اگر "دانش، توانایی است"؛ عدم بهره مندی از دانش، ناتوانی به بار می‌آورد؛ و اطلاعات نادرست، این توانایی را مختل ساخته؛ و در مسیر نادرست به جریان می‌اندازد. بر این مبنا، اگر این دانش، مشتمل بر مجموعه اطلاعات ضروری روشنگر در شرایط بحران، جهت توانمند سازی و حفظ جان خود و دیگر اعضاء یک گروه مفروض در گذار از بحران باشد؛ عدم بهره‌مندی اعضاء این گروه از اطلاعات ضروری و انتشار اطلاعات نادرست؛ به معنای ناتوان سازی ایشان در حفظ حیات خود و دیگر اعضاء گروه و مصداق قصدیت در به خطر انداختن جان این گروه مرجع؛ و در غالب ساز و کارهای حقوقی، مصداق جرم است.
فراسوی ابعاد اخلاقی، وجه کیفری چنین اقدامی، از آن رو است؛ که از منظر تاریخی، به موازات گسترش رسانه‌های ارتباط جمعی؛ و ساز و کارهای فراگیر سازی اطلاع‌رسانی، اهتمام به سوادآموزی در کنار دیگر اهداف خود، هدف ابلاغ قانون به کلیه شهروندان؛ اتمام حجت در خصوص آگاهی از قوانین؛ و فراهم سازی استلزامات تقید قانونی؛ و تقویت ساختارهای نظارت اجتماعی توسط نهادهای کلان قدرت را تعقیب نموده؛ و در این پس زمینه، انتشار اطلاعات و اخبار نادرست، مصداق خلط اطلاعات به مثابه قانون؛ اخلال در روند ابلاغ آن؛ و عصیان در برابر قانون(به مثابه تأمین کننده نظم عمومی)؛ و در نتیجه، اخلال در نظم عمومی؛ و نظر به وجه نظری این اختلال؛ مصداق تشویش اذهان عمومی قلمداد گردیده است.
در عصر اطلاعات؛ و گسترش؛ و عمومیت یافتن رسانه‌های ارتباط جمعی؛ به ویژه در فضای مجازی؛ با امکان دسترسی مستمر و آنلاین از طریق تلفن‌های همراه، به میزان افزایش دسترسی به اطلاعات؛ مواجه با شبکه اخلال و اختلال اطلاعات نیز فزونی گرفته؛ و به همان میزان نیز تشخیص سره از ناسره برای کاربران این فضا دشوارتر گردیده؛ و امکان بازتولید اطلاعات نادرست، امکان نظارت در این خصوص را محدود ساخته؛ و این همه، ضرورت سواد رسانه‌ای را بیش از پیش؛ پیش کشیده است.
بی شک، شایعه، پدیدار اجتماعی نوظهوری نیست؛ و همواره از توان منفی آن، در مخاصمات شخصی؛ تا تقابلات سیاسی؛ و جنگ‌ها بهره گرفته شده؛ و ساز و کارهای اطلاعات؛ و ضد اطلاعات دولت‌ها نیز، از راهبردهای اطلاعاتی؛ از جمله انتشار اخبار نادرست(Fake News) بهره گرفته‌اند؛ اما، گسترش چنین روش‌هایی از سطوح مدیریت اطلاعات؛ و تبلیغات سیاسی یا اقتصادی کلان رسانه‌ها، به سطوح عمومی در این کیفیت و کمیت، پدیدار نوینی است؛ که عاملان تاریخی چنین ترفندهایی را نیز غافلگیر ساخته است.
در جریان همه گیری جهانی ویروس کرونا؛ فاصله گذاری اجتماعی تالی آن؛ و نقش حیاتی؛ قانونی؛ و عاطفی اطلاعات؛ به موازات ساز و کارهای بهره‌ور و نا بهره‌ور مدیریت اطلاعات؛ در میان کاربرانی که در شرایط نیاز عاطفی به جایگزین کردن شیوه‌های محدود شده ارتباط؛ بر تعداد افراد و ساعات کاربری شان افزوده می‌شود؛ پدیدار انتشار اخبار نادرست نیز، رو به رشد است؛ و بیش از هر برهه دیگر در تاریخ معاصر، در سطحی جهانی، نقش اختلالی خود؛ و ضرورت سواد رسانه‌ای در مواجه با آن را باز نموده است.
