مقدمه

در روسیه، اینترنت زیرساختی بسیار قوی دارد. بر اساس آخرین آمار، %۷۰ جمعیت روسیه (حدود ۱۰۲ میلیون نفر) به اینترنت پرسرعت (سرعت بالای ۱۰۰ مگابیت بر ثانیه) دسترسی دارند؛ برای مثال هر خانه‌ای در مسکو با مبلغ حدود هفت دلار در ماه، امکان اتصال به شبکه اینترنت با سرعت ۲۰۰ مگابیت بر ثانیه و بدون محدودیت دانلود را دارد. همچنین، اپراتورهای بزرگ تلفن همراه باعث شده‌اند تا افراد بیشتری از طریق تلفن‌های همراه خود به اینترنت پرسرعت دسترسی داشته باشند. بر اساس آخرین آمار، ۲۵۷ میلیون سیم‌کارت فعال با دسترسی به اینترنت پرسرعت در اختیار کاربران روس قرار دارد که اپراتور «امت اس» با بیش از ۷۹ میلیون کاربر و اپراتور «مگافون» با حدود ۷۶ میلیون در صدر اپراتورهای پرطرفدار روسیه جای دارند[۱].

شکل۱. تعداد سیم‌کارت‌های فعال کاربران در روسیه با دسترسی به اینترنت پرسرعت در سال‌های ۲۰۱۲ـ۲۰۱۶ و نسبت آن به کلّ جمعیت روسیه.

در کنار این زیرساخت‌ها، شرکت‌های روسی فعال در حوزه نرم‌افزار نیز حضوری مؤثر و گسترده در فضای مجازی دارند. از غول‌های نرم‌افزاری روسیه می‌توان به آنتی‌ویروس کسپرسکی «Kaspersky»، شبکه اجتماعی وِکانتکتِ «VK» و موتور جستجوگر یاندکس «Yandex» اشاره کرد. یاندکس چهارمین موتور جستجوگر جهان بر اساس تعداد پردازش است. همچنین، یاندکس به کاربران خود خدمات فراوان اینترنتی در کشورهای مختلف جهان از جمله روسیه، قزاقستان، بلاروس و ترکیه ارائه می‌دهد[۲].

۲. وضعیت شبکه‌های اجتماعی در ایالات روسیه

حضور کاربران روس در شبکه‌های اجتماعی، همچون دیگر کشورها، بسیار گسترده است، هرچند آمار دقیقی از تعداد کاربران عضو شبکه‌های اجتماعی وجود ندارد و برای به ‌دست آوردن تعداد تقریبی این کاربران، تنها می‌توان به نتیجه نظرسنجی‌های اینترنتی استناد کرد؛ به‌عنوان نمونه، بر اساس نظرسنجی مؤسسه نظرسنجی «آنکتولوگ» در پاییز سال ۲۰۱۷، %۹۷ شرکت‌کنندگان در نظرسنجی اعلام کردند که حداقل عضو یکی از شبکه‌های اجتماعی هستند[۳]. بر اساس این نظرسنجی، بیشتر کاربران روس در چهار شبکه اجتماعی زیر عضو هستند (یک کاربر می‌تواند در بیش از یک شبکه اجتماعی عضو باشد):

الف) وِکانتکتِ: %۹۰ کاربران در این شبکه اجتماعی عضو هستند و بیشتر آنان، جوانان تحصیل‌کرده هستند.

ب) ادناکلاسنیکا: %۵۷ افراد در این شبکه عضو هستند. بیشتر این کاربران، از شهرستان‌های روسیه با سنّ بالاتر و سطح تحصیلات پایین‌تر نسبت به کاربران وِکانتکتِ و فیسبوک هستند.

ج) فیسبوک: %۴۵ افراد اعلام کردند که عضو فیسبوک هستند. کاربران تحصیل‌کرده و بیشتر میانسال هستند.

د) اینستاگرام: %۴۴ عضو شبکه اجتماعی اینستاگرام هستند که بالای %۸۰ کاربران آن، زنان هستند.

در این نظرسنجی، شبکه‌های «موی میر»، «توییتر»، «لایو ژورنال» و... در رده‌های بعدی قرار دارند (ر.ک؛ شکل زیر).

