فهرست مطالب

                                                        

پیشگفتار. 

ملی گرایی روسی. 

ملی گرایی فرهنگی. 

ملی گرایی وطنی. 

ملی گرایی صنعتی. 

ملی گرایی سیاسی. 

ملی گرایی دولتی روسی. 

ملی گرایی روسی. 

تحلیل ملی گرایی روسی. 

پیشگفتار

ناسیونالیست در فرهنگ عامه مردمانِ روسیه به افرادی اطلاق می شود که بعضا به جنبه های افراطی آن روی آورده و نسبت به حضور افراد خارجی و یا پیشرفت های آنان در کشور خود معترض هستند و بعضا مشکلاتی را نیز برای آنها ایجاد می کنند.[۱] اما در نگاهی دیگر، ناسیونالیسم نه در شکل افراطی آن بلکه به عنوان یک نوع حس و حال مشترک نسبت به مبانی هویتی کشور و میراثی است که شهروندان از قرن های گذشته از نیاکان خود به ارث برده اند.

 موسیقی نقش مهمی در خانه اکثر روسها دارد. تسلط به نواختن یک یا چند نوع آلت موسیقی یکی از جنبه های هویتی مردمان همسایه شمالی کشورمان است. تسلط به آثار ادبی  یا حتی طنز آمیخته با قوانین فیزیک و ریاضی و دیگر شاخه های علوم در شوخی­های روزانه مردمان این کشور موج می­زند. به طور کلی فردی که عضو جامعه روسیه است و در آن رشد و نمو پیدا کرده به رعایت آداب و رسوم و باورهای ملی گرایانه جامعه، زبان و ادبیات و حتی اصول سیاست خارجی اصلی اعلام شده از سوی دولت خود بسیار حساس است.[۲] به این گونه که با وجود تبعیض ها، کاستی های بخش های اجرایی و سختی های معمول جوامع امروزی، از باوری ملی گرایانه به کشور خود بهره می برند.

هر فرد روس در عین حال که می تواند در خصوص  شرایط اقتصادی و امرار معاش روزانه خود با شما درد دل کند یا گلایه داشته باشد، در عین حال می­تواند بر تمامیت ارضی کشورش تاکید کند و شرایط موجود درکشورهای دریای بالتیک و شرق اروپا  یا حتی کمی قبل­تر، به حضور نظامی ارتش سرخ در افغانستان کاملا منطبق با سیاست های روز دولتمردان کشور خود واکنش مثبت نشان دهد و هیج فشار و اجباری نیز در این زمینه برای ابراز عقیده وجود ندارد.

همچنان که بعد از گذشت هفتاد و پنج سال از زمان خاتمه جنگ جهانی دوم، اولین مکانی که روس­ها در روز عروسی خود به آنجا می­روند بنایی تحت عنوان " سرباز گمنام " یا " آتش جاویدان " در شهرهای مختلف این کشور پهناور است که یک نهم خشکی­های زمین را به خود اختصاص می دهد.[۳]

  مردمان روس­تبار در این کشور نه تنها در بحث­های فرهنگی و تاریخی بلکه حتی در صنعت خود را از نژادهای برتر و مترقی اروپایی می شمارند. این احساسات و رفتارهای آنان در برنامه های توسعه ای دولت، رفتارِ رسانه ای و ضرب المثل های روزمره مردم به خوبی حس می شود. در این نوشتار بیشتر تلاش می شود تا در مورد برنامه های دولت و اصول رسمی آداب دیپلماتیک روس­ها در زمینه ملی گرایی مطالبی مطرح شود.

ملی گرایی[۴] روسی

به طور کلی ملی گرایی روسی را می توان به چهار بخش اصلی تقسیم کرد. که هرکدام از آنها، مبنای اعتقادی و خاستگاه های اجتماعی خاص خود را دارد.

ملی گرایی فرهنگی

این نوع از ملی گرایی روسی ریشه در آداب و رسوم و فرهنگ ملت­های روسیه دارد. احترام به ادیان و عقاید مختلف از مهمترین شاخصه­های ملی­گرایی فرهنگی این کشور است. بر خلاف ملی­گرایی جمع قلیلی از ساکنان بعضا مسکو و سنت پترزبورگ که بیشتر از نژاد اسلاو های این کشور هستند، در دیگر نقاط این کشور فرهنگی غنی و بیشتر نزدیک به فرهنگ مردمان مشرق زمین حکم فرماست.

