مقدمه

بطور کلی منطقه بالکان مرز غربی نفوذ و گسترش زبان و ادبیات فارسی در غرب محسوب می شود و به واسطه حکمرانی چند صد ساله عثمانی و نیز رواج فرقه های صوفیه در بخشهایی از بالکان به ویژه در آلبانی و بوسنی و هرزگووین، زبان و ادب فارسی در این منطقه نفود داشته است. با این حال در کشور صربستان که زمانی بخشی از کشور بزرگ یوگوسلاوی و مرکز سیاسی آن کشور محسوب می شد زبان و ادبیات فارسی نفوذ کمتری داشته است و بیشترین توجه و علاقمندی به ترجمه آثار ادبی ایران مربوط با آثار کلاسیک بوده است. در سالهای اخیر، با اهتمام رایزنی فرهنگی، معرفی ادبیات معاصر ایران بطور جدی در دستور کار بوده است. در این گزارش با عنایت به فهرست موضوعات درخواستی، به بررسی وضعیت ادبیات فارسی در این کشور در پرداخته می شود.

۱. آموزش و مطالعات ادبیات فارسی در مراکز علمی – دانشگاهی

 در کشور صربستان، زبان فارسی و دروس مرتبط با ادبیات و فرهنگ ایران بطور رسمی تنها در یک دانشگاه‌(دانشکده فیلولوژی دانشگاه بلگراد) تدریس می شود که برنامه درسی آن از سوی وزارت آموزش این کشور اعتبارسنجی و تایید گردیده است. تا پیش از سال ۲۰۲۲ برنامه درسی مرتبط با زبان فارسی در این دانشگاه صرفا شامل ارایه درس «آموزش زبان فارسی» برای دو سال به دانشجویان رشته های گوناگون بود و آموزش ادبیات فارسی و دروس مرتبط با آن در آن برنامه قرار  نداشت. با پایان مدت ده ساله اعتبارسنجی گذشته، تهیه و تنظیم اعتبار سنجی جدید برای تمامی رشته و  دروس دانشکده از سال ۲۰۲۰ آغاز گردید که طی یک فرایند طولانی اداری به مدت دو سال به طول انجامید و پس از پایان دوران پاندمی کرونا سرانجام از سال تحصیلی ۲۰۲۳ به اجرا درآمد. در اعتبار سنجی جدید، علاوه بر آموزش زبان فارسی، در دوره کارشناسی درس اجباری «مقدمه ای بر ادبیات فارسی»‌ ویژه دانشجویان رشته شرقشناسی،‌ در دوره کارشناسی ارشد درس اختیاری «مقدمه ای بر ادبیات کلاسیک فارسی» و در دوره دکتری درس اختیاری «روندهای معاصر ادبیات فارسی»  به برنامه درسی رسمی دانشگاه افزوده شده و دانشجویان می توانند آنها را به عنوان واحد های درسی انتخاب کنند.

۲. استادان، پژوهشگران، ادبا و نویسندگان در زمینه ادبیات فارسی

از نظر تاریخی در دوران یوگسلاوی سابق،‌ بخش اصلی آموزش زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه سارایوو( پایتخت کنونی کشور بوسنی و هرزگووین فعلی) قرار گرفته بود که دلیل اصلی آن وجود منابع و ماخذ بسیار زیاد مرتبط با زبان فارسی و ارتباط فرقه های صوفیه با ادبیات فارسی بوده است. از این رو، در کشور یوگسلاوی سابق،‌ مرکز اصلی برای آموزش زبان و ادبیات فارسی در غرب این کشور یعنی دانشگاه سارایوو قرار داشته و در پایتخت یوگسلاوی یعنی دانشگاه بلگراد عمدتا زبانهای غربی تدریس می شد. از این جهت  و با این پیشینه است که هم اکنون نیز در دانشگاه سارایوو،‌ دپارتمان زبان فارسی برقرار بوده و دانشجویان از سطح کارشناسی تا دکتری زبان و ادبیات فارسی را در این دانشگاه تحصیل می کنند.  با این حال در کشور صربستان،  دپارتمان شرق شناسی دانشگاه بلگراد در سال ۱۹۳۶ با تدریس دروس مربوط به ادبیات فارسی اغاز به کار کرد و در آن دوران دکتر فهیم بایراکتاروویچ با ترجمه آثار فاخر زبان فارسی (بخشی از شاهنامه فردوسی،‌ رباعیات خیام) از زبانهای آلمانی به زبان صربی به تدریس ادبیات حوزه شرق و خصوصا ایران پرداخت. پس از وی دو تن از شاگردان و استادان بعدی دانشگاه بلگراد، مرحومه خانم دکتر جوکانوویچ و دکتر دارکو تاناسکوویچ به ادامه تدریس آموخته های خود از دکتر بایراکتاروویچ در حوزه آموزش ادبیات شرق و دروس مرتبط با شرق شناسی و ادبیات پرداختند اما آموزش ادبیات فارسی تا زمان کنونی که در بخش بالا به آن اشاره گردید بطور رسمی هرگز در برنامه های درسی دانشگاه به عنوان واحد درسی قرار نداشت. از این رو، جای تعجب ندارد که عمدتا ادبیات فارسی در صربستان چندان مورد توجه و یا به عبارت دقیق تر مورد نیاز نبوده است زیرا دانشگاه سارایوو بطور تخصصی این موضوع را در دوران یوگوسلاوی سابق پوشش می داده است. بدین جهت در صربستان، بجز آثار دکتر فهیم بایراکتاروویج،  استادان و پژوهشگران و ادیبانی که بطور تخصصی و جامع در خصوص ادبیات فارسی کارکرده باشند و آثار اصیل و قابل توجهی را تالیف کرده باشند وجود ندارد.

