توضیح تصویر: فضای نماز عید قربان در پُندوق مدرن دار السلام، گونتور، جاوه شرقی

 

تصویر سانتری (طلاب) در یک مدرسه شبانه روزی اسلامی است.

سن مناسب طلبه در مدارس شبانه روزی اسلامی بهتر است پس از فارغ التحصیلی از مدرسه ابتدایی یا در سن راهنمایی (حدود ۱۲ سال) باشد. و بهتر است که از ابتدای کودکی خود بنیاد اساسی تربیت دینی را داشته باشند، مانند حفظ سوره های کوتاه قرآن، امکان انجام مجلس ترحیم (مجلس تهلیل) و قرآن خوانی، سخنرانی های تبلیغی، دانستن ساختار کتاب مقدس قرآن و غیره (آموزش کودکستان، مهد کودک، دبستان). برای عادت دادن کودکان بر قرآن خوانی به وقت مغرب و عشا یا نماز جماعت در مسجد یا نمازخانه، باید مادر آنها را همراهی کند.

پسانترن یک آموزش سنتی است که در آن سانتری (طلاب) با هم زندگی می کنند و تحت راهنمایی معلمی که بیشتر به عنوان کیایی (Kiai) شناخته می شود، تحصیل می کنند و همچنین برای اقامت آنها خوابگاه دارند. سانتری در مجموعه ای رندگی می کنند که مسجد برای عبادت، فضایی برای مطالعه و سایر فعالیت های مذهبی را فراهم می کند. این مجموعه معمولاً با دیواری احاطه می شود تا بتواند ورود و خروج طلاب را مطابق با مقررات موجود کنترل کند.

پُندوق پسانترن (Pondok Pesantren) دو اصطلاح هستند که یک معنی را نشان می دهند. پسانترن از معنای اصلی آن محلی برای یادگیری طلاب است، در حالی که pondok به معنای یک خانه یا اقامتگاه ساده ساخته شده از بامبو است. علاوه بر این، کلمه pondok احتمالاً از فندوق عربی آمده است که به معنی خوابگاه یا هتل است. در جاوه، از جمله سوندا و مادورا، اصطلاح پُندوق و پسانترن به طور کلی استفاده می شود، در حالی که در آچه به دایاه (dayah) یا رانکانگ (rangkang) یا مِنُواسا (menuasa) معروف است، اما در مینانکاباو (Minangkabau) به آن سوراو (Surau) گفته می شود.

پسانترن را می توان به عنوان مرکز آموزشی و یادگیری دانست و به طور کلی از روش غیر کلاسیک که یک کیایی معارف دینی اسلامی را بر اساس کتابهایی که به زبان عربی توسط علمای قرون وسطی نوشته شده است، به طلاب می آموزد و طلاب معمولاً در پُندوق (خوابگاه) آن پسانترن زندگی می کنند.

تاریخچه پسانترن

به طور کلی، یک پسانترن با یک کیایی در یک مکان شروع می شود. سپس طلابی می آیند که می خواهند از او معارف دینی را بیاموزند. همانطور که روز به روز طلاب بیشتری می آیند، ابتکاری برای ایجاد کلبه یا خوابگاه در کنار خانه کیایی به وجود می آید. در زمان های گذشته، کیایی برنامه ای برای ساختن کلبه خود نداشت، اما تنها چیزی که به ذهنش رسید این بود که چگونه معارف دینی را آموزش دهد تا طلاب آن را درک کنند و بفهمند. کیایی در آن زمان به مکانهای ساکن طلاب که عموماً بسیار کوچک و ساده بودند، توجهی نمی کرد. آنها در ساختمان یا خانه کوچکی که در اطراف خانه کیایی ساخته اند، اقامت داشتند. هرچه تعداد طلاب بیشتر باشد، کلبه ها نیز بیشتر ساخته می شدند. سپس سانتری وجود این مدارس شبانه روزی اسلامی را رواج داد، به طوری که در همه جا مشهور شدند، همانگونه که کلبه هایی در دوره ولی سونگو (اولیای نه گانه) به وجود آمدند.  پُندوق پسانترن در اندونزی چه برای پیشرفت خود اسلام و چه برای کل ملت اندونزی، نقش بسیار بزرگی دارند. بر اساس سوابق موجود، فعالیتهای آموزش دینی در مجمع الجزایر از سال ۱۵۹۶ آغاز شد. این فعالیتهای دینی بعداً به عنوان پُندوق پسانترن شناخته شدند. حتی در یادداشت های هوارد إم. فدرسپیل (Howard M. Federspiel)، یکی از کارشناسان مطالعات اسلامی در اندونزی آمده است که تا قبل از قرن دوازدهم مراکز مطالعاتی در آچه (دایاه) و پالمبانگ سوماترا، جاوه شرقی و گُوای سولاوسی، نوشته های مهمی تولید کرده و طلاب را به مطالعه جذب می کرد.