مهمان نوازی و فضیلت­های پذیرفته شده انسانی به طور گستره در بخش­های مختلف آن مشاهده می­شود و این را نه به عنوان یک خصیصه انسانی جداگانه بلکه به عنوان یکی از اصول جدایی­ناپذیر هویت روسی خود می پندارند.[۵] برای نمونه پذیرایی و مهمان­نوازی­هایی که در مناطق توندرا و تایگای صحرای بزرگ سیبری شاهد هستید به عنوان یک رفتار ادامه­دار در طول سالهای متمادی از سوی مردمان این منطقه بروز پیدا می کند. آنها این باور را دارند که هویت ملی­گرانه­ی روسی این امکان را فراهم می­آورد تا در این شرایط تقریبا غیر قابل تحمل برای زندگی و امرار معاش در این منطقه دوام بیاورند؛ از این رو با روی گشاده و از صمیم قلب به شما مهربانی می کنند. از سوی دیگر آنها به هیچ عنوان محل  زندگی خود را تغییر نمی دهند و از اصطلاح " خانه ی پدری[۶] " استفاده می کنند که در تاریخ سیاسی و ادبیات روسیه نیز جایگاه شاخص و ویژه ای دارد.

ملی گرایی وطنی

فردی که در روسیه زندگی می کند خود را از ارکان اصلی و بنیان گذار هویت بزرگتر تحت عنوان کلی[۷] " هویت فرهنگی روس زبانان " می شمارد. انسان روس بدون در نظر گرفتن اعتقاد مذهبی خود این باور را دارد که مامور خدمت رسانی و کمک به ارتقای همه جانبه زندگی روس زبانان در نگاه اول و دوستداران و متحدان ایدئولوژیک خود در رتبه دوم می باشد. [۸]علت تاکید بر تفاوت­های فرهنگی این است که در نگاه فرد روسی،  روسیه در جامعه جهانی خود را کشوری سکولار عنوان می کند و چندان مهم نیست که فرد چه اعتقادی دارد، مهم گوهر انسانی اوست. از این جنبه روس­ها شباهتی به موازین دین مبین اسلام دارند، شاید بدون حتی اطلاعی از این جنبه­های آخرین دین الهی، برخی از دستورهای اصلی اسلام به عنوان ساختار اصلی چارچوب های هویتی وطن­گرایی روس­ها نمود پیدا می کند. شاید همین موضوع سبب شده تا مسلمانان روسیه در تعاملی دوستانه با دیگر گروه­های دینی این کشور به حیات خود ادامه دهند و امروزه بیست و پنج درصد از ساکنان این کشور را به خود اختصاص دهند.

 این باور روس­ها که ریشه در تاریخچه شکل­گیری حکومت­های اولیه حتی زمانی قبل از روسیه نووگراد و روسیه کیف دارد، وجود ساختاری حکومتی را که با دیدگاه ملی­گرایانه به وظایف خود می پردازد، ضامن جاودانگی و حق خود در زندگی در این بخش از جهان می داند و به آن افتخار می کند. به طور کلی ملی­گرایی وطنی روس­ها پیوستگی بسیار زیادی با استقرار ساختار حکومتی واحد بدون در نظر گرفتن گرایش سیاسی و عقیدتی دارد و آن را ضامن تامین امنیت خود می شمارد. همین حس و حال در دوران جنگ جهانی دوم مسلمانان و یهودیان بسیاری را به جبهه های جنگ با آلمان نازی کشاند. پس از آن در دوران " اصلاحات " و سپس در سال ۹۱ با استقرار نظام فدراسیون روسیه همچنان موجب شده تا در این زمینه ملت های روس یک صدا و یک زبان باشند.[۹]

بدون هیچ تبلیغ و یا فشار دولتی خاصی افراد در جشن های ملی این کشور حاضر می شوند. اتفاقا هرچه در این جشن­ها ( بیشتر درشهرهایی غیر از پایتخت و پایتخت شمالی[۱۰]) پررنگتر وشادابتر حضور برسانید در بین مردم شهر ارجمندتر هستید. فرمانداران و شهرداران معمولا بر یکی از شاخصه ها در برنامه های سیاسی خود تکیه می کنند: باور به اصول ملی گرایی روسی و ارکان هویتی آنها. ذهن انسان روس به گونه ای شگفت انگیز با مهرِ نسبت به وطن عجین شده است.