نقش منفی اخبار نادرست در بحران جاری به حدی است؛ که "جوزف بورل"؛ نماینده عالی اتحادیه اروپا در سیاست خارجی و امور امنیتی، روز ۲۳ مارچ بیان داشت: "در حال حاضر، اطلاعات نادرست؛ قصه‌ها، و اطلاعات کذب بسیاری در خصوص شیوع ویروس کرونا در گردش است. پخش اطلاعات کذب، جان مردم را به بازی می‌گیرد".
در این پیام، تفکیک بین قصه و افسانه؛ اطلاعات نادرست؛ و اطلاعات کذب در خصوص همه گیری جهانی ویروس کرونا حایز اهمیت است؛ و در این جستار بر آن هستیم؛ این سطوح را به اختصار، در ایتالیا؛ یا در خصوص ایتالیا بررسی نماییم.
نمونه قصه و افسانه در این خصوص؛ اطلاعات رفتاری نادرستی بوده؛ که با انتشار تصاویر و ترویج رفتارهای نادرست؛ مانند لیسیدن فضاهای عمومی؛ یا مقاومت در برابر تعطیلی اماکن عمومی؛ به ویژه اماکن مذهبی؛ بیش از آن که حاوی اطلاعات نافع عمومی باشد؛ قصه مشکلات؛ باورها؛ یا تظاهرهای شخصی افراد را روایت نموده است. یکی از مصادیق چنین اطلاعات رفتاری نادرستی در کشور ایتالیا، انتشار موارد معدودی از تصاویر چینی هراسی؛ واعمال خشونت علیه مهاجرین چینی تبار این کشور پس از شیوع بیماری بوده؛ که در آنها، خطر حضور در کانون شیوع بیماری درکشور چین؛ یا مجاورت با مسافرینی که اخیرا از کانون شیوع به ایتالیا آمده اند؛ به مجاورت با هر فرد چینی؛ به صرف چینی بودن، تعمیم داده شده؛ و فاصله گذاری اجتماعی نیز، با اهانت و برخورد فیزیکی جایگزین گردیده است.
تظاهر به درمانگری با شیوه‌هایی که سلامت افراد را به خطر انداخته؛ یا پیشنهاد شیوه‌های درمانی بی بنیاد نیز؛ نمونه‌هایی از سطوح قصه پرداز؛ و افسانه اندیش تولید اطلاعات در این حوزه است؛ که در کشور هند؛ ایران؛ و... نمونه‌های بسیار داشته است.
انتشار اطلاعات رفتاری نادرست؛ در مواردی نظیر حضور مدیران ارشد بهداشتی؛ و... با نشانه‌های بارز ابتلاء در اجتماعات؛ حضور غیر محتاطانه دولتمردان؛ مانند نخست وزیر انگلستان میان مبتلایان؛ که احتمالاً ابتلاء خود وی را نیز به همراه داشته؛ یا سخنان دولتمردانی که فحوای کلام شان؛ عدم درک ضرورت فاصله گذاری اجتماعی بوده است؛ اگر چه مصداق قصه و افسانه نیست؛ اما اطلاعات رفتاری نادرستی را در بر می‌گیرد؛ که نادرستی آن، با قرار گرفتن در مرکز شیوع؛ ابتلاء شخص بی مبالات؛ یا عدم ثبات مدیریتی مشهود، نمایان گردیده؛ و در ایتالیا مصداق چندان نداشته است.
بخش دیگری از اطلاعات نادرست؛ به اطلاعاتی در سطح فرضیه مربوط می‌شود، که نظر به ساختار احتمالی؛ یا قرار گرفتن در قالب یک پیش بینی علمی؛ درستی یا نادرستی آن به صورت قطعی قابل بیان نیست؛ و طرح و انتشار آن به عنوان یک داده درست و راستی آزمایی شده، مصداق انتشار اطلاعات نادرست محسوب می‌گردد.