تعریف پسانترن

اصطلاح پسانترن (Pesantren) از کلمه pe-santri-an آمده است. کلمه Santri (از زبان جاوه Cantrik) به معنی شاگرد محل رزمی یا شاگرد یک فرد باهوش (عالم) است. اصطلاح pondok از عربی فندوق آمده است که به معنی محل اقامت است. معمولاً پسانترن توسط یک کیایی هدایت می شود. برای

مدیریت زندگی پسانترن، کیایی یک سانتری ارشد را برای مدیریت سایر طلاب کوچکتر خود تعیین می کند. هدف از جدایی سانتری از والدین و خانواده آنها این است که آنها یاد بگیرند که به طور مستقل زندگی کنند و در عین حال می توانند رابطه خود را با کیایی و خدا بهبود بخشند.

نظر دیگر، پسانترن از کلمه سانتری (santri) آمده است که می تواند به عنوان مکانی برای طلاب معنی داده شود. کلمه santri از کلمه Cantrik (سانسکریت یا شاید جاوایی) آمده است که به معنای افرادی است که همیشه از معلم خود پیروی می کنند.

اصطلاح santri نیز در تامیل وجود دارد که به معنی معلم قرآن است. اما C. C Berg این نظر را داشت که این اصطلاح از اصطلاح shastri گرفته شده است که در هندی به معنای شخصی است که کتابهای مقدس هندو را می داند یا یک عالم کتاب مقدس دینی هندو است. گاهی اوقات نیز به عنوان ترکیبی از کلمه saint (انسان خوب) با هجای tra دیده می شود (دوست دارد کمک کند)، به طوری که کلمه pesantren می تواند به معنی مکانی برای آموزش انسان خوب باشد.

عناصر اساسی یک پسانترن

- پُندوق (کلبه یا خوابگاه)

یک پُندوق اساساً یک خوابگاه سنتی آموزش اسلامی است که طلبه (سانتری) با راهنمایی یک یا چند معلم که بیشتر به نام کیایی شناخته می شوند، با هم زندگی می کنند. اصطلاح پُندوق پسانترن به عنوان نوعی آموزش اسلامی نهادینه شده در اندونزی در نظر گرفته شده است. پُندوق یا خوابگاه مکانی است که برای فعالیت طلاب فراهم شده است. وجود این خوابگاه از بسیاری از فعالیت های موجود پشتیبانی می کند. این بر اساس فاصله بین خوابگاه ها و سایر امکانات آن است که معمولاً بهم نزدیک هستند و باعث سهولت در برقراری ارتباط بین کیایی و طلاب و بین یک سانتری و دیگری است.

بنابراین، یک وضعیت ارتباطی علاوه بر روابط متقابل بین کیایی و طلاب و بین طلاب و سایر طلاب دیگر ایجاد خواهد شد. روابط متقابل وجود دارد که در آن طلاب کیایی را مانند پدر خود می دانند، در حالی که کیایی طلاب را به عنوان امانت خدا که باید همیشه محافظت شود، می داند.

