در جوامع مدرن، مشکل گروه‌های مذهبی مخرب به رغم آشکار بودن خطر آنها همچنان مطرح هستند. بسیاری از افرادی که هرگز به احتمال قرار گرفتن تحت تأثیر ایدئولوژی های رادیکال فکر نمی‌کردند، خود را در چنگال شبکه‌های جذب کننده می‌یابند. افراط‌گرایی مذهبی پدیده‌ای است که نیاز به بررسی دقیق و اقدامات موثر برای جلوگیری از گسترش آن دارد. در قزاقستان، مانند بسیاری از کشورهای دیگر، مشکل خاصی با این پدیده وجود دارد و مهم است که به دنبال رویکردهای سازنده برای حل این مشکل باشیم.

در دنیای مدرن، مذهب نقش بسزایی هم در عرصه بین المللی و هم بر سیاست داخلی کشورها تأثیر می گذارد. اما در کنار قدرت وحدت بخش دین و نفوذ روزافزون آن نیز می تواند پیامدهای منفی در قالب گسترش گروه های رادیکال و افراطی داشته باشد. در این راستا، مسائل مربوط به سیاست مذهبی برای بسیاری از دولت ها از جمله قزاقستان، اهمیت ویژه ای دارد.

دولت در کنار تقویت گفتگوی بین ادیان و درک متقابل، وظیفه مقابله با افراط گرایی مذهبی و رادیکالیزه شدن جامعه را نیز بر عهده دارد. به گفته جامعه شناسان قزاق، حدود 10 درصد از شهروندان ارزیابی منفی از سیاست های دولت در حوزه مذهبی دارند. این تهدیدها مقامات قزاقستان را وادار کرد تا تلاش های خود را به ویژه در میان جوانان تقویت کنند. بر اساس برنامه جامع 2021-2023 مصوب دولت، اقداماتی برای تقویت اصول سکولار، تضمین هماهنگی و ثبات ادیان انجام گرفت. نظارت منظم بر رسانه‌ها و فضای اینترنت برای شناسایی محتوای رادیکال انجام شد. در همین راستا در سال 2023، بیش از 500 منبع مخرب اینترنتی مسدود شدند. دولت به فعالیت های 17 گروه کمک رسانی و به 14 مرکز توانبخشی برای مقابله با افراط گرایی مذهبی نیزکمک می‌کند.

آلمات نورادینوف، دانشیار گروه روانشناسی در دانشگاه ملی اوراسیا برخی از دلایل، مشکلات، آسیب‌ها و انگیزه های افراد جذب به گروه‌های مذهبی افراط گرا را چنین ارزیابی و توصیف می کند:

تصویر روانشناختی از طرفداران گروه های افراطی

• دید محدود از جهان: این افراد تمایل دارند واقعیت پیرامون را صرفاً از طریق منشور باورها و ارزش های خود ارزیابی کنند.
• قضاوت های مقوله ای: آنها اغلب دنیا را به دو دسته «ما» و «غریبه ها» تقسیم می کنند، بدون اینکه نیم تنه ها و سازش ها را تشخیص دهند.
• عدم تحمل مخالفان: هر دیدگاهی متفاوت از دیدگاه خود به عنوان تهدید یا گمراه کننده تلقی می شود.
• تمایل به تحمیل باورهای خود: آنها وظیفه خود را "نجات" یا "روشن کردن" دیگران می دانند و اغلب مرزهای شخصی افراد دیگر را نادیده می گیرند.
• ایده‌آل‌سازی رهبران و آموزه‌ها: تفکر انتقادی در مورد اقتدار درون گروه عملاً وجود ندارد.

توجه به این نکته حائز اهمیت است که این ویژگی‌ها به تدریج شکل می گیرند، زیرا فرد در ایدئولوژی های افراطی غرق می شود، هرچند این ایدئولوژی در همه پیروان ذاتی نیست.

