طبق برآوردهای سازمان یونسکو، سالانه، به طور متوسط نزدیک به ۶۰ هزار دانشجوی روس (معادل ۱،۵ درصد از کل دانشجویان خارجی در سراسر دنیا) در خارج از مرزهای روسیه تحصیل می­‌کنند. دانشگاه­های کشورهای ایالات متحده امریکا و بریتانیا و پس از آن کشورهای آلمان، فرانسه، چک، فنلاند، ایتالیا و سوئیس مقصد اصلی دانشجویان روس هستند. در سال­های اخیر، کشور چین نیز به یکی از مقاصد اصلی دانشجویان روس تبدیل شده است.

پس از سال ۲۰۲۰،‌ و شیوع بیماری کرونا که با تمهیداتی برای محدودیت رفت و آمد بین کشورها روبرو شد، برنامه­‌های آموزشی در بسیاری از مراکز آموزشی به صورت آنلاین برگزار شدند. در سال ۲۰۲۲ که مراکز آموزشی آرام‌­آرام به دوره قبل از کرونا برمی­‌گردند، تقاضا برای تحصیل در خارج از کشور یا اعزام برای گذراندن دوره‌­های کارآموزی افزایش پیدا کرده است. اگرچه تمایل افراد به تحصیل در خارج از کشور، ارتباط چندانی با توانایی مالی آنها برای تأمین هزینه‌­های تحصیل ندارد.

کارشناسان معتقد هستند که با جهش دلار از سال ۲۰۱۸، تمایل نسل جوان برای تحصیل در خارج از کشور کمتر شده است. با این حال، کارشناسان احتمال می‌­دهند که موج خروج نسل جوان از کشور به مقصد دانشگاه‌های اروپا و امریکا مجدداً افزایش پیدا کند.

مقاصد تحصیلی

آمار و نمودارها نشان می‌­دهند که دانشگاه‌­های ایالات متحده امریکا محبوب­ترین مقاصد دانشجویان روس هستند، اگرچه قیمت هر سال تحصیلی به طور متوسط ۲۵ هزار دلار است. دانشگاه­های بریتانیا با هزینه تحصیل سالانه ۲۰ هزار دلار در اولویت دوم قرار دارند و سپس نوبت به دانشگاه­های چک، فرانسه و آلمان می‌­رسد که در صورت تحصیل به زبان رسمی کشور، تحصیلات رایگان است.

کارشناسان اذعان دارند که در حال حاضر، چین یکی از گزینه‌­های بسیار مناسب برای تحصیل است، زیرا هزینه یک سال تحصیل در چین بین ۲ تا ۵ هزار دلار امریکا است.

در این میان، دانشگاه­ها برنامه­‌های متعددی برای جذب دانشجویان برگزار می‌­کنند؛ در صورتی که دانشجویان از شرایط تعیین شده برخوردار باشند، می ­توانند هزینه­‌های تحصیل را به حداقل برسانند. به عنوان مثال، در سال ۲۰۲۱، دانشگاه‌­های امریکا در چارچوب برنامه «year» اعلام کردند که دانشجویان رشته «خبرنگاری» و یا افرادی که رویدادهای جامعه امریکا را رصد می‌­کنند، می‌­توانند یک سال به صورت رایگان در دانشگاه‌­های امریکا تحصیل کنند. درنتیجه تعدادی از بلاگرهای موفق و روزنامه‌­نگاران روس موفق به گذراندن دوره مذکور شدند و در پایان دوره اظهار کردند که دوره مذکور در امریکا در حکم ترامپولینی(جهش) برای زندگی حرفه‌­ای آنها بوده و به آنان آموخته است که وسعت دید و تفکر خود را گسترش دهند.

تا چندی پیش، بنیاد روسی آکسفورد در لندن نیز بخشی از هزینه‌­های تحصیل دانشجویان را از طریق بورسیه برعهده می­‌گرفت که یکی از قدیمی­ترین سازمان­‌های همکاری بین­‌المللی در حوزه آموزش عالی بود. این بنیاد از سال ۲۰۰۵ میلادی در ۲۰ دانشگاه روسیه فعال بود و طبق اسناد موجود، بودجه بنیاد از «بنیاد خودوروفسکی» تامین می­‌شد. در سال ۲۰۲۰ میلادی، تمام سازمان­های زیر نظر میخاییل خودوروفسکی بیش از ۵۰۰ هزار دلار بودجه برای هزینه تحصیل دوره‌­های فوق‌­لیسانس،‌ دکتری و پست دکتری دانشجویان روس در آکسفورد تخصیص دادند.