ملی گرایی صنعتی

 به عقیده بسیاری از جامعه شناسان، این باور ملی­گرایی در بین ساکنان روسیه بیشتر به دوران حکومت شوراها[۱۱] برمی­گردد. شاید در نگاه اول برای یک فرد خارجی، این مساله بیشتر در بین افراد مسن شایع باشد، ولی این گونه از ملی گرایی در بین روس­ها بسیار فراتر از مرزهای اجتماعی آن است. شما حتی در نوع انتخاب خودرو، وسائل خانگی، موسیقی، فیلم و دیگر محصولات فرهنگی به وضوح از لغت خارجی و وطنی[۱۲] ( و نه داخلی ) تکیه مردمان روسیه را می بینید. شاید حتی برخلاف آنچه در کشورهای دیگر دیده می شود در اینجا رغبت خاصی به تهیه مایحتاج و محصولات ساخت داخل وجود دارد.

 بسته های حمایتی دولت[۱۳] در این زمینه قطعا موثر هستند ولی آن طور که تجربه نشان می دهند تعصب و علاقه مندی شخصی روس ها در خرید محصولی که ساخت کشورخودشان باشد، مثال زدنی است. روس­ها حتی به طور جالبی بر روی دسترسی به منابع مواهب طبیعی  یا دریاها حساس هستند و آن را از افتخارات خود محسوب می کنند. آنان با چنان شعف و شادمانی از دسترسی خود به فضا و یا صنعت هسته ای یاد می کنند که در جمع کشورهای صنعتی مثال زدنی است. جالب اینکه اطلاعات عمومی مردمی در این زمینه ها بسیار به­روز، دقیق و علمی است. افراد ممکن است سواد آکادمیک زیادی نداشته باشند اما از نام شخصیت­ها، سازه ­ها و یا حتی اعداد و ارقام دقیق منابع نفتی، گازی و سنگ های معدنی کشور خود و محل دقیق جغرافیایی این منابع زیرزمینی باخبر هستند. از سوی دیگر مردمان روسیه علاقه وافری به علوم اقتصادی، ریاضیات، فیزیک و نجوم دارند. محورهای اصلی علومی همچون شیمی را از مبدا روسیه می پندارند. آنها تمامی این توانمندی­ها در عرصه های اقتصادی را به عنوان ثروت ملی کشور خود می شمارند و به آن فخر می ورزند.

ملی گرایی سیاسی

همان طور که در بالا ذکر شد، کشور فدراسیون روسیه در اسناد حقوقی داخلی و در حقوق بین المللی به عنوان کشوری سکولار ثبت شده است. اما همان طور که دیده می شود، رهبران این کشور رابطه سنتی نزدیکی با کلیسای ارتدوکس روسی[۱۴] دارند و در جشن­های رسمی مسیحیان حضور به­هم می رسانند حتی تلویزیون و رادیوی ملی این کشور تمامی رویدادهای مسیحیان را پوشش خبری می­دهد. جشن­های مهم مسیحیان در روسیه در فهرست روزهای تعطیل رسمی این کشور است. پس از حل و فصل بحران منطقه چچن و اصلاحات مد نظر کرملین در این منطقه، تنها در پنج سال گذشته است که رئیس جمهور این کشور به طور فعالانه یا به گفته دیگر، آشکارتر ارتباط خود را با جامعه مسلمانان روسیه پیگیری می کند تا جایی که در برخی جشن­های مسلمانان نیز حضور به­هم رسانده است که در نوع خود در بین رهبران روسیه بی سابقه است.[۱۵]

 به هرشکل روس­ها خود را از ملت­های مترقی و برتر اروپایی محسوب می­کنند و افتخارات پتر کبیر و یا حتی پیروزی­های خود را در جنگ جهانی دوم  نیز حاصل همین حس برتری ایدئولوژیکی سیاسی خود می دانند. روس­ها خود را ملزم به اجرای نقش روس­ها[۱۶] در جامعه بشری می دانند. این ایده نه تنها در بین آنان به عنوان هویت ارتدوکس مسیحی ساکن در شرق اروپا بلکه حتی در اسناد سیاست خارجی و امنیت ملی این کشور به وضوح مشهود است. حتی شکل­گیری پیمان­هایی با ماهیت نظامی و اقتصادی[۱۷] با حضور این کشور همه بخشی از هویت ملی­گرایانه روسی است که خود را مکلف به ایفای نقش در جهان امروز می داند. این ملی گرایی به حدی است که حتی به صورت مشخص و منسجم در قالب کلوپ­های دوستی جوانان در برخی از پیمان های بین­المللی شکل گرفته است.[۱۸] دانشجویان آکادمی های خدمات دولتی، نظامی، پلیسی، اقتصادی و سیاسی کشورهایی که با این دکترین روسی هم آوا هستند، در قالب گروه های منظم تحصیلی و بورسیه­ای در خاک این کشور به تحصیل می پردازند.[۱۹]

