علم روسیه به طور سنتی به سمت رویکردهای غربی و مکاتب علمی غربی گرایش داشته است، در حالی که کشورهای جنوب جهانی به عنوان حاشیه علم جهان معرفی می‌شدند. در شرایط جدید، همکاری علمی روسیه تابع منطق سیاست خارجی با کاهش ارتباطات علمی با جهان غرب همراه است و مشخصه آن چرخش به سمت کشورهای دوست است.
مراکز تحلیلی به‌طور سنتی نه تنها «کارخانه‌های فکری» هستند که مواد تحلیلی را به سازمان‌های دولتی عرضه می‌کنند، بلکه هدایت‌کننده دیپلماسی علمی در جامعه دانشگاهی و متخصص نیز بوده‌اند. مطالعه‌ای که توسط تیم موسسه اطلاعات علمی در علوم اجتماعی آکادمی علوم روسیه در مورد ظرفیت همکاری انجام شد، شناسایی سطح تعامل فعلی بین سازمان‌های مطالعاتی پیشرو روسیه در علوم انسانی و همکاران از کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و جنوب جهانی را برای شناسایی شرکای اشغال‌کننده موقعیت‌های پیشرو ممکن کرد و نقاط ضعف اینگونه مشارکت‌ها را شناسایی نمود. (۱) در شرایط جدید ژئوپلیتیکی، مراکز تحقیقاتی روسیه مأموریت دارند که به رهبران دیپلماسی علمی تبدیل شوند تا به رسمیت شناخته شدن کشور در جهان افزایش یابد، همکاران خارجی با فرآیندهای سیاسی و اقتصادی در حال وقوع در روسیه آشنا شوند و در راستای تأمین منافع ملی، یک برنامه تحقیقاتی مشترک با هدف تدوین کنند.
شرکای اولویت‌دار
نظرسنجی انجام شده میان کارشناسان اندیشکده‌های روسی، امکان شناسایی کشورهای شریک از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا و جنوب جهانی را که روسیه نزدیک‌ترین و متداول‌ترین تماس‌ها را با آنها دارد همچنین تعیین چگونگی تغییر پویایی همکاری در سال ۲۰۲۳-۲۰۲۲ را ممکن ساخت. در غیاب تماس‌های علمی، از پاسخ‌دهندگان خواسته شد تا دلایل و علاقه به چنین همکاری را مشخص کنند. حدودا یک پنجم از کارشناسان مورد بررسی (۱۸.۲%) اظهار کردند که برنامه همکاری با کشورهای جنوب جهانی ندارند. در میان دلایل این وضعیت، اشاره شد که آنها به این منطقه علاقه نداشتند (اغلب این موضوع مربوط به کارشناسانی است که علایق علمی آنها در مطالعات منطقه‌ای یا مسائل نظری علوم سیاسی و اقتصاد است)، هیچ اطلاعاتی در مورد همکاران از کشورهای جنوب جهانی وجود نداشت و تجربه منفی از تعامل مطرح شد. مورد دوم نیز به فضای پس از شوروی مربوط می‌شود. یک نظرسنجی مشابه که در میان تحلیلگران متخصص از کشورهای جنوب جهانی انجام شد نیز نشان داد که مشکلات در تعامل یا ارتباطات ضعیف، در درجه اول به دلیل کمبود اطلاعات است. به گفته کارشناسان خارجی، مانع زبانی، جدی محسوب نمی‌شود زیرا انگلیسی در حال حاضر به زبان کاری برای همه تبدیل شده است. کارشناسان هندی همچنین به عوامل ژئوپلیتیکی اشاره کردند از جمله همه‌گیری کووید و درگیری روسیه و اوکراین که منجر به توقف پروژه‌ها و تماس‌های قبلی شد.
