چکیده
دکتر ظهورالدین احمد (۲۰۱۴–۱۹۱۴) از برجستهترین و معتبرترین پژوهشگران بینالمللی زبان و ادبیات فارسی در پاکستان به شمار میرود. گسترهٔ کارنامهٔ علمی او از نگارش و تصحیح نسخههای خطی گرفته تا تألیف دهها کتاب در زبانهای فارسی، اردو و انگلیسی را دربرمیگیرد. شاهکار عظیم او، مجموعهٔ ششجلدی ’’ادبیات فارسی در پاکستان / پاکستان میں فارسی ادب‘‘ است که پژوهشی جامع دربارهٔ گسترش، شکوفایی و نقش تاریخی زبان فارسی در شبهقاره و بهویژه منطقهٔ سند عرضه میکند. وی با رویکردی نظاممند، منابع تاریخی و ادبی متعددی را بررسی کرده و نقش سند را در تداوم و احیای فرهنگ و ادب فارسی روشن ساخته است. هدف این نوشتار، بازشناسی جایگاه علمی دکتر ظهورالدین احمد و تبیین تلاشهای او در معرفی تاریخ، فرهنگ، لغتنگاری و ادبیات فارسی در سند است.
۱. زندگی، شخصیت و ویژگیهای علمی دکتر ظهورالدین احمد
دکتر ظهورالدین احمد یکی از معدود پژوهشگرانی است که تمام عمر خویش را به مطالعه و پژوهش در قلمرو ادبیات فارسی اختصاص داد. او از دوران جوانی تا واپسین سالهای زندگی، با شوقی پایدار، صبر و پشتکار کمنظیر به تحقیق، نسخهشناسی و نگارش پرداخت. ویژگیهایی مانند:
- اخلاص و فروتنی علمی
- دقت در پژوهش و احتیاط در داوری
- توانایی کمنظیر در تحلیل متون کهن
- علاقهٔ شدید به نسخهشناسی و تصحیح انتقادی
موجب شد که در جامعهٔ علمی پاکستان و جهان فارسیزبان، به عنوان مرجعی معتبر شناخته شود.
او نزدیک به ۶۰ کتاب و صدها مقالهٔ پژوهشی در زمینهٔ تاریخ، تراجم، نسخهشناسی، فرهنگنامهنویسی، ادب فارسی و ادبیات اردو نگاشته است. گستردگی موضوعات آثار او نشان میدهد که حوزهٔ مطالعاتیاش تنها یک شاخهٔ خاص نبود، بلکه با نگاهی کلنگر، به پیوندهای تاریخ، فرهنگ و ادبیات توجه داشت.
در سال ۱۹۶۹ در پاکستان، جایزهٔ ’’انجمن نویسندگان‘‘ را برای خدمات ادبی دریافت کرد و در سال ۱۹۹۳، در ایران’’جایزهٔ ایرج افشار‘‘ را به پاس یک عمر تلاش در حوزهٔ نسخهشناسی و ادبیات فارسی گرفت و تجلیل شد.
۲. شاهکار علمی: مجموعهٔ ششجلدی ’’ادبیات فارسی در پاکستان‘‘
مهمترین اثر دکتر ظهورالدین احمد، مجموعهٔ عظیم و مرجعِ «Persian Literature in Pakistan» است. این پژوهش:
- در شش جلد
- مجموعاً ۳۷۸۷ صفحه
- حاصل چند دهه پژوهش مستمر
- و استفاده از هزاران نسخهٔ خطی کمیاب
است.
ویژگیهای این مجموعه
- منابع مستقیم و کهن
دکتر احمد برای نگارش بخش اعظم کتاب، نسخههای خطی کهن را بهصورت مستقیم مطالعه کرده است و کمتر به منابع دستدوم تکیه دارد. این ویژگی سبب اعتبار پژوهش او شده است. - نقد و بررسی آثار و شخصیتها
او در کنار معرفی شاعران، نویسندگان، صوفیان و مورخان، به نقد علمی آثار ایشان نیز پرداخته و نقاط قوت و ضعف هر اثر را نشان داده است. - طرح گستردهٔ تاریخ ادبیات فارسی در سند
تقریباً در هر جلد، یک فصل مستقل به جایگاه فرهنگ و ادبیات فارسی در استان سند اختصاص یافته است؛ منطقهای که سهم آن در تمدن ایرانی–هندی کمتر مورد توجه پژوهشگران بوده است. - ترجمهٔ بینالمللی
تاکنون سه جلد از این مجموعه در تهران به زبان فارسی ترجمه و منتشر شده است که نشاندهندهٔ اهمیت علمی آن در ایران است.
۳. سند: خاستگاه تمدن و مرکز دیرپای زبان فارسی
دکتر احمد در این پژوهش نشان میدهد که سند نه تنها یکی از کهنترین مراکز تمدنی شبهقاره است، بلکه از دورههای مختلف تاریخی تا قرون جدید، یکی از پایههای اصلی گسترش زبان و ادبیات فارسی بوده است.