عوامل آسیب پذیر که باعث جذب افراد به گروه های افراطی می شوند

 تحقیقات نشان می‌دهد که افراد در طول دوره‌های خاصی از زندگی بیشتر در برابر اثرات افراط‌گری آسیب‌پذیر می‌شوند که برخی مشخصه‌های آن عبارتند از:

• مشکلات مالی: از دست دادن شغل، ورشکستگی، بدهی های کلان می تواند فرد را به جستجوی راه حل "معجزه آسا" برای مشکلات سوق دهد.
• مشکلات مادی: کمبود مسکن، ناتوانی در برآوردن نیازهای اولیه، زمینه را برای دستکاری ایجاد می کند.
• 3بحران‌های روانی: افسردگی، اضطراب و سایر مشکلات روان‌شناختی، فرد را مستعد تأثیرات خارجی می‌کند.
• جست و جوی معنوی: دوره های بازنگری در ارزش های زندگی می تواند منجر به پذیرش غیر انتقادی ایده های جدید شود.
• مشکلات خانوادگی: طلاق، درگیری با بستگان، از دست دادن عزیزان خلاء عاطفی از دیگر مواردی هستند که افراد را به سمت گروه های افراطی سوق می دهد.
• مشکلات سلامتی: بیماری‌های شدید یا مزمن می‌توانند جستجو برای روش‌های درمانی جایگزین، از جمله شبه مذهبی، را تحریک کنند.
• انزوای اجتماعی: تنهایی و عدم حمایت فرد را در برابر گروه هایی آسیب پذیر می کند که «خانواده» و «تفاهم» را ارائه می دهند.
• بحران های شخصیت: جستجوی هویت، به ویژه در میان جوانان، می تواند به آزمایش ایدئولوژی های رادیکال منجر شود.
• انحراف فرهنگی: مهاجران و اقلیت هایی که در سازگاری با مشکل مواجه هستند ممکن است در جوامع مذهبی بسته به دنبال حمایت باشند. در چنین لحظات آسیب پذیری، شخص به ویژه پذیرای حمایت های خارجی است و به راحتی می تواند تحت تأثیر کسانی قرار گیرد که راه حل های ساده ای برای مشکلات پیچیده زندگی ارائه می دهند.

روش های استخدام  افراد و تأثیر روانی از سوی گروه های افراطی برآنها

استخدام کنندگان از تعدادی تکنیک روانشناختی برای جذب و حفظ دنبال کنندگان استفاده می کنند:

• بمباران عشق: تازه وارد با مراقبت و توجه بیش از حد مواجه می شود و توهم پذیرش بی قید و شرط را ایجاد می کند.
• انزوا از محیط قبلی: به تدریج تماس با خانواده و دوستانی را که با باورهای جدید طرفداران مشترک نیستند، محدود می‌کند.
• کنترل اطلاعات: محدود کردن دسترسی به منابع جایگزین اطلاعات، ایجاد "دید تونلی".
• دستکاری احساس گناه: استفاده از اشتباه واقعی یا تصور شده برای افزایش وابستگی به یک گروه.
• القای فوبیا: شکل گیری ترس از دنیای بیرون و پیامدهای ترک گروه.
• پاداش و تنبیه متناوب: تناوب غیر قابل پیش بینی بین تمجید و انتقاد برای ایجاد سردرگمی و افزایش وابستگی.
• بهره برداری از نیاز به تعلق: ایجاد توهم انتخاب و مأموریت ویژه گروه.
• تغییر تدریجی شخصیت: معرفی نظام جدیدی از ارزش ها و الگوهای رفتاری.
• بهره برداری از نیازهای معنوی: ارائه پاسخ های ساده به پرسش های پیچیده وجودی.
• استفاده از تکنیک های تغییر وضعیت هوشیاری: مدیتیشن های طولانی، روزه داری، کمبود خواب برای افزایش تلقین پذیری.

مشکلات قربانیان هنگام خروج از گروه و شبکه های  افراطی

قربانیان تشکل های مذهبی مخرب به منظور ترک و فرار از گروه با تعدادی موانع روبرو می شوند:

• وابستگی روانی: وابستگی عاطفی عمیق به گروه و رهبران آن.
• ترس از دنیای خارج: فوبیاها و باورهای ناشی از خصومت اجتماعی
• از دست دادن هویت: مشکل در تعریف خود در خارج از زمینه گروهی.
• ناسازگاری اجتماعی: از دست دادن مهارت های زندگی مستقل در جامعه.
• احساس گناه و شرمندگی: هم برای اعمالی که در گروه انجام می شود و هم به دلیل مشارکت در آن.
• وابستگی مالی: کمبود بودجه و مهارت های حرفه ای برای زندگی مستقل.
• تهدید و آزار: مخالفت فعال گروه برای خروج.
• ناهماهنگی شناختی: دشواری در اعتراف به اشتباه بودن تصمیمات قبلی.