۸۱.۸ درصد از کارشناسان پاسخ دادند که با همکارانی از کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و جنوب جهانی همکاری می‌کنند. فشرده‌ترین کانال‌های ارتباطی با چین، هند، ترکیه، ویتنام و کشورهای اتحادیه اوراسیا شکل گرفته است. با شدت کمتر؛ با ایران، اندونزی، مالزی، امارات، پاکستان، برزیل و ونزوئلا بوده است. با این حال، تحریم‌ها تعدیل‌های خاص خود را انجام داده‌اند: کارشناسان به افزایش شدت تماس‌ها با هند و چین اشاره کردند که به دلیل قطع روابط با شرکای قبلی و آمادگی این کشورها برای ایجاد گفتگو با روسیه بدون ترس از تحریم‌هاست. در عین حال، کارشناسان به کاهش همکاری با قزاقستان و ویتنام به سبب عملکرد این کشورها اشاره داشتند. این پدیده در درجه اول به دلیل موقعیت سیاسی کشورهایی بود که به دنبال به حداقل رساندن خطرات تحریم بودند. این مطالعه نشان داد که شرکای قزاق موضع محتاطانه‌ای اتخاذ کردند، علیرغم آنکه هیچ وقفه رسمی در همکاری وجود نداشت، اما در عین حال طرفین به درخواست‌های شخصی یا رسمی پاسخ ندادند و رویدادها بارها و بارها از سوی شرکای قزاقستانی لغو شد.
پویایی روابط با کشورهای جنوب جهانی نشان می‌دهد که خلاء ایجاد شده در نتیجه امتناع شرکای غربی از قالب قبلی همکاری به تدریج با مشارکت با کشورهای دوست پر می‌شود: ۵۱.۴ درصد از پاسخ‌دهندگان عنوان کردند که طی دو سال گذشته سهم تماس‌های بین‌المللی افزایش یافته است، ۲۸.۶% کاهش را گفته‌اند و ۲۱.۰% بدون تغییر ذکر کرده‌اند. ارقام به طور کلی با اولویت‌های سیاست خارجی کشور مطابقت دارند.
بنابراین دیپلماسی علمی که توسط اتاق‌های فکر اجرا می‌شود، در چه قالب‌هایی حاکم است؟ اول از همه، به برگزاری رویدادهای علمی مشترک و تهیه نشریات علمی برمی‌گردد. به میزان کمتر، شرکت در کنفرانس‌ها و آموزش کارورزان. مبادلات دانشگاهی به عنوان یک ابزار مهم ارتباط علمی از گذشته بوده است. همانطور که یکی از کارشناسان خاطرنشان کرد: «در حال حاضر دیگر بودجه‌ای برای برنامه‌های دانشگاهی اختصاص داده نمی‌شود. روسیه رویدادهایی را برگزار می‌کند که در آن از کارشناسان دعوت می‌نماید تا با هزینه خود در آن شرکت کنند، اما کارمندان خود را به خارج از کشور اعزام نمی‌کند.»
دستور کار دیپلماسی علمی
دیپلماسی علمی شامل طرف‌هایی است که منافع ملی خود را از طریق فعالیت‌های مشترک ارتقا می‌دهند. این نظرسنجی شامل شناسایی موضوعات امیدوارکننده همکاری (دستور کار اجتماعی-اقتصادی و سیاسی تحقیقات علمی) بود که نشان داد، مطالعات اشتراکی می‌تواند هم بر اوضاع سیاسی جهان تأثیر بگذارد و هم طرفین را به حل مشکلات مشترک پیش روی جامعه جهانی، روسیه و به ویژه کشورهای جنوب جهانی نزدیک‌تر کند.
در پاسخ به این سؤال که «چه دستور کار اجتماعی-اقتصادی و سیاسی پژوهش علمی مستلزم بحث اولویت‌دار در چارچوب تعاملات بین‌المللی جامعه علمی و کارشناسی است؟»، ۴۶ درصد از پاسخ‌دهندگان فهرستی از علایق علمی خود را ارائه کردند. کارشناسان باقی مانده عموما موضوعاتی را بیان کردند که ارتباط مستقیمی با برنامه تحقیقاتی آنها ندارد، اما از نظرشان اولویت جامعه علمی جهانی محسوب می‌شود. موضوع اصلی دگرگونی نظم جهانی بود. انتخاب موضوع تا حد زیادی توسط گفتمان سیاسی و اظهارات وزارت خارجه روسیه در مورد این موضوع تعیین می‌شود. از آنجایی که مشکل دگرگونی جهانی برای کشورهای جنوب جهانی مشکل اصلی است، می‌توان در مورد ظرفیت همکاری جامعه متخصص روسیه و تحلیلگران این کشورها در تدوین توصیه‌های مشترک در زمینه اصلاح نظام حکمرانی جهانی صحبت کرد. تاکید اصلی در این مبحث به موضوعات تغییر نظم جهانی، گذار به چند مرکزی شدن و گفتگوی تمدن‌ها بود.