روسیه

وزارت آموزش فدراسیون روسیه و آژانس برنامه‌­ریزی­های راهبردی با اجرای برنامه «آموزش جهانی» از برنامه‌­های آموزش رایگان در خارج از کشور حمایت کرده و مدرسه مدیریت «اسکولکوا» این برنامه را پیاده‌­سازی می‌کند. شرط اصلی حضور در برنامه این است که افراد در پایان دوره آموزشی موظف هستند سه سال در سازمان­‌های تعیین شده روسیه در فهرست «اسکولکوا» خدمت کنند.

به طور کل ۲۲۸ دانشگاه در سراسر جهان برای تحصیل دانشجویان بورسیه تعیین شده است که از این میان، ۸۲ دانشگاه در ایالات متحده امریکا و ۳۴ دانشگاه در بریتانیا هستند.

عدم تمایل فارغ‌­التحصیلان به بازگشت

یکی از جدی­ترین مشکلات تحصیل در خارج از کشور این است که فارغ‌­التحصیلان دیگر تمایلی به بازگشت ندارند. آمار دقیقی در این رابطه وجود ندارد، با این وجود، طبق منابع موجود، بخش اعظم دانشجویان روس در پایان دوره تحصیلی مایل به اقامت در همان کشور هستند.

طبق برآوردهای مرکز تحلیلی امریکا «شورای آتلانتیک» (Atlantic Council)‌ وابسته به مراکز تحلیلی ناتو، در حدود ۲۵ درصد روس‌­های ساکن خارج از کشور، پس از پایان تحصیلات عالیه موفق به کسب مدرک اقامت دائمی شده‌­اند. دانشجویان روس به دلایل مختلف زندگی در اروپا را ترجیح می‌­دهند: ثبات اقتصادی، ثبات شغلی، چشم­ انداز زندگی، امکان زندگی با رفاه متوسط. سازمان­های دولتی و سازمان­های اجتماعی سایر کشورها با سیاه نمایی از روسیه در اذهان دانشجویان روس خارج از کشور، باعث می­ شوند که تمایل خود را به بازگشت از دست بدهند.

به طور مثال، در ایالات متحده امریکا، دفتر دپارتمان دولتی امور آموزش و فرهنگ امریکا Bureau of Educational and Cultural Affairs, ECA) وظیفه شکل دادن به جهان‌­بینی «صحیح» را در بین دانشجویان خارجی برعهده دارد. وظیفه دیگر این دفتر، تأمین مالی برنامه­‌های تبادلات دانشگاهی، آموزش تخصصی و فرهنگی، برگزاری سمینارها و کنفرانس­ها، کارگاه‌­های آموزشی، تبادل استاد و دانشجو و شبیه سازی دیدارهای دیپلماتیک است؛ دانشجو به عنوان رهبر یک کشور خارجی به امریکا سفر می‌­کند و با فرهنگ امریکا و نقطه­‌نظرات امریکایی آشنا می‌­شود.

قانونی تحت عنوان «مقابله با نفوذ روسیه در اروپا و اوراسیا» حاکم است؛ در متن قانون نوشته شده است که ایالات متحده امریکا تغییرات در نقشه جهان را نمی‌­پذیرد و «تجاوز غیرقانونی» روسیه از جمله، اشغال آبخازیا، اوستیای جنوبی، کریمه، شرق اوکراین و پردنیسترویه را به رسمیت نمی‌­شناسد. این قانون، کمک­‌های مالی به «مقابله با نفوذ روسیه» را منع کرده و استفاده از هرگونه ابزار برای مقابله با نفوذ یا تجاوز روسیه، کاهش وابستگی به منابع انرژی روسیه و حفاظت از زیرساخت­ها و مکانیسم­ها در برابر حملات سایبری روس­ها را الزامی می‌­داند.

در چارچوب این قانون، وزارت خارجه امریکا برنامه ه­ایی برای افسران با مأموریت‌­های دیپلماتیک تدوین کرده است که در واقع نیروهای آژانس امنیتی در پوشش دیپلماتیک هستند. این افراد موظف به واکنش سریع و جمع آوری اطلاعات در کشورهای «آسیب پذیر» ناتو و اتحادیه اروپا هستند. به همین منظور، بودجه «بنیاد مقابله با نفوذ روسیه» از ۲۰ میلیون دلار به ۱۲۰ میلیون دلار در سال افزایش یافت. پس از آن، کشورهای بریتانیا، کانادا، سوئیس و سوئد نیز در اجرای این برنامه با امریکا متحد شدند و بنیاد مقابله با نفوذ روسیه در مناطق جنوبی و شرقی اروپا تشکیل شد. این بنیاد پیش از دسامبر ۲۰۲۱ تشکیل شده است و قرار است تا سال ۲۰۲۴ نزدیک به ۳۵ میلیون فونت استرلینگ به آن بودجه تزریق شود.