شکل۲. میزان عضویت کاربران روس در شبکه های اجتماعی

با توجه به اینکه شبکه‌های اجتماعی «وِکانتکتِ» و «آدناکلاسنیکی» روسی هستند، نمودار بالا به‌وضوح میزان استقبال بالای کاربران روس از شبکه‌های اجتماعی بومی را نشان می‌دهد. از سویی، %۱۷ از افرادی که در نظرسنجی بنیاد مطالعات افکار عمومی «فوم» شرکت کرده‌اند، گفته‌اند که عضو هیچ‌ یک از شبکه‌های اجتماعی نیستند[۴].

اعداد مستخرج‌ از نظرسنجی‌های مختلف، با هم متفاوت هستند، ولی همه نظرسنجی‌ها نشان از استقبال بالای روس‌ها از شبکه‌های اجتماعی دارد و این امر باعث شده شرکت‌های بزرگ بین‌المللی که در بازار روسیه فعالیت می‌کنند، با صرف هزینه‌های هنگفت و گماشتن تیم کاملی از متخصصان، فعالیت تبلیغی و برندینگ خود را در این حوزه از فضای مجازی بیش از دیگر محیط‌ها پیش ببرند.

بیشتر گروه‌ها و صفحات بزرگ در شبکه‌های اجتماعی روس‌زبان، مرتبط با موضوعات موسیقی و فیلم هستند که این موضوع ناشی از علاقه روس‌ها به فرهنگ و هنر است؛ برای مثال، صفحه «موسیقی‌های جدید ۲۰۱۸» در شبکه اجتماعی وِکانتکتِ، با حدود ۱۵ میلیون عضو، پرمخاطب‌ترین گروه روسی است و صفحه «فیلم‌های جدید ۲۰۱۸» با بیش از ۱۱ میلیون عضو، رتبه دوم را به خود اختصاص داده‌است[۵].

۳. وضعیت شبکه‌های پیام‌رسان در ایالات روسیه

با پیدایش شبکه‌های پیام‌رسان در فضای مجازی، کاربران روس نیز مانند دیگر کاربران، به استفاده از امکانات این شبکه‌ها روی آوردند. در ابتدای پیدایش این فناوری، کاربران با نصب اسکایپ (و دیگر نرم‌افزارها) روی رایانه خود، از آن بهره می‌بردند، ولی امروزه با همه‌گیر شدن گوشی‌های هوشمند، کاربران به سمت استفاده از نرم‌افزارهایی همچون واتس‌آپ، وایبر و تلگرام رفته‌اند و به‌ دلیل سرعت بالای اینترنت همراه در روسیه، کاربران بیشتر از این برنامه‌ها برای ارسال پیام و یا حتّی تماس‌های صوتی داخل‌ شهری و یا بین‌ شهری استفاده می‌کنند و کیفیت چنین تماس‌هایی در حد و اندازه تماس تلفنی معمولی و در بعضی موارد، حتّی بهتر از آن است!

بنا بر اطلاعات موجود تا پایان سال ۲۰۱۶ میلادی، بیشتر کاربران روس از دو پیام‌رسان وایبر و واتس‌آپ استفاده می‌کردند. همچنین، بر اساس اعلام منابع معتبر، ماهانه بیش از ۱۰ میلیون کاربر، حداقل یک بار از واتس‌آپ و نیز حدود ۸ میلیون کاربر از وایبر استفاده کرده‌اند[۶].

طبق بررسی‌های انجام‌شده، شبکه‌های پیام‌رسان در روسیه در کنار بهره‌وری اصلی خود، انتقال پیام و ایجاد تماس، کاربردهای دیگری نیز پیدا کرده‌اند؛ برای مثال، واتس‌آپ از سوی فروشگاه‌های آنلاین برای ارائه خدمات پس از فروش به مشتریان استفاده می‌گردد، در حالی که وایبر به عنوان محیطی برای برقراری ارتباط گروهی افراد استفاده می‌شود. تلگرام نیز با امکان «کانال» خود، به محیطی برای اطلاع‌رسانی درباره مسائل اقتصادی و سیاسی تبدیل شده‌است. شکل زیر رده‌بندی شبکه‌های پیام‌رسان در روسیه را بر اساس بیشترین استفاده نشان می‌دهد که از سوی «برند آنالاتیک» در زمستان ۲۰۱۷ منتشر شده‌است[۷].

