مقدمه:

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، فدراسیون روسیه به یکی از مهم­ترین مراکز ژئوپلیتیکی تبدیل­ شد که سیاست خارجی خود را با هدف تقویت نفوذ در خارج از مرزهای خود و به ویژه در کشورهای تازه استقلال ­یافته، طرح ­ریزی کرده است. فدراسیون روسیه با افزایش نقش "قدرت نرم" که با اهمیت یافتن بیش از پیش ارزش­های فرهنگی و سیاسی همراه است، در تلاش است با ایجاد ظرفیت­های جدید فرصت­های بهتری برای اعمال نفوذ خود در منطقه خارج دور و نزدیک ایجاد ­کند. سیاست خارجی فدراسیون روسیه بر آن است با بهره ­گیری از عنصر قدرت نرم، مشروعیت لازم را کسب ­کند.

قدرت نرم روسی و بازتاب آن در اسناد سیاسی:

 با روی­کار­آمدن ولادیمیر پوتین در بالاترین سطح قدرت در روسیه، این کشور با انسجام­ بیشتری شروع به استفاده از "قدرت نرم" در روابط خود با دولت­های دیگر کرد. با حمایت­های او تعدادی از اسناد اساسی ارائه و به تصویب رسید که به روشنی مسیر این کشور را برای حفظ کشور وسیع روسیه از تجزیه مجدد، بازیابی و تقویت جایگاه خود در فضای ژئوپلیتیکی کشورهای مستقل مشترک­المنافع، تعریف کرده است. منطقه "خارج نزدیک" یا همان کشورهای مستقل مشترک­المنافع از نگاه روس­ها به عنوان منطقه "منافع ممتاز یا خاص" به شمار می­آید. قلمرو شوروی قبل از فروپاشی، همواره در پیام­های سالانه رئیس­جمهور به مجلس فدرال به عنوان یکی از مهم­ترین اولویت­های سیاست خارجی روسیه در نظر گرفته می­شود که در اسناد نوشته شده در سال های ۲۰۱۳[۱] و ۲۰۱۶[۲] به گونه­ای خاص به آنها اشاره شده­است[۳]. در این اسناد که اصول اساسی، اولویت­ها و اهداف سیاست خارجی فدراسیون روسیه را نشان می­دهند، مفاهیم و تصویر کلی برای کارگزاران روسی ارائه شده است. این دو سند در تمرکز خود بر روی "قدرت نرم" مشابهت دارند، اما سند سال ۲۰۱۶ حاکی از اهمیت یافتن بیش از پیش این عنصر در سیاست­های روسیه است. تقویت موقعیت روسیه به عنوان یکی از مراکز تأثیرگذار دنیای مدرن و تقویت جایگاه رسانه­ها و ارتباطات جمعی روسیه در فضای اطلاعات جهانی و انتقال دیدگاه روسیه به طیف گسترده­ای از جامعه جهانی از موارد مهم اشاره شده در این اسناد در حوزه "قدرت نرم" است.

در هر دو سند ذکر شده است که "قدرت نرم" ابزاری برای حل مشکلات سیاست خارجی کشور می­باشد. این ابزار تقریبا از دهه گذشته توسط ارگان­های دست اندر­کار سیاست خارجی روسیه بیش از پیش به کار گرفته شده است[۴].

آموزش عالی و همکاری­های دانشگاهی

در دوران آموزش سیستم ثابتی از ارزش­ها برای جوانان شکل می­گیرد. لذا ارائه خدمات آموزشی به دانشجویان خارجی یکی از مهم­ترین ابزارهای قدرت نرم در روسیه در نظر گرفته شده است. در روسیه ارزش و کیفیت آموزش بسیار جالب به نظر می­رسد. ظرفیت­های آموزشی روسیه به ویژه در زمینه ریاضیات کاربردی و فیزیک در برخی مناطق کم­نظیر است این ظرفیت­ها با برآوردهای بین المللی و داده­های آماری در مورد دانش­آموزان و موفقیت­های آنها در آینده مطابقت زیادی دارد که می­توان برای نمونه به ثبت اختراعات و نتایج فعالیت­های پژوهشی مؤسسات مختلف اشاره کرد.