تجربه قزاقستان در توانبخشی قربانیان

عملیات "ژوسان" برای بازگرداندن شهروندان قزاقستان از مناطق فعالیت تروریستی تجربیات ارزشمندی را در بازپروری قربانیان ایدئولوژی های افراطی ارائه کرد. مراحل کلیدی در این فرآیند عبارتند از:

• تشخیص جامع: ارزیابی فردی از وضعیت روانی، جسمی و اجتماعی هر فرد عودت کننده.
• ایجاد یک محیط امن: تامین نیازهای اساسی و ایجاد فضای پذیرش و حمایت.
• تثبیت روانی: کمک به کاهش اضطراب، افسردگی و سایر تجربه های آسیب زا.
• ایدئولوژی زدایی: از بین بردن تدریجی باورهای افراطی از طریق گفتگو و آموزش.
• ادغام مجدد اجتماعی: احیای پیوندهای خانوادگی، آموزش مهارت های اجتماعی، آموزش حرفه ای.
• مشاوره معنوی: همکاری با متکلمان برای ایجاد درک کافی از دین.
• پشتیبانی حقوقی: کمک در ترمیم اسناد و حل مسائل حقوقی.
• نظارت و پشتیبانی: حمایت طولانی مدت پس از اتمام مرحله اصلی توانبخشی.

موفقیت این برنامه تا حد زیادی به رویکرد بین رشته ای و هماهنگی تلاش های متخصصان مختلف بستگی دارد: روانشناسان، مددکاران اجتماعی، الهی‌دانان، پزشکان، وکلا و نمایندگان مجری قانون.

برخی رویکرد ها به منظور رفع مشکلات گروه های مخرب مذهبی عبارتند از:

• افزایش آگاهی عمومی در مورد روش های کار ها DRT  و نشانه های فعالیت آنها.
• توسعه تفکر انتقادی و سواد اطلاعاتی مردم به ویژه جوانان.
• تقویت سیستم حمایت اجتماعی از گروه های آسیب پذیر جمعیت.
• بهبود چارچوب قانونی برای مقابله با فرقه های مخرب.
• توسعه همکاری های بین المللی در مبارزه با سازمان های افراطی فراملی.
• حمایت از تحقیقات علمی در زمینه روانشناسی نفوذ و روش های مقابله با دستکاری.
• ایجاد برنامه های توانبخشی و ادغام مجدد برای اعضای سابق

در راستای کاهش خطر قرار گرفتن در معرض ایدئولوژی گروه های افراطی توصیه می شود:

• تفکر انتقادی را توسعه دهید: یادگیری تجزیه و تحلیل اطلاعات، بررسی حقایق، مقایسه دیدگاه های مختلف.
• بهبود سواد اطلاعاتی: قادر به تشخیص تکنیک های دستکاری در رسانه ها و ارتباطات بین فردی باشد.
• تقویت ارتباطات اجتماعی: حفظ روابط با خانواده و دوستان، مشارکت در زندگی اجتماعی.
• هوش هیجانی را توسعه دهید: یاد بگیرید که احساسات خود را بشناسید و مدیریت کنید، احساسات دیگران را درک کنید.
• تمرکز حواس را تمرین کنید: مهارت های خود مشاهده و تأمل را توسعه دهید.
• مطالعه روانشناسی تأثیر: با اصول اولیه روانشناسی اجتماعی و مکانیسم های دستکاری آشنا شوید.
• به مرزهای شخصی احترام بگذارید: خودتان و اطرافیانتان، «نه» گفتن را یاد بگیرید.
• به دنبال کمک حرفه ای باشید: در صورت بروز مشکلات زندگی با روانشناسان و متخصصان تماس بگیرید.
• مهارت‌های خودیاری را توسعه دهید: تکنیک‌های مدیریت استرس، آرامش و افزایش مقاومت در برابر استرس را توسعه دهید.
• تنوع را در محیط خود حفظ کنید: با افراد دارای دیدگاه ها و عقاید مختلف ارتباط برقرار کنید.

تنها با تلفیق تلاش‌های دولت، جامعه مدنی، جامعه علمی و شرکای بین‌المللی می‌توان به طور موثر با تهدید گروه های مخرب مذهبی مقابله کرد و تأثیر منفی آن را بر تک تک شهروندان و کل جامعه به حداقل رساند.

  اومورزاکووا A.A.

تهیه وتنظیم کننده: کارشناس فرهنگی قزاقستان

منبع:   https://kazislam.kz/ru/destruktivnye-religioznye-techeniya-ugrozy-i-puti-protivodejstviya/