شکل۳. رده بندی شبکه های پیام رسان در روسیه

۴. روند استقبال کاربران از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان در روسیه

شبکه‌های اجتماعی و شبکه‌های پیام‌رسان در روسیه، مانند تمام جهان در رقابت برای جذب مخاطبان بیشتر هستند و با پیدایش شبکه اجتماعی جدید یا بهتر شدن امکانات شبکه‌ای، کاربران از یک شبکه به شبکه دیگر کوچ می‌کنند. در نمودار زیر، میزان جابه‌جایی کاربران در شبکه‌های پیام‌رسان در زمستان ۲۰۱۷ میلادی نسبت به زمستان ۲۰۱۶ نمایش داده شده‌است[۸].

شکل ۴. میزان استقبال کاربران از شبکه های اجتماعی

در نمودار بالا، بیشترین میزان رشد مربوط به شبکه پیام‌رسان تلگرام و حدود %۴۳۷ و بیشترین میزان اُفت مربوط به شبکه «آی. سی. کیو» و نزدیک به %۲۰۰ بوده‌است که این آمار گویای استقبال شدید کاربران روس از تلگرام است.

۵. نظر مردم روسیه درباره شبکه‌های اجتماعی

نتایج تازه‌ترین نظرسنجی که در پاییز ۲۰۱۷ میلادی از سوی سایت معتبر افکارسنجی «آنکتولوگ» انجام شده، طبق جداول زیر است[۹]:

	میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی
سن	هر روز	هر هفته ۲ـ۳ بار	هر هفته یک بار	هر دو هفته یکبار	هر ماه یک بار	هر ماه کمتر از یک بار
زیر ۱۸ سال	۳/۹۰	۲/۶	۸/۰	۹/۱	۰	۸/۰
بین ۱۸ـ۲۵ سال	۱/۹۵	۸/۳	۶/۰	۲/۰	۱/۰	۲/۰
بین ۲۶ـ۳۵ سال	۳/۸۹	۷/۶	۸/۱	۴/۰	۳/۰	۶/۰
بین ۳۶ـ۴۵ سال	۷/۸۰	۷/۱۳	۴/۲	۱/۱	۱	۲/۱
بین ۴۶ـ۵۵ سال	۸/۷۳	۳/۱۵	۳/۵	۸/۱	۱/۲	۸/۱
بالای ۵۶ سال	۲/۶۴	۲/۲۳	۸/۵	۶/۲	۱/۲	۱/۲

هدف از استفاده از شبکه‌های اجتماعی کسب اطلاعات مفید ۸۵% گفتگو با دوستان و نزدیکان ۸۱% گوش دادن به موزیک‌های مورد علاقه ۵۱% تماشای ویدیوهای جالب ۴۹% بازی و سرگرمی ۲۲% کسب درآمد ۱۶%

آیا استفاده از شبکه‌های اجتماعی خطرناک است؟ حتماً بله ۱۱% به احتمال زیاد بله ۳۶% به احتمال زیاد نه ۴۵% حتماً نه ۸%

چه خطراتی در شبکه‌های اجتماعی وجود دارد؟ کلاهبرداری ۶/۷۱% غرق شدن در فضای مجازی ۲/۷۰% اتلاف وقت ۵/۴۴% منجر به خودکشی ۴/۳۸% اشائه فعالیت‌های تروریستی ۳/۳۳% دیگر خطرات ۹/۱%

شبکه‌های اجتماعی باعث نزدیک شدن انسان‌ها می‌شود، یا باعث دور شدن آن‌ها؟ حتماً باعث نزدیکی می‌شود. ۲۳% به احتمال زیاد باعث نزدیکی می‌شود. ۵۷% حتماً باعث دور شدن می‌شود. ۲% به احتمال زیاد باعث دور شدن می‌شود. ۱۸%