آیا ویروس کرونا یک ویروس آزمایشگاهی؛ و شیوع آن نوعی جنگ بیولوژیک بوده است؟ آیا آمار واقعی مبتلایان به ویروس کرونا در ایتالیا، ۱۰ برابر آمار اعلام شده بر مبنای غربالگری است؟ آیا آمار مبتلایان در ایتالیا به ۱ میلیون نفر بالغ خواهد شد؟ آیا علاوه بر پیری جمعیت ایتالیا، استفاده از داروی "ایبوپروفن" (Ibuprofen) در شیوه‌های درمان دارویی ایتالیایی‌ها، آمار مرگ و میر ناشی از ابتلا به ویروس کرونا در این کشور را بالا برده است؟
این‌ها پرسش‌هایی است؛ که در رسانه‌ها و فضای مجازی ایتالیایی زبان در چرخش است؛ و غالباً بر مبنای فرضیاتی با صورت بندی علمی طرح گردیده؛ که احتمال درستی برخی از آنها راستی آزمایی نشده؛ اما، از آن جا که به عنوان یک احتمال؛ یا فرضیه اطلاع رسانی می‌گردد؛ مصداق اطلاعات نادرست در این کشور نیست.
آیا افرادی که به عنوان نماینده وزارت بهداشت؛ یا پلیس؛ جهت غربالگری یا ضدعفونی کردن، به خانه‌ها مراجعه می‌کنند؛ هویت دروغین داشته؛ و قصد سرقت دارند؟ آیا کارافزارهای(Application) تشخیص بیماری که از شما اثر انگشت می‌خواهند؛ بدافزارهایی برای شکستن قفل تلفن همراه؛ و خالی کردن حساب بانکی شما هستند؟ آیا در بیمارستان‌های شهرهای شمالی ایتالیا، محدودیت امکانات درمانی موجب گردیده؛ در شرایط بحرانی، در انتخاب حفظ جان سالخوردگان؛ یا جوانان، به جوانان الویت داده شود؟
این‌ها، نمونه‌های دیگری از پرسش‌ها در رسانه‌ها و فضای مجازی ایتالیا، در خصوص اطلاعات راستی آزمایی نشده است؛ که اگرچه در زمان نگارش این جستار، دو پرسش نخست آن راستی آزمایی گردیده؛ اما، بیانات رسمی در تأیید و رد فرض سوم یعنی اولویت حفظ جان جوانان نسبت به سالخوردگان، موجب شده؛ راستی آزمایی در این خصوص، ناگزیر به دوره پس از بحران موکول گردد.
اما، چه میزان از اطلاعات در چرخش رسانه‌ها و فضای مجازی ایتالیا در خصوص بحران جاری، کذب است؟
مطابق نظر سنجی ای که در فاصله زمانی ۱۹ – ۱۰ ماه مارچ ۲۰۲۰ م. از ۵ هزار پرسش شونده در کشورهای ایتالیا؛ فرانسه؛ آلمان؛ و انگلستان انجام یافته؛ تنها ۲۳% پرسش شوندگان ایتالیایی، ویروس کرونا را آزمایشگاهی می‌دانند. این آمار در خصوص پرسش شوندگان آلمانی و انگلیسی ۱۸%؛ و در خصوص پرسش شوندگان فرانسوی ۲۹% از کل پرسش شوندگان است.
اگر چه مطابق این تحقیق، ۹۰% پرسش شوندگان ایتالیایی، نگران اعضاء خانواده خود بوده اند؛ که این بسیار بیشتر از آمار ۷۸%؛ ۷۶%؛ و ۴۶% پرسش شوندگان در انگلستان؛ فرانسه؛ و آلمان است؛ اما، تنها ۴۳% پرسش شوندگان ایتالیایی بر این باور بوده اند؛ که اوضاع وخیم تر از این خواهد شد؛ و از این رو خوشبین ترین، در میان پرسش شوندگان بوده‌اند. همچنین، ۹۳% پرسش شوندگان ایتالیایی اعلام نموده اند؛ حاضر هستند؛ برای بهبود شرایط فعلی، از حقوق و آزادی‌های خود صرف نظر نمایند؛ و ۷۲% ایشان(با ۱۳% آمار بیشتر نسبت به انگلستان در رتبه دوم) به عملکرد دولت کشور خود در مهار همه گیری اطمینان داشته؛ و در نهایت تنها ۲۹% ایشان اطلاعات انتشار یافته، توسط رسانه‌های کشور خود را اغراق‌آمیز ارزیابی نموده‌اند؛ که در مقایسه با آمار ۵۸ درصدی پرسش شوندگان آلمانی در این خصوص؛ به وضوح گویای اطمینان نسبی ایتالیایی‌ها؛ به اطلاعات رسانه‌ها و فضای مجازی این کشور، در خصوص همه گیری جهانی است؛ که خود بی شک، در کمیت پایین اطلاعات کذب در این فضا؛ کیفیت بالای سواد رسانه ای کاربران؛ و مدیریت مطلوب فضای مجازی و سیاست گذاری خبر در این کشور ریشه دارد.