به گفته منابع، مبالغ موجود در بنیادهای امریکایی و اروپایی برای تبلیغات ضدروسی، اجرای سیاست­های اطلاعاتی و سیاه‌­نمایی­‌های عملی و هدفمند از هر اقدام مقامات روسیه و یا شهروندان و همچنین در هنگام کار با دانشجویان روسی صرف می‌­شوند.

حوادث ماه مه ۲۰۱۸ و اعتراضات غیرسیستماتیک (بدون رهبری) و تعدادی از سازمان­های اجتماعی خارجی که از صندوق‌­های خصوصی و دولتی امریکا و اروپا بودجه دریافت می­‌کردند، به وضوع نشان دادند که مخاطبان اعتراضات ضدروسی و تبلیغات ضدروسی، جوانان دانشجو و یا زیر سن قانونی هستند. به این ترتیب،‌کارشناسان معتقد هستند که دانشجویان روس که در خارج از کشور تحصیل کرده‌­اند، هدف اصلی آژانس­های امنیتی و مراکز جذب افراد توسط مقامات به ظاهر دیپلماتیک یا همان افسران در پوشش دیپلماتیک هستند که در بنیادهای دولتی و سازمان­‌های اجتماعی مشغول به کار هستند.

جذب دانشجویان روس توسط آژانس‌­های امنیتی

به گفته کارشناسان، کار با دانشجویان روس که به منظور کسب تحصیلات عالیه به خارج از کشور می­‌روند،‌ در همان مرحله تحصیل آغاز می­‌شود. در این مرحله، بیش از آنکه به نمرات دانشجو توجه شود، نوع تفکر و جهان­بینی او را بررسی می­‌کنند.

مرحله بعد، مصاحبه مفصل مأموران امنیتی کشور مربوطه با دانشجو در کنسولگری و در هنگام اقدام برای دریافت ویزا است. «علف­های هرزه» یعنی جوانانی که در سازمان­های وابسته به دولت از قبیل سازمان­های جذب داوطلبان، پروژه‌­های رسانه‌­ای، پیشاهنگان جوان و امثال آن کار می­‌کنند را از فهرست حذف می‌­کنند.

در طول دوره تحصیل، دانشجویان روس و خارجی تحت کنترل دایمی نیروهای امنیتی کشور میزبان قرار دارند. منابع می‌­گویند که برای اعطای گرانت یا بورسیه تحصیلی، تأییدیه شفاهی سازمان­‌های امنیتی الزامی است. در کنگره امریکا نیز لایحه «مقابله با نفوذ خارجی در حوزه مطالعات» به تصویب رسیده است؛ طبق این لایحه رزومه دانشجویان از کشورهای «متخاصم» که تمایل به تحصیل یا مشارکت در پروژه­‌های مطالعاتی دارند، از پیش بررسی می­‌شود تا بودجه آمریکا صرف موارد مغایر با امنیت ملی کشور نشود.

دانشگاه‌­های امریکا بیشترین سرمایه­‌گذاری را بر دانشجویان رشته­‌های علوم انسانی از جمله روزنامه نگاری، جامعه شناسی، روابط بین‌­الملل، اقتصاد بین‌­الملل و تاریخ انجام می­‌دهد. دانشجویان را موظف می­‌کنند که مقالات و پایان­‌نامه­‌هایشان را در چارچوب اصل دموکراسی تنظیم کنند و در دیدار با چهره‌­های سیاسی و اصحاب رسانه و همچنین در سمینارها و کارگاه­ها، دروس تکمیلی دموکراسی به آنها تدریس می­‌شود. به این ترتیب، ظرف مدتی کوتاه، نگاه میهن­‌پرستانه و روسیه دوستی جوانان را با تکیه بر «ماتریس لیبرالیسم» تغییر می‌­دهند و رفته رفته تصمیم می‌­گیرند به کشور برنگردند.