از دیگر موضوعاتی که به آنها اشاره شد، توسعه فضای اوراسیا و تأثیر پیشرفت علمی و فناوری بود. موضوعات زیر یک بار ذکر شدند: امنیت اطلاعات، فرآیندهای یکپارچه‌سازی، دستور کار مبادلات علمی با آکادمی علوم اجتماعی چین، انرژی، ترویج رویکردهای غیرغرب محور در روابط بین‌الملل، مدل‌های توسعه اقتصادی ملی در شرایط فعلی، حمل و نقل، کریدورها، امنیت منطقه‌ای، کنترل تسلیحات، درگیری‌های منطقه، دگرگونی سیستم مالی جهانی و غیره. این موضوعات نشان‌دهنده علاقه بالای جامعه علمی روسیه به حل مشکلات جهان است. این مجموعه موضوعی می‌تواند نقطه شروعی برای ایجاد همکاری‌های سازنده‌تر با کشورهای جنوب جهانی باشد، زیرا این موضوعات به طور مستقیم بر حوزه منافع این کشورها تأثیر می‌گذارد که مدت‌هاست ایده گذار به یک چندمرکزی و تغییر در نظم جهانی را ترویج می‌کنند و همچنین از نیاز به افزایش وزن خود در حل مشکلات جهان حمایت می‌نمایند.
نقش جامعه علمی در دیپلماسی علمی
اگرچه ما فرض می‌کنیم که یک فرد متخصص می‌تواند رهبر دیپلماسی علمی شود، پاسخ‌دهندگان متفق‌القول بودند که ارتباطات علمی عمدتا در سطح سازمان‌ها انجام می‌شود تا افراد. کارشناسان با محدودیت‌های زیادی مواجه بودند که یکی از آنها تامین مالی بود. در عین حال، ماهیت رسمی تعامل (اعم از کارشناسان و سازمان‌ها) در درجه اول به دلیل عدم حمایت از پژوهش‌ها و اتاق‌های فکر از سوی بنیادهای علمی و سازمان‌های دولتی، مورد اشاره قرار گرفت.
جامعه کارشناسان روسیه در مورد امکان تأثیر واقعی بر روند سیاسی، از جمله از طریق ایجاد دیپلماسی علمی، به شدت تردید دارند. دلایل اصلی به شرح زیر است:
- ویژگی‌های تصمیم‌گیری مدیریت در روسیه؛
- تعامل برای یک هدف کاربردی استفاده می‌شود؛ به عنوان خروجی برای آزادسازی بحران توده‌ها؛
- افرادی که قادر به تأثیرگذاری بر مدیریت هستند در تعامل علمی دخالت ندارند.
- جوامع علمی به عنوان یک قاعده، یک مشکل محدود را حل می‌کنند و فقدان برنامه‌های پویای دانشگاهی، کارآموزی علمی یا کمک هزینه‌های اشتراکی، تشکیل یک فضای علمی مشترک را غیرممکن می‌سازد.
تنها یک کارشناس به تأثیر مثبت تعامل علمی، یعنی تبادلات دانشگاهی اشاره کرد که «می‌تواند شرایطی را برای ارتقای مؤثرتر منافع ملی در این کشورها ایجاد نماید». ۶۰ درصد از کارشناسان ابراز نگرانی کردند که از تعامل آنها با کارشناسان کشورهای دیگر، برای اهداف تبلیغاتی استفاده شود و به طورکلی همه کارشناسان بر امکان‌پذیر بودن این امر توافق داشتند.
سوال آخر: «به همکاران خود از کشورهای اتحادیه اوراسیا و جنوب جهانی چه توصیه‌هایی می‌کنید؟» بیشتر به عنوان توصیه‌هایی به جامعه متخصص روسیه تفسیر شد، از جمله موارد زیر:
- «واقع‌بین باشید، با هوشیاری امکانات و وضعیت واقعی خود را در حال حاضر ارزیابی کنید و در مورد آنچه می‌خواهید رویاپردازی نکنید».