در آخرین رتبه­بندی سالانه منتشر­شده دانشگاه­های جهان که توسط نظام رتبه­بندی دانشگاهی جهانی "کیو اس" ارائه می­شود، دانشگاه دولتی مسکو یا لاماناسف رتبه ۸۴، دانشگاه دولتی نووسیبیرسک رتبه ۲۳۱ و دانشگاه دولتی سن­پترزبورگ رتبه ۲۳۴ را در بین دانشگاه­های جهان کسب کردند[۵]. در سال ۲۰۱۹ در مجموع ۲۵ دانشگاه روسی در این رتبه­بندی قرار گرفتند. علاوه بر این از نظر تعداد دانشجویان خارجی دانشگاه دوستی ملل مسکو رتبه ۹۰، دانشگاه دولتی تومسک رتبه ۱۱۳ و دانشگاه ملی تحقیقات فنی پلی­تکنیک تومسک رتبه ۱۲۷ را کسب کرده­اند. نکته قابل توجه این است که در سال ۲۰۱۷ تعداد دانشجویان خارجی در دانشگاه­های روسیه ۲۲۰ هزار نفر بود که  در سال ۲۰۱۸ این تعداد به ۲۴۰ هزار نفر افزایش یافت[۶]. در چارچوب پروژه ملی "آموزش"، اهدف جدیدی آورده شده است که بر مبنای آن افزایش تعداد دانشجویان خارجی به میزان ۴۳۵ هزار نفر برنامه­ریزی شده ­است و برای آن بیش از ۱۰۷.۴ میلیارد روبل اختصاص داده شد[۷].

بر مبنای استراتژی "ارتقاء آموزش­های روسیه در خارج از مرزها" فدراسیون روسیه لازم می­داند تاسیس "دانشگاه­های اسلاو"[۸] با امکانات و توانمندی­های روز­افزونی ادامه یابد و پروژه­های آموزشی و پژوهشی مشترک روسیه با کشورهای عضو گسترش یابد. روسیه تجربه مثبتی در این مورد و در قالب برنامه دوره کارشناسی ارشد دارد. هدف از ایجاد آن راه­اندازی برنامه­ای دانشگاهی همانند بورس تحصیلی اروپایی "اراسموس موندس"[۹] در چارچوب یک فضای آموزشی واحد از کشورهای عضو است. دانشگاه دوستی ملل مسکو در سال ۲۰۰۸ آغازگر این پروژه بود. شبکه دانشگاهی این کنسرسیوم شامل ۱۶ دانشگاه برجسته از ۸ کشور ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، مولداوی، روسیه، تاجیکستان و اوکراین است. هدف این پروژه توسعه همکاری و روابط بین­دانشگاهی در زمینه آموزش عالی در کشورهای مورد­نظر است. دانش­آموزان این کشورها پس از دریافت آموزش­های ابتدایی در دانشگاه خود در قزاقستان، قرقیزستان یا بلاروس، مقطع کارشناسی ارشد را در کشور روسیه در دانشگاه دوستی ملل، دانشگاه دولتی مسکو، دانشگاه روابط بین الملل مسکو و یا سایر دانشگاه­ها ادامه می­دهند. سیستم دانشگاهی مشابهی نیز وجود دارد که مطابق با اهداف و برنامه­کاری "سازمان همکاری شانگهای" فعالیت می­کند. این کار مشترک بین دانشگا­ه­های روسی، چینی و قزاقستانی نیز به همان شیوه­های ذکر شده است[۱۰].

جامعه دانشگاهی روسیه همچنین به طور فعال از مجموعه­ها یا انجمن­های حرفه­ای برای گسترش قابلیت­های قدرت نرم خود استفاده می­کند[۱۱]. به عنوان مثال دانشگاه­های شمال غربی روسیه در شبکه دانشگاه­های منطقه دریای بالتیک نقش برجسته­ای ایفا می­کنند و تبادل دانشگاهی در منطقه را تسهیل می­کنند.