۶. شیوه تعامل دولت روسیه با شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان

کنترل و نظارت بر محتوای اینترنت در روسیه بر عهده یک نهاد امنیتی با عنوان Roskomnadzor (مرکز نظارت بر اینترنت) است. این مرکز که سیاست‌های مربوط به فعالیت‌های منابع اینترنتی داخلی و خارجی در روسیه را اجرا می‌کند، تعریف خود را از پیام‌رسان بدین ‌صورت ارائه کرده‌است: «هر سایتی که امکان برقراری ارتباط بین کاربران را امکان‌پذیر می‌کند، پیام‌رسان محسوب می‌شود». بر اساس قوانین Roskomnadzor، هر پیام‌رسانی که می‌خواهد در فدارسیون روسیه فعالیت نماید، باید در سامانه این مرکز ثبت شود[۱۰]. در این راستا، در سال ۲۰۱۷ میلادی اعلام شد که Line و Blackberry Messenger به علت ثبت نشدن در روسیه مسدود شده‌است، ولی ابراز امیدواری شد که هرچه زودتر این پیام‌رسان‌ها نیز در روسیه ثبت شوند تا این محدودیت‌ها رفع شود[۱۱].

درباره نوع تعامل مرکز Roskomnadzor با پیام‌رسان‌های مختلف، اطلاعات دقیقی منتشر نشده‌است، اما بر اساس شواهد موجود، به‌ نظر می‌رسد که از نظر این مرکز، پیام‌رسان‌ها به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند:

۱ـ گروه اول آن‌هایی هستند که این مرکز به طور کامل به محتوای آن‌ها دسترسی دارد؛ از جمله پیام‌رسان‌های داخلی (بر اساس اعلام مسئولان خود پیام‌رسان‌ها از جمله محصولات هولدینگ mail.ru[۱۲]) و احتمالاً واتس‌آپ که چنین دسترسی‌هایی در اختیار مسئولان این مرکز قرار داده‌است؛ چراکه با وجود اینکه این پیام‌رسان (= واتس‌آپ) محبوب‌ترین پیام‌رسان در روسیه است، هرگز از سوی حاکمیت به ‌صورت جدی تهدید نشده‌است[۱۳].

۲ـ گروه دوم، پیام‌رسان‌هایی هستند که به درخواست‌های موردی از سوی این مرکز پاسخ می‌دهند و در بعضی موارد، این امر باعث بالا گرفتن اختلاف بین مرکز نظارت بر اینترنت روسیه و صاحبان پیام‌رسان‌ها می‌شود. به همین دلیل، بیشتر مواقع این پیام‌رسان‌ها تهدید به مسدود شدن در روسیه می‌شوند؛ به‌عنوان نمونه، می‌توان به وایبر اشاره کرد[۱۴].

۳ـ گروه سوم، پیام‌رسان‌هایی هستند که هیچ تعاملی با حاکمیت ندارند و نه‌تنها به درخواست دسترسی کامل، بلکه حتّی به دسترسی موردی نیز پاسخ مثبت نمی‌دهند. تلگرام از جمله این پیام‌رسان‌هاست.

۶ـ۱. حمایت حاکمیت از پیام‌رسان‌های بومی

حاکمیت در روسیه به ‌صورت جدّی در پی ایجاد و حمایت از یک یا چند پیام‌رسان قوی بومی است که بتواند جایگزین پیام‌رسان‌های خارجی شود. بر این تصمیم در دیدار پشت درهای بسته نمایندگان مجلس این کشور با الکساندرا بورتنیکو، رئیس سازمان امنیت روسیه، درباره پیام‌رسان‌ها تأکید شد (تیر ۱۳۹۶). در این دیدار، بورتنیکو بر ضرورت ایجاد پیام‌رسان ملی تأکید کرد و گفت: «سازمان ما از این نوع طرح‌ها حمایت می‌کند، ولی این بدان معنا نیست که خود دولت این طرح را اجرایی کند. بلکه بهتر است این نوع طرح‌ها را به ‌صورت کامل به بخش خصوصی واگذار کنیم؛ چراکه شرکت‌های داخلی روسیه و نیز برنامه‌نویسان روس ثابت کرده‌اند که امکان ایجاد نرم‌افزارهایی در این سطح را دارند». بحث اصلی بر سَرِ این موضوع است که در حال حاضر، روسیه در زمینه پیام‌رسان‌ها که امروزه نقش راهبردی نیز دارند، از غربی‌ها عقب مانده‌است و باید امکانی ایجاد شود که این عقب‌ماندگی جبران شود[۱۵].