یکی از دلایل اصلی در این بین حفاظت و حمایت از تفکر قوی ملی­گرایانه حکومت روسی در این منطقه است که نه تنها در ذهن عامه مردمان روسیه بلکه در جامعه سیاسی، علمی و فرهنگی روسیه به وضوح به نمایش گذاشته می شود. این بخش از هویت ملی­گرایانه روسی در زندگی سیاسی مردمان این کشور، در رفتار رسانه ای، در تعاملات بین المللی و حتی دیپلماتیک این کشور به وضوح قابل شناسایی است. در این نوع تفکر، دکترین سیاسیِ یک نظام اقتدارگرا با هویت روسی می­تواند محرک ایجاد ثبات و صلح و دوستی در جهان شود و در آن تمامی کشورها از حقوق برابر برخوردار باشند. اینکه چقدر این موضوع در واقعیت درست اجرا می شود یا به واقعیت نزدیک است، در کشورهای مختلف بسیار بحث برانگیز بوده و نیازمند تحلیل­های دقیق سیاسی است. اما چیزی که در ذهن افراد از لحاظ شاخصه های فرهنگی تاثیر گذار در روسیه به عنوان اصول اساسی هویتی نهادینه شده باور به این نوع نگرش است.

ملی گرایی دولتی روسی

همان طور که از بررسی و مطالعات و تجربیات میدانی در مورد حس میهن پرستی روسی در این نوشتار سخن به میان رفت، دولت روسیه چه در عرصه های داخلی و چه در بخش های بین المللی از برنامه های هدفمند بلند مدت و کوتاه مدت بسیاری بهره می برد. بررسی جزء به جزء تمامی این برنامه ها در قالب کارگروه­های تخصصی در انیستیتوهای تحقیقاتی و مطالعاتی کشور به طور جداگانه مورد بررسی قرار می­گیرند. در این نوشتار به منظور ترسیم یک دورنمای کاری در زمینه تعاملات علمی و فرهنگی تنها به برخی از مهمترین این برنامه ها اشاره می کنیم. تمامی این برنامه­ها در صحن دومای دولتی روسیه[۲۰] و شورای فدراسیون[۲۱] روسیه تصویب و برای اجرا به ارگان­های ذیربط ابلاغ شده­اند. به طور کلی برنامه­های اجرایی در بخش­های فدرالی از استقلال نسبی برخوردارند. البته این اقدامات و طرح­ها باید در تعامل و هماهنگی با طرح­های توسعه­ای جامع در بخش­های مختلف با دولت در مقیاس کلان آن باشند. برنامه های فدرالی[۲۲] به شرح زیر می باشند:

· ارتقای سطح نقش پذیری بیشتر موسسات مردم نهاد و اجتماعی در برنامه های سیاست های ملی فدراسیون روسیه،

· ایجاد و بسط سیستم اجتماعی همکاری­های سازنده در قالب سیاست دولتی برای حمایت از گروه هویتی قزاقان روسیه،

· ایجاد، تامین و بسط لازمه­های اجرایی در زمینه پیاده­سازی طرح ملی فدراسیون روسیه در حوزه سیاست هویت ملی،

· تامین هویت زبان ملی واحد و توسعه و تعمیق آموزش آن در کنار دیگر زبان­های رایج و همچنین حفظ زبان­های مادری ملت­های این کشور،

· تحکیم روابط فی­ما­بین ملت های روسیه وگروه های فرهنگی و هویتی،

· توسعه سیستم همکاری­های دولتی و اجتماعی در برنامه­های سیاست ملی فدراسیون روسیه،

·  حمایت از گروه های ملی کم­شمار در شمال، سیبری و منطقه خاور دور روسیه با ضمانت حفظ و حراست از روش زندگی و آداب و رسوم آنها،

· زبان روسی و زبان های ملت های فدراسیون روسیه،

· طرح جامع حمایتی از ملت­های کم­تعداد فدراسیون روسیه،

· طرح جامع فدراسیون روسیه در زمینه سیاست ملی،

· طرح جامع فدراسیون روسیه در زمینه هویت ملی و توسعه فرهنگ ملت­های روسیه،

· طرح جامع مبارزه با افراط گرایی و تبلیغات دینی مخرب در قالب طرح هویت ملی روسیه،

· کاهش بروز بحران­های اجتماعی در زمینه ملت­های روسیه و یا گروه های هویتی ساکن در این کشور،

· همگام­سازی و تعامل مهاجرین در روسیه با تاکید بر عدم بروز بحران­های هویتی و ارتقای تعاملات فرهنگی و اجتماعی،