این امنیت اطلاعاتی؛ و اطمینان به تمهیدات دولتی در قبال شهروندان، تا کنون با کیفیتی در جریان بوده؛ که علی رغم قرار داشتن این کشور در رتبه نخست مرگ و میر بر اثر بیماری تا زمان نگارش این جستار؛ مطابق نظر سنجی انجام یافته در شبکه تلگرام فارسی زبان کرونا در ایتالیا، ۹۰ % از ۱۱۱۸ عضو شرکت کننده در یک نظر سنجی برخط؛ از میان بالغ بر ۲۷۰۰ دانشجو و ایرانی مقیم ایتالیاییِ عضو این شبکه اعلام نموده اند؛ دوره فاصله گذاری اجتماعی را در ایتالیا سپری نموده؛ و در این دوره، از جابجایی به کشور مبداء پرهیز می‌نمایند.
قریب به اتفاق شهروندان ایتالیا، برنامه اطلاع رسانی مستقیم در خصوص آمارهای همه گیری؛ و قوانین؛ دستورالعمل‌ها؛ تمهیدات؛ و تسهیلات دولت در این خصوص؛ که هر روز رأس ساعت ۱۸ از سیمای سراسری پخش می‌گردد را؛ مستقیم یا در باز پخش تعقیب می‌نمایند. افزایش آمار رعایت قوانین ناظر بر فاصله گذاری اجتماعی؛ خوداظهاری‌ها؛ ارایه درخواست جهت برخورداری از تسهیلات؛ و... گواه کارایی و بهره وری این اطلاع‌رسانی است؛ که انسجام آن در شبکه ارتباطات مردمی نیز، در قالب مشارکت ایتالیایی‌ها در پویش هم آوایی از پنجره‌ها نمود یافته؛ که در رسانه‌ها؛ و نزد کاربران فضای مجازی؛ و شبکه‌های اجتماعی در سراسر جهان بازنشر گردیده؛ و الهام بخش پویش‌های مشابه نیز شده است.
آن چه به عنوان یک آسیب اجتماعی در این خصوص، بسیار تأمل برانگیز می‌نماید؛ سلامت نسبی رسانه؛ فضای مجازی؛ و شبکه‌های اجتماعی خود ایتالیا از اخبار کذب؛ و انتشار چنین اخباری در خصوص ایتالیا، در دنیای فارسی زبان است؛ که خود از کانون‌های شیوع بوده؛ و بداهتا باید؛ بر مدیریت بحران؛ مهار شیوع؛ و حفظ سلامت فضای رسانه‌ای و مجازی خود تمرکز نماید.
انتشار خطابه‌ای مجعول با عنوان "پیام رییس جمهور ایتالیا بعد از تلفات انسانی بر اثر ویروس کرونا"؛ که با عبارت "خیلی مغرور شده بودیم"؛ آغاز گردیده؛ و با عبارت " ... در خانه بمان؛ و به آن چه داشتی؛ و به آنها ناسپاس بودی؛ بیاندیش؛ شاید هنوز فرصتی برای زیستن عاشقانه پیدا کنی"؛ خاتمه یافته؛ یکی از نمونه‌ها در این خصوص است.