رئیس «مرکز نظارت بر اینترنت روسیه»، آقای الکساندر ژاروف نیز در نشستی خبری به شهروندان روسیه توصیه کرد که از پیام‌رسان‌های روسی استفاده کنند و به‌ عنوان نمونه، دو پیام‌رسان روسی «Titanium» و «Dialog» را پیشنهاد کرد و دلیل این پیشنهاد را داشتن تمام امکانات و بالا بودن امنیت این پیام‌رسان‌ها بیان کرد[۱۶]. این دو پیام‌رسان جزء پرمخاطب‌ترین و محبوب‌ترین پیام‌رسان‌های روسی نیستند و فاصله زیادی با پیام‌رسان‌های محبوب روسی دارند.

اطلاعات پیرامون نوع و شیوه حمایت حاکمیت روسیه از پیام‌رسان‌های داخلی فقط در همین حد آشکار است و ممکن است محرمانه حمایت‌هایی از جنس دیگر نیز موجود باشد.

۶ـ۲. پیام‌رسان‌های فعال بومی در روسیه

پیام‌رسان‌های متعددی به وسیله شرکت‌های خصوصی روس، با امکانات و سطح امنیتی متفاوت طراحی و پیاده‌سازی شده‌است که تعداد آن‌ها نیز نسبتاً زیاد است. بعضی از آن‌ها چندین سال است که فعالیت می‌کنند و کاربران میلیونی دارند و برخی نیز جدید هستند و مخاطبان چندهزار نفری دارند. در ادامه، به مهم‌ترین پیام‌رسان‌های فعال اشاره می‌شود:

۶ـ۲ـ۱. پیام‌رسان ICQ

این پیام‌رسان قدیمی‌ترین و پرمخاطب‌ترین پیام‌رسان روسی است که نه تنها در خود روسیه، بلکه در کشورهای مشترک‌المنافع نیز محبوب است و نسخه اندروید آن بالای ۱۰ میلیون بار دانلود شده‌است.

۶ـ۲ـ۲. پیام‌رسان TamTam

در اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۶، پیام‌رسان «تام‌تام» از سوی هولدینگ mail.ru رونمایی شد و در مدت یک سال، محبوبیت مناسبی بین روس‌ها پیدا کرد، به‌ گونه‌ای که تنها نسخه اندروید آن، بالای یک میلیون بار از سوی کاربران دانلود شده‌است. این برند جدید به یکی از محبوب‌ترین پیام‌رسان‌های روسی تبدیل شده که نسبت به رقبای روسی خود امکانات بهتری دارد.

۶ـ۲ـ۳. پیام‌رسان Firechat

یکی دیگر از پرمخاطب‌ترین پیام‌رسان‌های روسی است که از سال ۲۰۱۴ میلادی فعال است و حدود ۲ میلیون بار از سوی کاربران دانلود شده‌است و محبوبیت کمتری نسبت به تام‌تام دارد.

۶ـ۲ـ۴. پیام‌رسان Dialog

میزان دانلود و نصب این پیام‌رسان در حد چند ده هزار است. شرکت Dialog در ۵/۲ سال اخیر بر توسعه پیام‌رسان خود متمرکز شده‌است. تیم ۱۵ نفره این شرکت در تمام حوزه‌های مربوط به پیام‌رسان‌ها، از جمله IT Communication، Data Security، Real-time Distributed Systems و Big Data فعالیت دارد. این شرکت در گذشته، طرح‌هایی را در زمینه هوافضا، بانکداری، امنیت اطلاعات و سامانه‌های ذخیره‌سازی اطلاعات برای شرکت‌های بزرگ انجام داده‌است. در حال حاضر، دو دفتر رسمی در شهرهای مسکو و سَنْت‌پترزبورگ روسیه دارد و در سال ۲۰۱۶ نیز یک دفتر در شهر پونای کشور هند افتتاح کرد[۱۷].

