را برای بررسی طلسم توسعه دادند. در هر دو دین، طلسم به بیان حضور خداوند تبدیل می‌شود ، کسی که می‌بیند، متبرک می‌کند و محافظت می‌کند - یا به یک کلام، دست خداست. به این معنا، دست باز به عنوان محافظی در برابر چشم بد و منفی‌گرایی استفاده می‌شود.

معنی دست فاطمه

بنابراین، برای یهودیان، این طلسم نمایانگر دست مریم است که برای یهودیان و مسیحیان شرقی به یک معنا جایگزین مریم مقدس به عنوان یک شخصیت زن نزدیک به خدا می‌شود. پنج انگشت (hamesh به زبان عبری) نماد پنج کتاب تورات یا همچنین HE، حرف پنجم الفبا، و همچنین یکی از نام‌های خداست. در میان یهودیان، این دست دارای دعاهای توبه و برکت حکاکی شده است و اغلب ستاره داوود در کف دست آن حکاکی شده است.

در تارنمای مذکور طبعا متاصر از مسموعات و شاید برخی روایت های اهل سنت در خصوص سیره حضرت فاطمه یا پیامبر نوشته شده: برای مسلمانان، این طلسم نام‌های دست علو، حمسه، خمسه (که در عربی به معنای «پنج» است) یا حتی دست فاطمه را به خود گرفته است و از این نظر نمادی از آزادی است . فاطمه که در عربی به معنای «درخشان» است، دختر پیامبر اسلام بود. گفته می‌شود وقتی او برای نماز به صحرا می‌رفت، باران می‌بارید و باعث شکوفایی گل‌ها می‌شد. او با علی، پسرعموی پدرش و اولین امام شیعیان، ازدواج کرد و او را با عشقی عمیق دوست داشت، آنقدر که وقتی او، طبق حقش، کنیزی را به خانه آورد، فاطمه دستش را در آش مطبخ فرو برد و حتی متوجه درد نشد، چنان اندوهی در قلبش بود.

بعدها، اشک‌های فاطمه چنان علی را تحت تأثیر قرار داد که از کنیز خود صرف نظر کرد. برای زنان اسلامی، دست فاطمه صبر و شادی، خوش‌شانسی و ثروت به ارمغان می‌آورد و نمادی بسیار گرامی و گرانبها است.

پنج انگشت نماد پنج رکن اسلام و چشم در کف دست، چشم خداست.برای یهودیان و مسلمانان، دست فاطمه در درجه اول یک طلسم خوش شانسی و محافظتی قدرتمند در برابر شر و چشم بد است. در شمال آفریقا و بخش‌هایی از خاورمیانه، این دست همچنین به عنوان یک درمان قطعی در برابر حسادت در نظر گرفته می‌شود. در هند، به آن "دست حمص" می‌گویند.

برای برخی از سازمان‌های فعال برای صلح در خاورمیانه، دست فاطمه به نمادی از صلح و هماهنگی بین مردم تبدیل شده است، زیرا آنها در آن آشتی بین فرهنگ‌های یهودی و اسلامی را می‌بینند.

برای مسلمانان اغلب برای اشاره به فضاهایی که مختص زنان است، استفاده می‌شود.

دست فاطمه به عنوان نمادی نه تنها مذهبی

فراتر از زمینه مذهبی خود، دست فاطمه در طول زمان معنای نمادینی پیدا کرده است، و آن را به یک طلسم ارزشمند در زمینه‌های دیگر، یا صرفاً یک جواهر منحصر به فرد برای پوشیدن، یا حتی یک خالکوبی اصیل برای خودزینتی زنان تبدیل کرده است. برندهای معتبر جواهرات از آن به عنوان تزیین گردنبند، دستبند، گوشواره و جاکلیدی استفاده کرده‌اند.معنای رمزآلود آن که با خدایان زن باستان مرتبط است، هنوز هم آن را به ویژه برای زنان از همه فرهنگ‌ها و مذاهب عزیز می‌کند، که آنها را به عنوان طلسم شانس و طلسم عشق استفاده می‌کنند.کف فاطمه به عنوان یک وسیله کاربردی و به عنوان یک شیء تزئینی برای محافظت از خانه هم استفاده می شد.

منابع:

https://www.holyart.it/blog/articoli-religiosi/mano-fatima-storia-significato/

https://www.enciclopediadelledonne.it/edd.nsf/biografie/fatima-bint-muhammad