وضعیت پُندوق در زمان استعمار بسیار متفاوت از پُندوق امروز است. وضعیت پُندوق در دوره استعمار اینگونه توصیف شده است: " پُندوق از یک ساختمان مربع شکل تشکیل شده است. معمولاً از بامبو (نی) یا

چوپ ساخته شده است. پله های ورودی به پُندوق توسط مجموعه ای از راهروها به چاه متصل می شود، بنابراین، طلاب که بیشتر آنها کفش ندارند، می توانند قبل از ورود به پُندوق، پاهای خود را بشویند.

یک پُندوق ساده فقط از یک اتاق بزرگ تشکیل شده است که همه در آن می خوابند. امروزه وجود پُندوق پسانترن چنان توسعه یافته است که مؤلفه های اشاره شده به طور فزاینده ای اضافه می شوند و به امکانات و زیرساخت ها مجهز می شوند.

پُندوق پسانترن در تاریخ رشد خود، مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته اند، از جمله افتتاح یک پُندوق ویژه زنان. با این پیشرفت، پُندوق های زنانه و پُندوق های مردانه وجود دارند. بنابراین، پسانترن های نسبتاً بزرگ می توانند طلاب دختر و پسر را با جدا کردن آنها بر اساس جنسیت و با مقررات دقیق، پذیرش کنند.

- مسجد

مسجد عنصری است که نمی توان آن را از پسانترن جدا کرد و به ویژه در انجام عبادت پنجگانه، خطبه و نماز جمعه و تدریس کتب اسلامی کلاسیک، مناسب ترین مکان برای تربیت طلاب به شمار می رود. جایگاه مسجد به عنوان یک مرکز آموزش در سنت پسانترن، جلوه ای از جهانی بودن سیستم آموزش سنتی اسلامی است. به عبارت دیگر، تداوم نظام تعلیم و تربیت اسلامی با محوریت مسجد از زمان تأسیس مسجد قبا در نزدیکی مدینه در زمان پیامبر اسلام هنوز در سیستم پسانترن منعکس است. از زمان پیامبر، مسجد مرکز تعلیم و تربیت اسلامی بوده است. مراکز پسانترن در جاوه همچنان این سنت را حفظ می کنند، حتی امروزه در مناطقی که مسلمانان تحت تأثیر زندگی غربی هستند، هنوز چندین علما وجود دارد که با تمام وجود به تدریس طلاب در مساجد و ارائه توصیه و مشاوره به آنها مشغول هستند. در جاوه معمولاً یک کیایی که پسانترن را توسعه می دهد، ابتدا یک مسجد در نزدیکی خانه خود را ایجاد کرده بود. این اقدام معمولاً به دستور کیایی او انجام می شود، زیرا او توانایی رهبری یک پسانترن را دارد. سپس این کیایی در مسجد به طلاب خود آموزش می دهد، به طوری که مسجد عنصر بسیار مهمی برای پسانترن است.

تدریس کتاب های کلاسیک

از زمان توسعه پسانترن، تدریس کتب کلاسیک به عنوان کوششی برای ادامه هدف اصلی پسانترن، یعنی تربیت علمای وفادار به مفاهیم سنتی اسلامی صورت گرفته است. به همین دلیل، کتابهای اسلامی کلاسیک جزئی جدایی ناپذیر از ارزشها و مفاهیم پسانترن هستند که از هم جدا نمی شوند.

کتابهای اسلامی کلاسیک در جهان پسانترن به "کتب زرد" مشهور است، اما منشأ این اصطلاح به صورت قطعی مشخص نیست. شاید ذکر این اصطلاح برای محدود کردن سال آثار یا به دلیل زرد بودن رنگ کاغذ کتاب باشد، اما این استدلال کاملاً درست نیست، زیرا در این زمان بسیاری از کتابهای کلاسیک اسلامی روی کاغذ سفید چاپ شده اند.