۶ـ۲ـ۵. پیام‌رسان Bopup

این پیام‌رسان با شعار «امنیت بالا و استفاده آسان» به بازار فناوری وارد شد، ولی تاکنون تنها هزار بار نسخه اندروید این نرم‌افزار دانلود و نصب شده‌است.

۶ـ۲ـ۶. پیام‌رسان Titanium

این پیام‌رسان در نسخه‌های Android و IOS با شعار «سرعت، اطمینان و امنیت، به ‌صورت رایگان» در سال ۲۰۱۵ شروع به‌ کار کرده‌است و هنوز تعداد اندکی کاربر دارد. هدف اصلی از طراحی این پیام‌رسان، استفاده در محیط‌های رسمی و نظامی ذکر شده‌است[۱۸].

۶ـ۲ـ۷. پیام‌رسان‌های اپراتورهای تلفن همراه

سه اپراتور بزرگ تلفن همراه در روسیه نیز پیام‌رسان‌هایی برای مشترکان خود طراحی و اجرا کرده‌اند که هر یک امکاناتی در اختیار مخاطبان خود قرار می‌دهند. این سه اپراتور عبارتند از: «ام‌.تی.‌اس.»، «مگافون» و «بی‌لاین» که پیام‌رسان‌های متعلق به آن‌ها جزء ۲۰ پیام‌رسان پرمخاطب روسیه هستند.

۶ـ۲ـ۸. سایر پیام‌رسان‌ها

چند پیام‌رسان دیگر نیز به‌تازگی در روسیه شروع به‌کار کرده‌اند که اغلب آن‌ها کمتر از صد هزار مخاطب دارند؛ مانند Rugram، Avirton و Куку-AU.

۷. قوانین مربوط به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان

در ژوئیه سال ۲۰۱۶ میلادی، لایحه «بسته ضدتروریستی» در روسیه تصویب شد که این لایحه با نام یکی از طراحان آن به اسم «یارُوُی»[۱۹] شناخته می‌شود. این لایحه شامل دو قانون فدرال به شماره № ۳۷۴-ФЗ (پیرامون اصلاح قانون مبارزه با تروریسم و انجام اقدامات تکمیلی برای مقابله با تروریسم و تضمین امنیت عمومی) و شماره  № ۳۷۵-ФЗ (پیرامون اصلاح قانون کیفری و فساد اداری روسیه و انجام اقدامات تکمیلی برای مقابله با تروریسم و تضمین امنیت عمومی) است.

به موجب قانون یارُوُی، کلیه پیام‌رسان‌هایی که طبق قانون مصوب سال ۲۰۱۴ در روسیه ثبت شده‌اند، باید کلیدهای رمزنگاری را در اختیار نهادهای امنیتی و اطلاعاتی قرار دهند و از اول ژوئن سال ۲۰۱۸ باید محتویات تمام پیام‌ها را نیز به مدت ۶ ماه نگهداری کنند. در تاریخ ۱۲ آوریل ۲۰۱۸، نخست‌وزیر روسیه مصوبه‌ شماره №۴۴۵ را برای اجرای قانون یارُوُی و بخش مربوط به شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های اجتماعی ابلاغ نمود.

در این زمینه، در بین دولتمردان و مسئولان امنیتی روسیه نیز نگرانی‌های جدّی وجود دارد و آن را به ‌صورت علنی نیز بیان می‌کنند؛ به‌عنوان نمونه، آقای الکساندر بورتنیکوف، رئیس مرکز اطلاعات سیاسی روسیه و مدیر سرویس فدرال امنیت، در جمع مقامات امنیتی روسیه گفت که تروریست‌های بین‌المللی به‌ صورتی گسترده در فضای مجازی فعال هستند. این در حالی است که قوانین مربوط به اینترنت در روسیه، بیش از حد ملایم هستند و نیاز است که محدودیت‌هایی در اینترنت ایالات روسیه ایجاد شود[۲۰].