⁠۳. منابع مطالعات و آموزش ادبیات فارسی

منابع آموزشی ادبیات فارسی که مطابق برنامه درسی آموزشی و معیارهای مورد نظر دانشگاه بلگراد انتخاب و دربرنامه درسی قرار گرفته است عبارتند از:

۱. تاریخ ادبیات فارسی،‌ دکتر ذبیح الله صفا

۲.  از صبا تا نیما، یحی آرین پور

۳. تاریخ ادبیات ایران،‌ ادوارد براون

۴. ادبیات فارسی نوشته آرتور جان آربری

۵. مقدمه کلی به ادبیات فارسی،‌ دوبرین

۶. منابع و مقالات انتخابی مرتبط با موضوع درس

شایان ذکر است که این منابع به صورت منابع معین انتخاب شده اند و در تدریس واحدهای مرتبط، نظر استاد در انتخاب درسنامه ها و منابع دیگر نیز ارحج است.

۴.ترجمه و نشر ادبیات فارسی

کتابهای ترجمه و تالیف شده در حوزه ادبیات فارسی در کشور صربستان که در پایگاه اطلاعاتی COBISS این کشور ثبت شده اند (از سال ۱۸۳۸ تا سال ۲۰۲۴)  به شرح جدول زیر می باشد. لازم به توضیح است که لینک ثبت و مشخصات هر یک از آثار مرتبط به ادبیات فارسی نیز موجود و قابل دسترسی است.

لازم به توضیح است که تکرار برخی از این آثار به معنی انتشار مجدد آن است. همچنین باید خاطر نشان کرد که ممکن است آثار دیگری نیز در حوزه ادبیات فارسی در کشور صربستان منتشر شده باشد که در سامانهCOBISS نمایه نشده باشد. (کوبیس یک پلت فرم اطلاعاتی برای اتصال اطلاعات کتابخانه ها به یک سیستم ملی اطلاعات کتابخانه است و بطور کلی نقش مرجع اطلاعاتی را در نظام کتابخانه ای صربستان ایفا می کند.)

۵.آثار علمی برجسته تالیف شده در زمینه ادبیات فارسی

مهمترین کتابهای مرتبط با ادبیات فارسی تالیف دکتر فهیم بایراکتاروویج بوده که برخی از آنها ترجمه از آلمانی به صربی است. در این میان کتاب نگاهی به تاریخ ادبیات ایران. فهیم بایراکتاروویچ (۱۹۷۹) اثر علمی برجسته محسوب می شود.

۶. مطالعات تطبیقی ادبیات فارسی و ادبیات کشور متوقف فیه

در بررسی صورت گرفته تا کنون پژوهشی تحت عنوان مطالعه تطبیقی صورت نگرفته است. 

۷. همکاری و مبادلات علمی – ادبی میان مراکز علمی، فرهنگی و ادبی

رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در صربستان با شناسایی ناشران و نویسندگان برجسته در صربستان و مترجمین باتجربه ارتباطات مناسبی با حوزه چاپ و نشر دارد و در ترجمه و انتشار آثار ادبی از امکانات و توانمندی های ایشان استفاده می کند. برای مثال انتشارات اسلوژبنی گلاسنیک که یکی از انتشارات بزرگ دولتی است در انتشار آثار ادبی از جمله قصه های مجید (هوشنگ مرادی کرمانی) همکاری داشته است. در طرح تاپ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی هم این ارتباط با برخی ناشرین فراهم آمد. در سالهای اخیر آژانس ادبی دایره مینا از ایران نیز با برخی از انتشاراتی های صربستان در ارتباط و فعالیت بوده است.