ملی گرایی روسی

همان طور که از بندهای قید شده در بالا و طرح­های جامع فدرالی برمی آید، بیشترین برنامه ریزی و طرح ریزی دولتمردان این کشور در زمینه­های فرهنگ کلی و ارزش­های ملی حفظ انسجام و یکپارچگی این کشور چند ملیتی است که از فرهنگ­ها و اقوام و ملت های مختلفی برخاسته است. در عین حال دولت این کشور تلاش دارد تا با  بسته­های حمایتی مختلف چه در زمینه مسائل روزمره اجتماعی، چه در قالب طرح های بزرگ اقتصادی و توسعه­ای با حمایت، احترام متقابل و به رسمیت شناختن تمامی گروه­های هویتی مختلف آنها را تحت یک پرچم واحد سیاسی به نام فدراسیون روسیه متحد و در کنار یکدیگر نگاه دارد. در این بین باورها و نگرش مردمان این کشور به عنوان یک پشتوانه اجتماعی و تربیتی به شمار می­رود که به موفقیت این طرح­ها کمک بسزائی می کند. به طور کلی باور سازنده مردمان این کشور پس از بحران­های امنیتی و اقتصادی دهه نود در روزگار ما نقش بسیار مهم و سازنده ای در به نتیجه رسیدن این برنامه­ها داشته است. اینکه چقدر این برنامه ها فراگیر و جامع بوده، به بررسی­های تخصصی­تر نیازمند است. آنچه  مسلم است تا به امروز در دوران جدید دولتمردان این کشور به طور نسبی در تامین ثبات و امنیت هویتی و اجتماعی شهروندان خود موفق بوده اند.

تحلیل ملی گرایی روسی

چالش های معمول و بحران های تزریق شده از خارج از مرزهای این کشور و تهاجم فرهنگ غربی یکی از معضلات روز جامعه ۱۴۴ میلیونی روسیه می باشد. [۲۳]این شاید یکی از اصلی ترین موضوعاتی باشد که رهبران این کشور را به ایجاد ائتلاف ها و گروه­های همکاری­های استراتژیک بعضا اقتصادی با کشورهایی همچون چین و کره جنوبی در شرق و شراکت­های سیاسی با ایران در خاورمیانه کرده است. حضور نظامیان روسیه در سوریه در قالب یکی از برنامه های امنیت ملی این کشور در مبارزه با تروریسم صورت پذیرفته که به کنترل و تحکیم جای پای مهره­های کرملین در منطقه قفقاز شمالی این کشور کمک می­کند.

از سوی دیگر تعاملات با چین و کره نیز به منظور ایجاد ثبات در مرزهای صحرای بزرگ سیبری می باشد تا دسترسی های جغرافیایی این کشور در آن منطقه که دارای اقلیت های هویتی نیز می باشد از گزند و آسیب مصون بماند. تا این لحظه شریک قابل اعتمادی برای روسیه در مرزهای اروپایی آن پیدا نشده است. البته این یکی از مواردی است که این کشور را به مسائل هویتی در مناطق شمالی خود حساس تر کرده است.

 به طور کلی می توان چنین نتیجه گیری کرد که ملی گرایی روسیه همانند دوران شکل گیری اولیه آنها به صورت اولین حکومت اسلاوها در این منطقه از جهان حول محور دولت مقتدر روسی است. آن چه  مسلم است در باور یک فرد از نژاد روس بدون درنظر گرفتن آیین و مذهب وی پی ریزی و سپس شکوفایی حکومت به عنوان یک عامل موثر نقش آفرینی می­کند. ملی گرایی روسی دقیقا معادل با حکمرانی او بر منطقه جغرافیایی  است که در آن به زندگی، ایجاد ساختار تمدنی و سپس تعاملات اجتماعی گسترده می پردازد.  البته که آنها این تفکر را محصور به خاک فعلی کشور خود نمی پندارند و قلمروی ذهنی آنها زمینی است که از هر طرف به دریا ختم شود.

به طور کلی عوامل نام برده شده تحت عنوان کلی ملی گرایی وطنی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در روسیه اکثر بخش های این حس مشترک اقوام این کشور را در خود جای می دهند. همچنان که دسته بندی­های دیگری نیز در این زمینه توسط روسیه شناسان مطرح می شود. به طور کلی حس مشترک تفکر روسی در محدوده­ی مرزهای بین المللی پذیرفته شده روسیه تحت عنوان عمل­گرایی ملی به مردمان این کشور کمک کرده تا مضرات بحران­های امنیتی، هویتی و اجتماعی خود را به طور قابل توجهی کاهش دهند.