مصداق دیگری از اخبار کذب در خصوص همه گیری بیماری در ایتالیا، انتشار تصاویری در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی فارسی زبان است؛ که دعای جماعتی را به زبان اسپانیایی نمایش می‌دهد؛ که احتمالاً در اعتراضی نمادین به فساد دولت در کشور پرو؛ در آستانه انتخابات این کشور در سال ۲۰۱۹ م.؛ در میدان "سن مارتین" شهر "لیما" برگزار شده؛ حال آن که، ویدیوی انتشار یافته در فضای مجازی فارسی زبان، این تصاویر را به ایتالیا در دوره همه گیری؛ و عجز مردم در مقابله با بحران؛ و استیصال دولت این کشور در مهار شیوع؛ و استغاثه جمعی، از بیچارگی نسبت داده؛ و پشت این خبر کذب، مساعی دولت؛ و کادر درمانی این کشور؛ و تمهیدات؛ و راه کارهایی که می‌توان از ایشان آموخت را پنهان ساخته است.
بازگشت به تفکیک سابق الذکر نماینده عالی اتحادیه اروپا در سیاست خارجی و امور امنیتی میان قصه؛ افسانه؛ اطلاعات نادرست؛ و اخبار کذب در چرخش؛ موارد اخیر، مصداق خبر کذب است؛ زیرا منتشر کننده، متنی را ترجمه نموده؛ که وجود خارجی ندارد؛ و به عنوان منبع دسترسی به تصویر نیز؛ با در اختیار داشتن اطلاعات؛ خبری کذب در خصوص آن منتشر نموده است؛ امری که در خصوص سومین نمونه انتشار اخبار کذب در خصوص همه گیری در ایتالیا؛ یعنی انتشار تصاویری از درمان زلزله زدگان کرواسی در فضای باز؛ و انتساب آن به درمان مبتلایان ایتالیایی ویروس کرونا؛ به واسطه افزایش مبتلایان؛ وکمبود فضای درمان؛ که از بخش خبر سیمای سراسری ج.ا.ایران پخش گردیده نیز صادق است؛ و در کنار اخبار اغراق آمیزی نظیر هجوم ایتالیایی‌ها به سوپرمارکت‌ها؛ خالی شدن سوپرمارکت‌ها؛ کمبود مایحتاج اولیه در ایتالیا؛ و... قرار می‌گیرد؛ که رخداد؛ یا حادثه واقع شده در یک لحظه را، به کلیت یک دوره زمانی تعمیم داده؛ و از سیاستگذاری ای در خبر حکایت دارد؛ که سنجش کارایی و بهره وری آن بر عهده متخصصین؛ اما اطلاع رسانی در خصوص کذب آن بر عهده هر انسان مسؤل مطلع است؛ زیرا در واقع، انتقال تجربه در خصوص راهکارهای مؤثر در این حوزه را، با وارونه نمایی مسدود می‌سازد.
بی شک، از زمان شروع بحران همه گیری جهانی، قصه ها؛ افسانه ها؛ اطلاعات نادرست؛ یا کذب؛ در فضای مجازی ایتالیا نیز در چرخش است؛ اما، مدیریت آموزش؛ و تربیت سواد رسانه ای از یک سو؛ و سیاستگذاری خبر جهت حفظ جایگاه راستی آزمای رسانه سراسری از سوی دیگر؛ تا کنون توفیق نسبی یافته تا طول موج خبر را هر روز ساعت ۱۸، از پارازیت های قصه؛ افسانه؛ خبر نادرست؛ یا کذب؛ لااقل به مدت ۲۴ ساعت؛ دوباره روی طول موج راستی آزمای رسانه سراسری تنظیم نماید؛ تلاش رسانه ای که، هم‌پای انتشار اطلاعات نادرست و کذب در جریان است؛ و ارزیابی دقیق کارایی و بهره وری آن، تنها پس از خاتمه این بحران ممکن خواهد بود.
ضمائم:
نمودار گوگل از روند تحرک مردم در مکانهای مختلف در استان لومباردیا ایتالیا
نمودار گوگل از روند تحرک مردم در مکانهای مختلف در استان لاتزیو ایتالیا
نمودار گوگل از روند تحرک مردم در مکانهای مختلف در استان لاتزیو امیلیا رومانیا
نمودار گوگل از روند تحرک مردم در مکانهای مختلف در استان پیه مونته ایتالیا
نمودار گوگل از روند تحرک مردم در مکانهای مختلف در استان ونتو ایتالیا
نظر شما