- «به جهان با دید مثبت بنگرید، از اصول عینیت در تعامل علمی استفاده کنید».
- تسلط مؤلفه سیاسی در تعامل را کنار بگذارید «برای مثال جمع‌آوری لیست خارجی‌ها و درخواست از آنها برای گزارش در مورد تماس‌هایشان».
کارشناسان درباره چگونگی توسعه دیپلماسی علمی روسیه با کشورهای جنوب جهانی در آینده در چارچوب پیشنهادات مربوط به اصلاحات سازمانی بحث کردند. پیشنهاد شد تا جوامع بخشیِ افقی علمی و آموزشی در کشورهای اوراسیا ایجاد شود، مراکز تحلیلی جدید با مشارکت طرفین بوجود بیاید و همچنین با کشورهای جنوب جهانی بر اساس فرمول «با ما باشید و خودتان بمانید» مشارکت ایجاد گردد. این «ایده بزرگ» روسیه است که فرصت‌هایی را برای کشورهای جنوب جهانی جهت به دست آوردن حاکمیت استراتژیک باز می‌کند.
مشکلات جامعه علمی
جامعه متخصص روسیه در زمینه ایجاد ارتباط با شرکای خارجی از نظر منابع و توانایی‌های خود محدود است. عمده‌ترین مشکلاتی که کارشناسان به آن اشاره کرده‌اند عبارتند از:
- تغییرات در شرایط سیاست خارجی بر کانال‌های رسمی تعامل، تأثیر منفی گذاشت. دیپلماسی علمی در حال حاضر اساسا از طریق تماس‌ها و آشنایان شخصی ساخته می‌شود. همانطور که استاد آکادمی علوم روسیه یولیا قربانوا در مصاحبه‌ای خاطرنشان کرد: «تماس‌های انسانی فروپاشیده نشده است، اما روابط رسمی مملو از مشکلات است».
- کمبود منابع مالی این امر هم در مورد اندیشکده‌های دولتی و هم برای اندیشکده‌های خصوصی که تحت تحریم‌ها در یافتن سفارشات و کمک‌های بلاعوض با مشکل مواجه هستند، صدق می‌کند. این قضیه مستلزم دستمزدهای پایین، ناتوانی در شرکت در مجامع بین‌المللی، توقف تبادلات دانشگاهی و مشکلات انتشار مقالات تحقیقاتی است. داده‌های به دست آمده با واقعیت مرتبط است: در سال ۲۰۱۸، در جلسه هیئت رئیسه آکادمی علوم روسیه، به طور تقریبی هر سخنران نشان داد که پس از سال ۲۰۱۳، اعضاء مؤسسات دانشگاهی دیگر فرصتی برای تأمین مالی تماس‌های علمی در سطوح مختلف نیافتند. همچنین خاطرنشان شد که پس از اصلاحات، مبادلات دانشگاهی متوقف شدند.
- علم روسیه به دلیل تحریم‌ها از پایگاه‌های علمی دنیا منفصل شد. هیچ بودجه‌ای برای اشتراکات پولی اختصاص داده نشده است و مشکلاتی در پرداخت‌ها وجود دارند.