با توجه به چنین هشدارهایی از سوی نخبگان و مقامات مختلف روسیه، مجلس دومای روسیه در حال بررسی قانون جامع جدیدی درباره نظارت بر شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های اجتماعی است[۲۱].

۷ـ۱. رویارویی تلگرام و مرکز نظارت بر اینترنت روسیه

اولین تجربه مسدود کردن پیام‌رسان‌ها در روسیه، در بهار سال ۲۰۱۷ میلادی، با مسدود کردن پیام‌رسان Zello شروع شد؛ چراکه مدیران این پیام‌رسان اعلام کردند که قانون یارُوُی را قبول ندارند و این قوانین را رعایت نخواهند کرد[۲۲].

رویارویی حاکمیت روسیه و تلگرام از آنجا آغاز شد که مرکز نظارت بر اینترنت روسیه اعلام کرد که هر پیام‌رسانی که در سامانه این مرکز ثبت نشود، مسدود خواهد شد و با تعیین مهلت زمانی (ابتدای تیر ماه ۱۳۹۶) برای همه پیام‌رسان‌ها، از آن‌ها خواسته شد تا مدارک و اطلاعات مربوط به پیام‌رسان خود را ارائه کنند. تلگرام درخواست مسئولان روسی را رد و اعلام کرد که چنین کاری را نخواهد کرد. بعد از این موضوع، رئیس مرکز نظارت بر اینترنت توضیح داد که ثبت در این سیستم به معنی دادن دسترسی به اطلاعات موجود در پیام‌رسان نیست و برای همین تلگرام قبول کرد در روسیه به صورت رسمی ثبت شود[۲۳].

اما بعدها Roskomnadzor از تلگرام خواست تا کُدهای مربوط به رمزگشایی اطلاعات انتقالی را در اختیار سرویس اطلاعاتی فدرال روسیه قرار دهد که تلگرام از آن سر باز زد و مسئولان در سطح رسانه‌های عمومی اعلام کردند که تروریست‌ها از این پیام‌رسان برای تبادل اطلاعات خود استفاده می‌کنند و این کار تلگرام به ‌عنوان حمایت از آن‌هاست. به‌ همین دلیل، بیان شد در صورت همکاری نکردن صاحبان این پیام‌رسان، مرکز نظارت بر اینترنت مجبور به مسدود کردن دسترسی به تلگرام در روسیه خواهد شد[۲۴] و در بهار ۱۳۹۷، مسئولان امنیتی روسیه دو هفته به تلگرام فرصت دادند تا با آن‌ها همکاری کند، اما بعد از گذشت دو هفته هیچ نتیجه‌ای حاصل نشد و بدین ترتیب، دادگاهی در روسیه حکم به فیلترینگ تلگرام داد[۲۵]. سه روز بعد از آن، Roskomnadzor اقدام به مسدود کردن تلگرام کرد که این کار مشکلات و دردسرهایی برای روس‌ها به‌همراه داشت و از بابت این محدودیت به وجود آمده، بعضی از اشخاص حقیقی و حقوقی انتقادهایی را ابراز کردند.

از همان لحظات اول، تلگرام از آی‌پی‌های (IP) شرکت‌های دیگر استفاده کرد تا بتواند سیستم فیلترینگ روسیه را دور بزند. به همین دلیل، سازمان نظارت بر اینترنت روسیه (Roskomnadzor) از شرکت‌های آمریکایی گوگل و آمازون انتقاد کرد که به تلگرام کمک می‌کنند تا از آی‌پی‌های آن‌ها برای گذشتن از دیوار فیلترنگ روسیه استفاده کند و تهدید کرد که در صورت ادامه این وضعیت، با آن‌ها برخورد خواهد کرد[۲۶].

تلگرام نه تنها از آی‌پی‌های گوگل و آمازون، بلکه از هر راه و روش برای فرار از محدودیت‌های ایجادشده در روسیه استفاده کرد و تاکنون این رویارویی مرکز نظارت بر اینترنت و تلگرام، مشکلات متعددی ایجاد کرده‌است که یکی از این مشکلات مسدود شدن آی‌پی‌های دانشگاه‌های روسیه بود و در پی آن، محققان و دانشگاهیان روسیه به سبب مسدود شدن تعداد زیادی از آی‌پی‌های خود به نخست‌وزیر (مدودوف) شکایت کردند[۲۷].

