اشغال عراق در سال ۲۰۰۳ بستری را برای ورود و فعالیت بازیگری را در صحنه اجتماعی و فرهنگی این کشور گشود که پیش از آن به دلیل حاکمیت حزب بعث مجالی برای فعالیت در این کشور نداشت. این موجودیت جدید هم چنین هیچ گونه سنخیتی با بافت اجتماعی سنتی جامعه عراق نداشت.بارقه ظهور و بروز سازمان های مردم نهاد در عراق با به وقوع پیوستن بحران بشردوستانه در این کشور پدیدار شد.

اشغال عراق ،تخریب زیر ساخت ها و هم چنین نیاز فوری به خدمات بشر دوستانه ،این کشور را تبدیل به جولانگاه سازمان های مردم نهاد خارجی و بین المللی مبدل ساخت.در واقع اولین سازمان های مردم نهاد که در صحنه عراق شروع به فعالیت کردند ماهیت عراقی نداشته بلکه ماهیتی بیرونی و خارجی داشتند.

 در همین راستا نیازی در میان سازمانهای مردم نهاد خارجی و بین المللی برای یافتن شرکای محلی در سطح عراق به دلیل آشنا نبودن با بافت اجتماعی و هم چنین آداب و رسوم و ... برای اجرای پروژه هایشان به وجود آمد که این امر موجب شد تا شاهد شکل گیری سازمان های مردم نهاد عراقی برای نخستین بار  به موازات فعالیت سازمان های مردم نهاد بین المللی و خارجی در عراق باشیم. این روند فزاینده به سطحی رسید که بسیاری از آن به عنوان  انفجار سازمان های مردم نهاد در عراق نام می برند.در کنار این عواملی نیز موجب شدند تا روند شکل گیری این بازیگر جدید در صحنه عراق سرعت گیرد در این زمینه می توان به مواردی چون فروپاشی رژیم بعث،وجود نوعی خلا در کنترل فضای اجتماعی و سیاسی،حضور اشغالگر و تمایل آن به گسترش نهادهای جامعه مدنی در عراق ، نیازهای گسترده و فوری بشردوستانه و حضور گسترده سازمان های مردم نهاد بین المللی  اشاره کرد.

بر اساس آمار اعلام شده از سوی اداره سازمان های مردم نهاد در سال ۲۰۰۶ بیش از ۱۰ هزار سازمان مردم نهاد  در عراق ثبت شده یا در انتظار دریافت مجوز فعالیت بودند.به مرور زمان تحولی در مسیر سازمان های مردم نهاد در  عراق شکل گرفت و با برطرف شدن بخشی از نیازهای بشردوستانه فوری دیگر نیاز ضروری به حضور و فعالیت  گسترده سازمان های مردم نهاد بین المللی نبود و بر همین اساس شاهد تغییر تمرکز از سمت سازمان های مردم نهاد بین المللی و خارجی به سوی سازمان های مردم نهاد محلی و ملی بودیم.

بسیاری از این سازمان های مردم نهاد محلی و ملی نیز سازمان های موسمی بودند که در عمل هیچ گونه فعالیت خاصی نداشته و برخی افراد برای دریافت کمک های مالی از  سوی دولت و جذب کمک های سازمان های بین المللی و ... اقدام به تاسیس و تشکیل این سازمان ها کرده بودند  که به مرور زمان و با پایان موسم دوران رونق سازمان های مردم نهاد در عراق بسیاری از این سازمان های مردم نهاد موسمی در عراق از صحنه خارج شدند.شاید این سخن گزافه نباشد که سازمان های مردم نهاد یکی از مهم ترین بازیگران تاثیرگذار در صحنه اجتماعی و فرهنگی عراق در طی ۱۸ سال گذشته بوده اند.با توجه به ظرفیت این سازمان های مردم نهاد در برقراری ارتباط با اقشار مختلف مردم و هم چنین توانایی شکل دهی به افکار عمومی  این ظرفیت توسط بازیگران داخلی و خارجی مورد توجه قرار گرفت.در زمینه بازیگران داخلی، احزاب سیاسی که بخشی از آنها معارضه صدام بودند که در خارج از کشور حضور داشتند و طی چندین سال ارتباط آنها با بافت اجتماعی عراق قطع بود سعی کردند با ایجاد سازمان های مردم نهاد حزبی و مستقل در راستای تاثیرگذاری بر فضای فرهنگی و اجتماعی و هم چنین شکل دهی به افکار عمومی در عراق گام بردارند.بازیگران خارجی در قالب بازیگران منطقه و فرامنطقه ای نیز سعی کردند از این ظرفیت به بهترین نحو بهره برداری نموده و در همین زمینه شاهد آن بودیم که سازمان های مردم نهاد زیادی با حمایت بازیگران خارجی و در راستای اجرای برنامه کاری آنان در سطح جامعه عراق شکل گرفت. بر همین اساس سوالاتی در زمینه سطح استقلال و وابستگی این سازمان ها،کارآمدی،ظرفیت و هم چنین تخصصی بودن آنها همیشه وجود داشته است. در زمینه بازیگران خارجی شاید بتوان به صورت خاص به آمریکا اشاره کرد.آمریکایی ها که به عنوان اشغالگر در خاک عراق حضور داشتند نتوانستند به صورت مستقیم ارتباط مناسبی با اقشار مختلف جامعه عراق برقرار کنند.علاوه بر آن  فقدان پیوندهای فرهنگی و مذهبی مشترک ،ناآشنایی با بافت اجتماعی عراق،آداب و رسوم و هم چنین فضای حاکم بر صحنه اجتماعی و فرهنگی عراق،مشکل در نحوه برقراری ارتباط و .... باعث شد تا آمریکا در راستای راهبرد کلان خود مبنی بر ساخت عراق به عنوان الگوی دمکراسی در خاورمیانه با دارا بودن نهادهای جامعه مدنی در این کشور بر ایجاد و حمایت از سازمان های مردم نهاد عراقی وابسته به خود تکیه کنند.

بر اساس آخرین آمار منتشر شده از سوی اداره سازمان های غیر دولتی که از لحاظ سلسله مراتب سازمانی وابسته به نخست وزیری می باشد  بیش از ۳۵۰۰ سازمان مردم نهاد در حال حاضر در ۱۸ استان عراق ثبت شده اند.اگرچه میزان فعالیت این سازمان ها در حال حاضر مشخص نمی باشد.در کنار این میزان، ۹۴ سازمان مردم نهاد خارجی نیز از کشورهای مختلف در حال فعالیت در سطح جامعه عراق هستند.هم چنین شبکه هایی وجود دارد که در درون این شبکه شماری از سازمان های مردم نهاد عضویت داشته و در قالب سازمان  و شبکه مشغول به فعالیت هستند.

حوزه های فعالیت سازمان های مردم نهاد در عراق -اعم از محلی،ملی و خارجی- عبارتند از :کودکان،رسانه،امور خیریه،محیط زیست،توسعه اقتصادی،توسعه پایدار،فرهنگ،حقوق بشر،خدمات عمومی،دمکراسی،اقشار آسیب پذیر،کشاورزی،جوانان،امور زنان ،بهداشت،هنر و کمک های بشر دوستانه.

 در گزارش های آتی به بررسی وضعیت سازمان های مردم نهاد در ابعاد مختلف چون توزیع جغرافیایی،تقسیم بندی بر اساس نوع فعالیت و هم چنین سازمان های مردم نهاد خارجی فعال در صحنه عراق خواهیم پرداخت.