۸. علاقه مردم، فرهیختگان و نخبگان به ادبیات فارسی

بطور کلی در صربستان، بیشترین شناخت مردم و نخبگان از ادبیات فارسی مربوط به ادبیات کلاسیک است و شاعرانی از جمله خیام و فردوسی مورد توجه بوده اند. ادبیات معاصر چندان شناخته شده نیست.

۹. خدمات و فعالیت های نمایندگی های فرهنگی ایران در زمینه ادبیات فارسی

رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران با اهتمام به گسترش زبان و ادبیات فارسی ضمن برگزاری نشست های ادبی و شب شعر و گرامیداشت رویدادهای مرتبط با ادب فارسی در خصوص ترجمه آثار ادبی در دو بخش ترجمه آثار ادبی کلاسیک و معاصر فعالیت نموده است:

الف. ترجمه آثار کلاسیک ادب فارسی به صربی

۱.فردوسی (رستم و سهراب)

۲. عطار (منطق الطیر)

۳. مولانا (مثنوی معنوی)

۴. سعدی (بوستان)

۵. حافظ (دیوان)

۶. خیام (رباعیات)

ب)‌ ترجمه آثار معاصر از شعر و نثر فارسی به صربی

۱.داستان های خوب برای بچه های خوب (مهدی آذریزدی)

۲. پیرامون ادبیات فارسی (جمعی از نویسندگان)

۳. گنجینه شعر فارسی (عبدالکریم عزیزی)

۴. حافظ و گوته (مجموعه مقالات)

۵. تاریخ ادب فارسی (دکتر تمیم داری)

۶. افسانه های پارسی (مهدی آذر یزدی)

۷. قصه های حسنی (محمد رضا یوسفی)

۸. آبی به رنگ ارغوان (سید مهدی شجاعی)

۹. داستان راستان (شهید مطهری)

۱۰. پروین اعتصامی اختر شعر و ادب فارسی

۱۱. قصه ها و افسانه ها از گوشه و کنار ایران (محمد جعفری)

۱۲. قصه های سبلان (محمد رضا بایرامی)

۱۳. شطرنج با ماشین قیامت (حبیب احمد زاده)

۱۴. قصه های مجید (هوشنگ مرادی کرمانی)

۱۵. مردگان باغ سبز (محمد رضا بایرامی)

۱۶. منتخب اشعار شاعران معاصر ایران پس از انقلاب

۱۰.⁠ادبیات فارسی در کتابخانه ها

آثار مربوط به ادبیات فارسی که در فهرست کتابخانه ملی صربستان ثبت شده اند (فهرست بخش ۴) دارای نسخه یا نسخه هایی در آن کتابخانه هستند و برخی نیز در کتابخانه های دیگر موجود می باشند.

۱۱. رویدادهای مرتبط با ادبیات فارسی

رایزنی فرهنگی از گذشته به برگزاری رویدادهای ادبی اهتمام داشته و در سالهای اخیر و با تشکیل و حمایت از مرکز مطالعات زبان فارسی دانشگاه بلگراد، تلاش نموده تا همواره رویدادهای اصلی مرتبط با ادبیات فارسی را با برگزاری برنامه هایی با عناونین گوناگون پوشش دهد و با دعوت از استادان، صاحبنظران، دانشجویان و علاقمندان به ادب فارسی این برنامه ها را اجرا نماید. از جمله این رویدادها می توان به نشست های ادبی با دعوت و حضور نویسندگان ایرانی (از جمله مصطفی مستور، هوشنگ مرادی کرمانی، فرهاد حسن زاده ،‌ محمد رضا بایرامی و..)‌، برگزاری شب شعر، شب ادبی، برنامه گرامیداشت شعرا و نویسندگان فارسی، معرفی شاعران و ادبیات کلاسیک زبان فارسی فردوسی، نظامی، حافظ، سعدی، مولانا،‌ خیام،‌ عطار و غیره و همچنین معرفی و شاعران و نویسندگان معاصر از جمله سهراب سپهری، قیصر امین پور، سید حسن حسینی و غیره اشاره نمود. بطور کلی تقریبا بیشتر رویدادهای تقویمی یا مناسبتی مرتبط با ادبیات فارسی از سوی رایزنی فرهنگی در مراکز علمی و ادبی و فرهنگی گوناگون از جمله دانشگاههای مختلف صربستان، دبیرستان ها، خانه های فرهنگ،‌کتابخانه ها و مراکز فرهنگی برگزار شده و برپایی این رویدادها به عنوان یکی از برنامه های اصلی رایزنی فرهنگی برای مخاطبان علاقمند به ادبیات فارسی کماکان ادامه دارد.

1403/02/10