همچنین، الکسی کودرین، رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک روسیه، اعلام کرد که تصمیم برای مسدود کردن تلگرام یک اشتباه بود و به ‌صورت کامل درباره عواقب آن فکر نشده‌است و هم‌اکنون این موضوع پیشرفت کشور در حوزه فناوری اطلاعات را زیر سایه خود قرار داده‌است و برای بسیاری از افرادی که هیچ ارتباطی با تلگرام نداشتند، مشکل ایجاد کرده‌است و این امر را تهدیدی برای دیجیتالی ‌شدن اقتصاد کشور عنوان کرد[۲۸].

در ادامه این رویارویی، تلگرام از سازمان نظارت بر اینترنت روسیه (Roskomnadzor) به دادگاهی در مسکو شکایت کرد و خواهان رفع فیلترینگ اعمال‌شده بر تلگرام شد[۲۹].

بر اساس آخرین آمار اعلام‌شده، بعد از مسدود شدن تلگرام، حدود %۷۶ از مخاطبان روسی این شبکه پیام‌رسان کم شده‌است[۳۰] و نیز کارشناسان احتمال می‌دهند با فیلتر شدن تلگرام در روسیه، شرکت‌های داخلی و خارجی نیز حدود دو میلیارد دلار از دست بدهند[۳۱]!

۷ـ۲. حضور دولت در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان

دولت روسیه در کنار مبارزه با تهدیدها و مشکلات موجود در شبکه‌های اجتماعی، از امکانات این شبکه‌ها برای اطلاع‌رسانی، فرهنگ‌سازی و استفاده از مشارکت مردم در اداره شهر یا کشور استفاد می‌کند؛ به ‌عنوان نمونه، تقریباً تمام مقامات، وزارت‌خانه‌ها و دیگر نهادهای دولتی در شبکه‌های اجتماعی صفحه رسمی دارند که البته بیشتر این صفحات در توئیتر هستند[۳۲]. بر اساس آخرین آمار منتشرشده از سوی سایت معتبر «دولت شفاف»، وزارت مدیریت بحران، سازمان تعزیرات و سازمان هوافضای روسیه فعال‌ترین نهادهای دولتی در شبکه‌های اجتماعی بوده‌اند[۳۳].

برخی از نهادهای دولتی روسیه پا را فراتر گذاشته‌اند و از شبکه‌های اجتماعی نه تنها برای اطلاع‌رسانی استفاده می‌کنند، بلکه در محدوده کاری خود از نظرات شهروندان نیز بهره‌مند می‌شوند؛ به‌عنوان نمونه، شهرداری مسکو یک زیرمجموعه با عنوان «شهروند فعال» دارد که کار این واحد، استفاده از مشارکت و نظرات شهروندان از طریق وب‌سایت و شبکه‌های اجتماعی برای کارهایی چون نامگذاری، نظرسنجی، بهبود وضعیت شهری، دریافت مشکلات موجود شهری و... است. شهردار مسکو در سال ۲۰۱۶ اعلام کرد که در پنج سال گذشته، یک انقلاب اطلاعاتی در مسکو رخ داده‌است. به گفته او، تعداد کاربران اینترنت پرسرعت در تمام وسائل الکترونیکی تا سه برابر افزایش یافته‌است و امروزه %۸۰ خانواده‌ها در مسکو از اینترنت پرسرعت استفاده می‌کنند. همچنین، امروزه به سختی می‌توان کار سازمان‌های بهداشت، علوم و یا حتّی خدمات شهری را بدون فناوری اطلاعات تصور کرد. بیش از نصف اهالی مسکو خدمات دولتی را از طریق اینترنت دریافت می‌کنند و روزانه حدود یک میلیون نفر به سایت مرجع مسکو (mos.ru) مراجعه می‌کنند؛ سایتی که خدمات زیادی را به مردم ارائه می‌کند[۳۴].