تدریس کتابهای اسلامی کلاسیک توسط سرپرست پوندوق (کیایی) یا استاد معمولاً از سیستمهای سوروگان، ویتونان و باندونگان[۱] (sorogan, wetonan, bandongan) صورت می پذیرد. کتابهای کلاسیک اسلامی را که در پسانترن تدریس می شود، می توان در ۸ گروه طبقه بندی کرد، یعنی: ۱) نحو و صرف، ۲) فقه (احکام)، ۳) اصول فقه، ۴) حدیث، ۵) تفسیر، ۶) توحید (الهیات اسلامی)، ۷) تصوف (عرفان) و اخلاق، ۸) شاخه های دیگر مانند تاریخ و بلاغت. کتابهای اسلامی کلاسیک مرجع و مأخذ کیایی ها در پسانترن است. وجود آن را نمی توان از کیایی در پسانترن جدا کرد. کتابهای اسلامی کلاسیک عبارت اند از ارزشهای آموزه های اسلامی، در حالی که کیایی جلوه آن ارزشهاست. از طرف دیگر، ضرورت وجود کیایی علاوه بر رشد، به دلیل قدرت های عرفانی است که تسلط بر کتاب های کلاسیک اسلامی نیز دارد. آموزه های مندرج در کتب زرد همچنان یک دستور العمل و راهنمای زندگی است که این تعالیم از کتاب الله و سنت پیامبر (حدیث) گرفته شده است و این تعالیم اکنون یا در آینده هنوز هم مناسب و مفید هستند. بنابراین، تدریس کتابهای اسلامی کلاسیک اصلی ترین چیز در پسانترن است تا فارغ التحصیلانی تولید کنند که بر علوم اسلامی تسلط داشته باشند و حتی بعضی از آنها کیایی شوند.

سانتری (طلبه)

سانتری (Santri) اصطلاحی به معنی طلبه است که به تعمیق دین در پسانترن می پردازد. طلاب معمولاً در پسانترن یا خوابگاه تهیه شده زندگی می کنند. سانتری هایی نیز وجود دارند که آنجا زندگی نمی کنند.

سانتری شاگرد علوم دینی است که برای آموزش دروس کتابهای زرد یا کتابهای کلاسیک اسلامی در پسانترن زندگی می کنند که به طور کلی از دو گروه سنتری تشکیل شده اند، یعنی مقیم یا ساکن که از دوردست هایی می آیند که در محیط پسانترن زندگی می کنند و غیر مقیم که از روستاهای اطراف پسانترن می آیند و در محیط پسانترن زندگی نمی کنند و پس از شرکت در درس ها به خانه باز می گردند.

در گذراندن زندگی در پسانترن، آنها معمولاً نیازهای روزمره خودشان را تامین می کنند و امکانات یکسانی را از یک سانتری به دیگری می گیرند. سانتری موظف است از قوانین مندرج در پسانترن پیروی کند و در صورت تخلف، مطابق با تخلف انجام شده مشمول مجازات خواهد شد.

کیایی (Kiai)

اصطلاح کیایی از زبان عربی نیست، بلکه از زبان جاوه ای آمده است. واژه کیایی معنای عالی، مقدس و الهی بودن دارد. این عنوان به مردی پیر، خردمند و قابل احترام در جاوه داده می شود. عنوان کیایی به اشیای مقدس مانند کریس (Keris از اسلحه خاص جاوه شبیه به خنجر) و نیزه نیز داده می شود. با این حال، گسترده ترین تعریف اصطلاح کیایی در اندونزی برای بنیانگذاران و سرپرستان پسانترن است که مورد احترام هستند و زندگی خود را وقف خدای سبحان کرده و معارف و تعالیم اسلامی را از طریق آموزش و تربیت منتشر و تعمیق می بخشند.

کیایی یک شخصیت محوری در نظم زندگی پسانترن و همچنین رهبر پسانترن است. در این موقعیت، جایگاه و ارزش پسانترن بستگی زیادی به شخصیت کیایی به عنوان یک الگو و در عین حال دارنده خرد مطلق در پسانترن دارد. نقش کیایی در زمینه تربیت ایمان، راهنمایی اعمال، انتشار و وراثت علوم، رشد اخلاقی، آموزش خیرات و رهبری و حل مشکلات طلاب و جامعه بسیار بزرگ است. و از نظر تفکر، نقش کیایی به شکل گیری تفکر، نگرش، روح و جهت گیری های خاصی با توجه به پیشینه شخصیت او، بیشتر است. از این مطلب، می توان نتیجه گرفت که نقش کیایی در موفقیت پسانترن تحت رهبری خود بسیار مهم است. این عناصر عمومی پسانترن اساساً الزامات و توصیفات کامل بودن عناصر اصلی یک پسانترن است، اگرچه امکان توسعه یا افزایش همزمان با مقتضیات و نیازهای جامعه را دارد.