علاوه بر توسعه حوزه آموزشی، اخیرا برنامه­هایی نیز در زمینه همکاری با جوانان در دستور کار قرار دارد که با آموزش­های غیرمستقیم یا تعاملات غیر­دانشگاهی مرتبط است. این برنامه­ها در همایش­ها و گردهمایی­های مرتبط توسط نهادهای دولتی یا خصوصی اجرا می­شود و هدف از این­گونه برنامه­ها نیز تاثیر گذاری مثبت در تعامل­ها و آشنا کردن شرکت کنندگان با سیاست­های جدید دولت روسیه است. وزارت امور خارجه روسیه در چارچوب استراتژی سیاست­های دولتی جوانان فدراسیون روسیه و استراتژی همکاری بین المللی جوانان بین کشورهای مستقل مشترک­المنافع به تقویت روابط جوانان و گسترش فرصت­های آموزش در روسیه کمک می­کند. در همین راستا وزارت امور خارجه هر ساله به طور موثری سازماندهی "مجمع رهبران جوان مشترک المنافع" و "مدرسه رهبران انجمن جوانان در زمینه علم و آموزش کشورهای مستقل مشترک المنافع" را بر عهده دارد[۱۲].

محوریت زبان و ادبیات روسی

زبان و ادبیات روسی به عنوان ابزاری اساسی برای "قدرت نرم" عمل می­کند. در این بخش بیشتر به میراث و ظرفیت­های ادبی روسیه اشاره می­شود و در بخش­های بعدی به صورت مجزا به برنامه­های ویژه­ای که برخی بنیادهای معروف روسی در حوزه آموزش زبان و ادبیات روسی اجرا می­کنند، پرداخته می­شود. شب­های شعر روسی در مراکز علمی و فرهنگی روسی در کشور­های مختلف جهان برگزار می­شود که در آن هم روس­زبانان و هم شاعران سایر کشورها شعرهای شاعران روسی را می­خوانند. در جمهوری­های جداشده از شوروی خواندن ادبیات کلاسیک روسی و آثار الکساندر پوشکین، فئودور داستایوفسکی، الکسی تولستوی و غیره همچنان تداوم دارد. طرح­های بزرگتری که توسط دولت روسیه همه­ جانبه مورد حمایت قرار می­گیرند عبارتند از: انجمن آموزشی زبان روسی، کنگره نهادهای روسی معلمان­ زبان و ادبیات روسی، مجمع اروپایی- روسی در پارلمان اروپا، جشنواره بین المللی "کلمه بزرگ روسی"، جشنواره دانشجویی اروپا، مجمع تاریخی-فرهنگی جهان روسی، جشنواره­های زبان و گفتارهای روسی و غیره. این طرح­ها همه­ساله به طور منظم برگزار می­شوند. استادان و ادیبان کشورهای مختلف در این جشنواره­ها و کنفرانس­ها جمع می­شوند و به تبادل نظر می­پردازند که همین امر تاثیر بسزایی در بازنمایی بهتر فرهنگ روسیه در جهان دارد.

روسیه از حضور نویسندگان و شاعران مشهور معاصر در فستیوال­ها و برنامه­های ادبیات روسی استفاده می­­کند. آخرین نمونه از این­گونه برنامه­ها، برگزاری جشنواره "فصول روسیه" در فوریه سال ۲۰۲۰ در پاریس بوده است که برخی نویسندگان و ادیبان شاخص روسی مثل لیودمیلا اولیتسایا، زاخار پریپلین، دینا روبینا نیز به این مراسم دعوت شده بودند. همواره در روسیه برنامه­ها و مراسم­های مشابه به طور منظم و در سطوح بالا برگزار می­شود. علاوه بر این، پیوسته جوایزی به شرکت­­کنندگان خارجی که درباره روسیه می­نویسند یا آثار هنری نویسندگان روسی را به زبان مادری خود ترجمه می­کنند، اهدا می­شود[۱۳].

سینما، تئاتر و مراکز فرهنگی

تئاتر و سینما نیز مستقیماً با ادبیات در ارتباط هستند. انجمن تئاترهای روسیه با حمایت وزارت فرهنگ فدراسیون روسیه سالانه چندین بار جشنواره­هایی را در فدراسیون روسیه و خارج از کشور برگزار می­کند. برخی از مهم­ترین این جشنواره­ها عبارت­اند از: "خانه بالتیک"[۱۴] در شهر سنت­پترزبورگ، روسیه، "پل دوستی"[۱۵] در شهر ناروا، استونی، "تئاتر بدون مرز"[۱۶] در شهر پتروپاولوفسک، قزاقستان. همه­ساله معلمان فعال سنت­ پترزبورگی دوره­های سخنرانی و کلاس­های ویژه­ای را برگزار می­کنند و به معرفی فرهنگ کلاسیک و مدرن روسی به بازیگران جوان تئاترهای روسی زبان می­پردازند. در چارچوب جشنواره­ها، طرح­های مشترک اجرای نمایش نیز با حضور بازیگرانی از کشورهای مختلف انجام می­شود[۱۷].