برنامه­‌های امریکا برای دانش‌­آموزان روس

کارشناسان روس معتقد هستند که فعالیت مقامات امریکایی در راستای آموزش ایدئولوژیک دانش آموزان دبیرستانی در روسیه، بدترین اتفاق است. در ماه آوریل ۲۰۲۰، همه مطلع شدند که ده‌­ها تن از دانش‌­آموزان مناطق مختلف روسیه پس از پایان دوره «تبادل دانش آموزان» Secondary School Student Program که به هزینه وزارت خارجه امریکا انجام گرفته بود، امکان بازگشت به کشور را ندارند. این در حالی بود که هیچ یک از ارگان­های رسمی و از جمله وزارت خارجه و سفارت روسیه از این موضوع اطلاع نداشتند. با شیوع ویروس کرونا در امریکا، دوره بلافاصله پایان یافته و دانش‌­آموزان روس را عملا به خیابان رانده بودند.

بعداً مشخص شد که برنامه «تبادل دانش آموزان» امریکا به صورت محرمانه دانش‌­آموزان را تعلیم می‌­داده تا آنها را برای مدیریت در پست­‌های کلیدی روسیه در آینده آماده کند. طبق نظرسنجی­‌های انجام شده، ۷۵ درصد فارغ‌­التحصیلان این برنامه قصد دارند به امریکا یا اروپا مهاجرت کنند، زیرا ارزش‌­های غرب را به روسیه نزدیک­تر می‌­دانند.

برنامه سازمان همکاری­‌های روسیه برای بازگرداندن دانشجویان

آژانس فدرال همکاری­های روسیه در سال ۲۰۱۷، پروژه ه­ایی تحت عنوان « Highly Likely Welcome Back» راه اندازی کرده است که تا شرایط را برای بازگشت دانشجویان روسیه از امریکا، بریتانیا و دیگر کشورها فراهم سازد. طراحان این برنامه معتقد هستند که جوانان روس در نتیجه تحریکات خصمانه کشورهای دیگر در رابطه با روسیه آسیب می­‌بینند. به این ترتیب، آژانس فدرال با دانشگاه‌­های برتر کشور و از جمله دانشگاه روابط بین‌الملل مسکو وابسته به وزارت امور خارجه روسیه توافق کرده است که بخش اعظم فارغ‌­التحصیلان روس در دیگر کشورها را دعوت به همکاری کند.

جذب دانشجویان از دیگر کشورها، یکی از ابزارهای آزموده نفوذ امریکا و کشورهای اروپای غربی است. برنامه برای دانشجویانی که در دوره­‌های کوتاه مدت در امریکا و اروپا تحصیل می­‌کنند به ابزارهای «قدرت نرم» محدود می­‌شود: به تصویر کشیدن یک کشور جذاب با شرایط ایده‌­آل، برنامه‌ه­ای انسان دوستانه و مبتنی بر تساهل و تسامح، نمایش وفاداری به ارزش‌­های زیست محیطی. در عین حال، حتی نمایش مرسوم «برتری­‌های» جامعه لیبرال، دانشجویان را به فکر مهاجرت می­‌اندازد.

به طول کل، جوانان روسیه که مدرک تحصیلی از امریکا و اروپا دریافت می­‌کنند، در ادامه چنان برنامه ریزی می­‌شوند که نسبت به ارزش‌­های لیبرالیسم احساس وفاداری پیدا کرده و در برنامه‌­های اعتراضی مشارکت می‌کنند. علاوه بر این، به گفته منابع آگاه، دانشجویان روس که موفق به دریافت گرانت­های دولتی یا خصوصی و بورسیه تحصیلی می­‌شوند، برای استخدام توسط سرویس‌­های اطلاعاتی امریکا یا کشورهای میزبان به عنوان عامل نفوذی کاملا مساعد هستند.

باید در نظر داشت که سالانه بین ۵۰ تا ۶۰ هزار دانشجو از روسیه خارج می‌­شوند که این تنها قسمت بالایی کوه یخ در بحث «فرار مغزها از روسیه» است. ابعاد این مشکل و ارزیابی‌­ها بسیار گسترده‌­تر هستند.

دانشجویان و جوانان تحصیل کرده روس از فرصت‌­های به دست آمده برای تماس با محافل بین‌­الملل بهره می‌­برند و به کنفرانس­ها و برنامه‌­های مختلف می­روند چون می­‌دانند که با فاصله گرفتن از فرایندهای جهانی علم، امکان پیشرفت وجود ندارد. با این وجود، لازم به ذکر است که سازمان‌­های اجتماعی و سرویس‌­های خارجی تحت عنوان کار علمی مشترک و آشنایی جوانان روس با همکاران خارجی، فعالان سیاسی وفادار تربیت کرده و در روسیه خرابکاری می­‌کنند.

منبع: مرکز مطالعه اطلاعات سیاسی

http://www.polit-info.ru/analytics/reports/