نقش و جایگاه پسانترن

پسانترن در ابتدا مرکزی برای آموزش و انتشار ارزشهای اسلامی بود. با این حال، این مرکز در مرور زمان توسعه یافته است، نه تنها حرکت عمودی (با ارائه معارف دینی) را تسریع می کند، بلکه تحرک افقی (آگاهی

اجتماعی) را نیز دارد. پسانترن دیگر به یک برنامه درسی دینی و آسمانی متمرکز نیست، بلکه همچنین یک برنامه درسی دارد که مسائل جامعه را لمس می کند. بنایر این، پسانترن را نمی توان صرفاً به عنوان یک مرکز خالص دینی دانست، بلکه می بایست به یک مرکز اجتماعی تبدیل شد که همچنان به مشکلات آشفته جامعه اطراف خود پاسخ می دهد.

پوندوق پسانترن قدیمی ترین مرکز آموزشی اسلامی است که محصولی از فرهنگ اندونزی است. وجود پسانترن در اندونزی از زمان ورود اسلام به این کشور با اخذ یک سیستم آموزش دینی که در واقع مدتها قبل از ورود اسلام توسعه یافته بود، آغاز شد. پوندوق پسانترن به عنوان یک مرکز آموزشی تربیتی که مدتها در این کشور جا افتاده است، سهم بسیار زیادی در سیر تاریخی ملت دارد.

بسیاری از پسانترن ها در اندونزی فقط هزینه کم از طلاب می گیرند، اگرچه برخی از پسانترن های مدرن هزینه بالاتری را نیز دریافت می کنند. با این وجود، در مقایسه با برخی دیگر از موسسات آموزشی مشابه، پسانترن های مدرن بسیار ارزان تر است. سازمانهای ای اسلامی که بیشترین پسانترن ها را دارند، نهضت العلماء (NU) هستند. سایر سازمانهای اسلامی دارای پسانترن ها، الوصلیه و هدایت الله هستند.

انواع پسانترن ها

همراه با مرور زمان و همچنین خواسته های جامعه برای نیازهای آموزش عمومی، اکنون بسیاری از پسانترن ها منوهای آموزش عمومی را ارائه می دهند. سپس اصطلاحات پسانترن های سلف و مدرن آمده است. پسانترن سلف صرفاً آموزش دینی را آموزش می دهد. در حالیکه پسانترن مدرن از یک سیستم آموزش عمومی با یک سیستم کلاسی و برنامه درسی استفاده می کند.

پسانترن سلف

پسانترنی است که فقط علوم اسلامی را آموزش می دهد. الگوی سنتی اعمال شده در پسانترن سلف این است که طلاب برای کیایی خود کار می کنند - با کاشت زمین ها، مراقبت از استخرهای ماهی و غیره - و به همین ترتیب در عوض آنها توسط کیائی خود علوم دینی آموخته می شوند. بیشتر پسانترنهای سلف خوابگاههایی را به عنوان محلی برای زندگی طلاب شان با هزینه کم یا بدون هزینه تهیه می کنند. طلاب معمولاً تا ۲۰ ساعت از نماز صبح تا شب برای فعالیت می گذرانند. طلاب در روز برای تحصیل علوم رسمی به مدارس دولتی می روند و بعد از ظهر با کیا یا استاد آنها برای تعمیق مطالعه دین و قرآن درس می خوانند.