نکات برجسته در تحلیل او
- پس از ورود اسلام به سند، فارسی به زبان دربار، دیوانسالاری، آموزش و فرهنگ تبدیل شد.
- حتی با وجود محدودیتهایی که استعمار بریتانیا بر زبان فارسی اعمال کرد، رد پای فارسی در شعر، موسیقی، تذکرهنویسی و فرهنگ عامهٔ مردم سند باقی ماند.
- شاعرانی چون سچّل سرمست، شاه عبداللطیف بهتائی، لال شاهباز قلندر، میر معصوم بُهکّری و فاضل حرّوی هر یک سهمی عظیم در تداوم این میراث داشتهاند.
۴. منابع تاریخی مورد استفاده
دکتر احمد برای تدوین بخش سند از منابع اصلیِ تاریخی استفاده کرده است، از جمله:
- چچنامه (یکی از مهمترین منابع تاریخ اولیهٔ سند)
- آثار ابنحوقل ناصبی
- احسن التقاسیم مقدسی
- و دهها تذکره، تاریخنامه و سفرنامهٔ فارسی
این دقت پژوهشی، اثر او را به منبعی اصیل و قابل استناد تبدیل کرده است.
۵. سلسلهها و حکومتهای سند در بررسی دکتر احمد
او تاریخ سیاسی سند را به تفصیل بررسی میکند و دودمانها و حاکمان آن را به ترتیب زمانی شرح میدهد، از جمله:
الف) سلسلهٔ سُمَره
شامل حاکمانی چون:
بُهنگر، دودا، سنگهر، فاتو، عمر، حاجّو، خیر، چنایسر و…
ب) سلسلهٔ سامه
با حاکمانی همچون:
جام انّار، جام تماچی، جام صلاحالدین، جام نظامالدین، جام کرن، جام سنجر، جام نندو و…
ج) ارغونها و ترخانها
که نقش مهمی در پیوند فرهنگی ایران و سند داشتهاند، از جمله:
شاه بیگ ارغون، شاه حسن ارغون، میرزا عیسی ترخان، میرزا محمد باقی، جانی بیگ و...
د) دورهٔ مغول
از زمان ورود اکبرشاه تا امیران محلی پس از او، حدود دو سده نفوذ گسترده داشتند.
۶. آثار و تذکرههای فارسی در سند
در کتاب ایشان، دهها اثر فارسی مرتبط با تاریخ، فرهنگ، تصوف، شعر، جغرافیا و جامعهٔ سند معرفی شده است. برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
- بیگلرنامه
- تاریخ طاهری
- تاریخ سند
- چچنامه / فتحنامه
- روضتالصفا
- لطائفنامه
- جواهرالقرآن
- تحفةالتحف
- مقالاتالشعرا
- حدیقةالاولیا
- فرهنگ راشدی
- ترخاننامه
- و بسیاری دیگر
این آثار نهتنها منابع تاریخیاند، بلکه آیینهٔ نفوذ فرهنگی و ادبی زبان فارسی در سند نیز هستند.
۷. دانشمندان، شاعران و صوفیان سند در نگاه دکتر احمد
او در بخشهای مختلف کتاب به معرفی مفصل شخصیتهای علمی و روحانی سند میپردازد؛ از جمله:
- شیخ حماد جلالی
- شیخ عیسی برهانپوری
- مخدوم عبدالعزیز محدّث
- سید علی ثانی شیرازی
- شیخ حسین صفایی
و دهها شخصیت علمی و صوفی دیگر.
او زندگی، آثار، نقش فکری و تأثیرات فرهنگی هر یک را با بهرهگیری از منابع اصیل بررسی کرده است.
۸. جایگاه دکتر ظهورالدین احمد در پژوهشهای معاصر
کمتر پژوهشگری در شبهقاره را میتوان یافت که همچون دکتر احمد:
- هم در نسخهشناسی
- هم در تاریخنگاری ادبی
- هم در پژوهش انتقادی
- و هم در تصحیح متون کهن
تا این اندازه تبحر داشته باشد.
دکتر معین نظامی او را «پدر نسخههای خطی» در پاکستان مینامد و میگوید:
’’او همچون عارفی است که در دریای نسخهها به سلوک مشغول است.‘‘
این تعبیر به خوبی عمقِ دلبستگی و توانایی علمی او را نشان میدهد.
پژوهشهای دکتر ظهورالدین احمد بخش مهمی از تاریخ ادبیات فارسی در پاکستان و بهویژه سند را از فراموشی نجات داده است. او با نگاه محققانه، منابع معتبر و روش علمی، نشان داد که سند از سدههای نخستین اسلامی تا دوران جدید، یکی از کانونهای زنده و اثرگذار ادب فارسی بوده است.
مجموعهٔ ششجلدی او اکنون کتاب مرجع برای استادان، پژوهشگران و دانشجویان ادبیات فارسی در ایران، پاکستان و دیگر کشورهای فارسیزبان به شمار میرود و نقشی اساسی در شناخت تمدن فرهنگی مشترک ایران و سند دارد.
نظر شما