- مشکلات مالی و سطح پایین تماس‌ها منجر به این واقعیت شده است که دانشمندان روسی فرصت بازدید از کشورهای مورد مطالعه را ندارند، اطلاعات مربوط به آنها از منابع روسی به دست آمده که منجر به ناتوانی روسیه در مقاومت در برابر نفوذ غرب در کشورهای اتحادیه اوراسیا می‌شود یک مثال، وضعیت جعل حقایق تاریخی است. هنگامی که ایالات متحده یک ماه پس از انتشار اطلاعات مربوط به قحطی در جمهوری قزاقستان دوران شوروی، کتابی را منتشر کرد، (۲) روسیه چیزی برای اعتراض به آن نداشت و این نیاز به بودجه و اراده سیاسی دارد. پیامد آن نیز از بین رفتن حرفه‌ای بودن جامعه متخصص روسیه در زمینه مطالعه کشورهای فضای پس از شوروی‌ست. روسیه همچنان فعالانه با جمهوری بلاروس همکاری می‌کند، اما در صورت حفظ سرعت فعلی، از دست دادن موقعیت به نفع چین نیز محتمل است. در قزاقستان، روسیه همچنان شریک پیشرو به حساب می‌آید اما در طول پنج سال گذشته، نفوذ چین در زمینه انتشارات علمی ده برابر شده است. (۳)
- مشکل کیفیت رویدادهای برگزار شده توسط کشور در رابطه با فضای پس از شوروی، این خود را در «ترومای پسا استعماری» نشان می‌دهد، زمانی که تعامل با جامعه علمی فضای پس از شوروی نه چندان به نفع روسیه، بلکه بر اساس امتیازات و گزارش‌های رسمی انجام می‌شود. این نظر بیان شد که روسیه «پیوندهای علمی با کیفیت پایینی در جمهوری‌های آسیایی دارد، زیرا علم پیشرفته بر اروپایی‌ها متمرکز شده است.» به عنوان مثال، حتی برای رویدادهای حمایت شده نیز امکان انتخاب مخاطبان دعوت شده وجود ندارد. دانشمندانی که در همکاری‌های بین‌المللی شرکت می‌کنند، بازخوردی درباره فعالیت‌ها ارائه نمی‌دهند و در نتیجه روی اشتباهات کار نمی‌شود.
- «چرخش اجباری به شرق» مشکل یافتن بردارهای جدید را ایجاد می‌کند. بخشی از تحقیقات به مطالعه اقتصادها و کشورها اختصاص داشت. در این راستا، این سوال مطرح می‌شود: چگونه می‌توان کار بسیار حرفه‌ای انجام داد و در عین حال دسترسی به اشیاء مورد مطالعه را کم کرد؟ یک گزینه این است که همان برنامه تحقیقاتی را دنبال کنید، اما با کشورهای جنوب جهانی. در عین حال، کارشناسان نگرانی‌های خود را در مورد توصیه به تغییر اجباری در جهت جغرافیایی همکاری ابراز می‌کنند، به ویژه با توجه به اینکه برخی از همکاران در جستجوهای علمی خود آزاد نیستند.
به طور کلی در مورد همکاری‌های علمی از طریق مراکز تحلیلی می‌توان گفت، از نظر ظرفیت، ساختارهای دانشگاهی با بودجه دولتی، بیشترین تأثیر را دارند، اما به دلیل مشکلاتی که در بالا ذکر شد، نمی‌توانند به طور کامل از ظرفیت‌های خود استفاده کنند. در مورد ساختارهای خصوصی، مؤثرترین کار را سازمان‌هایی با بودجه ثابت و پایدار می‌توانند انجام دهند. آنها کسانی هستند که تحقیقات میدانی، رویدادها و کنفرانس‌ها را از جمله با استفاده از فناوری‌های علمی پیشرفته انجام می‌دهند. هر چه خود ساختارها در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و مشارکت در تدوین اسناد اساسی توسعه کشور تأثیرگذارتر شوند، ظرفیت اتاق‌های فکر در حوزه دیپلماسی علمی بیشتر می‌شود.
پی‌نوشت‌ها
۱. واویلوا. لودمیلا، پتانسیل همکاری علمی بین اتاق‌های فکر روسیه و جنوب جهانی، مدیریت علم و علم‌سنجی. ۲۰۲۴. شماره ۱. ص ۱۵۹-۱۴۰.
۲. کامرون. سارا، استپ گرسنه: قحطی، خشونت و بوجود آمدن قزاقستان شوروی. ان. ال. او، ۲۰۲۰. ص ۳۶۰.
۳. جو. ج، آدامز. ج، مورفی. د، خرس و اژدها: روسیه، چین و ژئوپلیتیک علم جهانی، مصور – رحمانی مرکز تجارت و حکومت: انستیتو سیاست در کینگز کالج لندن، ۲۰۲۲.
لودمیلا واویلوا؛ پژوهشگر موسسه اطلاعات علمی علوم اجتماعی زیرنظر آکادمی علوم روسیه
۱۸ سپتامبر ۲۰۲۴
نظر شما