پسانترن مدرن

همچنین پسانترنی وجود دارد که آموزش عمومی را آموزش می دهد که درصد تعالیم علوم دینی اسلامی نسبت به علوم عمومی (ریاضیات، فیزیک و ...) بیشتر است که به پوندوق پسانترن مدرن یاد می شود. این پسانترن عموماً بر ارزش های سادگی، اخلاص، صداقت، استقلال و خویشتنداری تاکید می کند. در پسانترنی با مواد آموزشی مخلوط بین آموزش علوم رسمی و علوم اسلامی، طلاب در مدارس دولتی یا مدارس دینی تحصیل می کنند. سطح راهنمایی در این پسانترن با نام مدرسه ثانویه یاد می شود، در حالی که برای سطح دبیرستان به آن مدرسه عالیه می گویند. با این حال، تفاوت بین پسانترن و مدرسه در سیستم آن نهفته است؛ پسانترن طلاب خود را در خوابگاه ها وارد می کند، در حالی که مدرسه این کار را نمی کند. پسانترن های نیمه مدرن نیز وجود دارند که هنوز هم سلف بودن خود را حفظ کرده و برنامه درسی مدرن را در آن گنجانده اند.

مدرن سازی پسانترن

دلایل مدرن سازی پسانترن عبارتند از:

· ظهور گفتمان رد تقلید با بازگشت به قرآن و سنت به عنوان موضوعی اساسی که از سال ۱۹۰۰ شروع به پرداختن به آن شد. بنابراین، از آن زمان بحث و جدال میان پیر و جوان یا اصلاح طلبان با محافل ارتدوکس / محافظه کار به عنوان یک گفتمان عمومی مطرح شد.

· مطرح شدن گفتمان مقاومت ملی در برابر استعمار هلند به طور فزاینده.

· به وجود آمدن آگاهی مسلمانان برای تجدید سازمانهای اسلامی خود که بر جنبه های اقتصادی - اجتماعی تمرکز داشتند.

· انگیزه مسلمانان برای اصلاح نظام تعلیم و تربیت اسلامی.

یکی از چهار عامل همیشه منبع الهام مجددین و اصلاح طلبان اسلامی برای ایجاد تغییرات اسلامی در اندونزی بوده است.

شخصیت ملی

برخی از فارغ التحصیلان معروف پسانترن عبارتند از:

· عبدالرحمن وحید، چهارمین رئیس جمهور اندونزی از ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۰ م

· دین شمس الدین، رئیس مرکز گفتگو و همکاری بین تمدن ها، ریئس اسبق سازمان اسلامی محمدیه ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۵

· هاشم اشعری، بنیانگذار سازمان اسلامی نهضت العلماء (مرحوم شده)

· هاشم حصیم موزادی، رئیس سابق سازمان نهضت العلماء و عضو هیات مشورتی ریاست جمهوری (مرحوم شده)

· هدایت نور وحید، نایب کنونی رئیس مجلس خلق اندونزی

· نور خالص مجید، اندیشمند، متفکر مسلمان اندونزی و رئیس اسبق دانشگاه پارامدینه (مرحوم شده)

· نور اسکندر، بنیانگذار و مدیر حوزه علمیه الصدیقیه، یک مؤسسه آموزشی که اکنون با ترکیب سیستم های یادگیری کلاسیک و مدرن، ۱۱ شعبه در داخل و خارج از شهر دارد.

تعداد پسانترن

در حال حاضر ۲۸.۹۶۱ پوندوق پسانترن در اندونزی وجود دارد. ۹.۱۶۷ از آنها در جاوه غربی، ۱۰۶ دیگر در جاکارتا هستند.[۲]

وزیر دین فخرول رازی توضیح داد، تعداد پسانترن ها تا سال ۲۰۲۰ به ۲۸.۱۹۴ با ۵ میلیون طلاب ساکن رسیده است.

اگر با طلاب رفت و آمد (غیر ساکن) و همچنین مراکز و مدارس قرآنی اضافه بشود، تعداد طلاب ۱۸ میلیون نفر است که تقریباً یک میلیون و ۵۰۰ هزار معلم دارند.[۳]

منبع:

رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در اندونزی