اگرچه صنعت فیلم روسیه هنوز به سطح فعالیت­های دوران اتحاد جماهیر شوروی نرسیده و در مقایسه با سینمای هالیوود و حتی برخی کشورهای اروپایی و آسیایی جایگاه برجسته­ای ندارد اما در سال­های اخیر با تلاش­های بسیار و فعالانه در حال توسعه است. مهم­ترین رویدادهای سالانه در صنعت فیلم روسیه، برگزاری "جشنواره بین المللی فیلم مسکو" است. این جشنواره اولین بار در سال ۱۹۳۵ برگزار شد و دومین جشنواره قدیمی فیلم پس از "جشنواره بین المللی فیلم ونیز" محسوب می­شود. بدون شک، جشنواره فیلم مسکو که هیئت­هایی از سراسر جهان را دور خود جمع می­کند در آینده قادر خواهد بود تصویر مثبتی از روسیه شکل ­دهد[۱۸]. "جشنواره فیلم سوچی" یکی دیگر از معروف­ترین جشنواره­هایی است که بیشتر با اهداف فرهنگی و آموزشی برگزار می­شود. در این جشنواره فیلم­هایی که به زبان روسی فیلمبرداری شده­اند، از سراسر دنیا و بدون محدودیت­ جغرافیایی شرکت می­کنند[۱۹].

موزه­ها ابزاری جالب توجه دربحث قدرت نرم روسی به شمار می­آیند. با وجود موزه­های فاخر و کم­نظیر، از یک طرف صنعت گردشگری روسیه در حال توسعه است و از سوی دیگر ارزش­های اجتماعی، آموزشی و خلاقانه روسی حفظ می­شود. روسیه درپی آن است که از این موهبت به عنوان سرمایه فرهنگی برای گسترش قدرت نرم استفاده کند. لذا مجموعه آنچه که در زمینه موزه­ها در روسیه وجود­ دارد در حال خارج­شدن از حالت موزه­داری به شکل قدیمی خود است. قابلیت­های بالای روسیه در به­کارگیری تکنولوژی­های روز، سخت­افزارها و نرم­افزارها این امکان را به این کشور داده است تا بهتر از بسیاری از کشورهای دیگر میراث خود را به نمایش عموم بگذارد. میراث گران­بهای روس­ها در این زمینه بسیار است. اما به طور مختصر می­توان به گالری­های فاخر هنری همانند "ترتیاکوف"[۲۰]، کلیساهای جامع ارتدوکسی به عنوان یادگارهای "روم سوم"، قصرهای تزار، موزه­خانه­های نویسندگان و شعرای معروف مانند تولستوی و پوشکین،  نیز موزه­های متنوع در حوزه­های تاریخی­، علمی-فناوری، فضایی و تسلیحاتی در شهرهای سن پترزبورگ و مسکو اشاره کرد. در واقع، این مجموعه موزه­ها به ابزاری تبدیل می­شوند که در نهایت توانمندی­ها و مدیریت جامعه روس را برای عموم به نمایش می­گذارد. این مجموعه­ها در حال تبدیل شدن به یک نوع دارایی معنوی برای روسیه است. نمایش چنین میراثی اعتبار بالایی به روس­ها می­دهد تا حداقل بتوانند در بطن جامعه خود اعتمادبه­نفس بالایی را تزریق کند، مردم هم­نژاد و نیز جوامع استقلال یافته غیر هم­کیش را در ارتباط با خود نگه دارد. جذب بخش عظیمی از گردشگران منطقه آسیای شرق و همسایگان به واسطه همین مجموعه است. در نتیجه چنین سیاست منسجمی است که در سال ۲۰۱۹ شش موزه روسی در لیست پر­بازدیدترین­ موزه­ها در جهان قرار گرفتند. در میان موزه­های روسی، موزه­های "ارمیتاژ"[۲۱] با ۴.۹۵ میلیون نفر، "کرملین مسکو"[۲۲] با ۳.۱ میلیون نفر، "گالری ترتیاکوف" با ۲.۸۴ میلیون نفر بازدیدکننده مقام اول تا سوم را کسب کردند[۲۳]. با توجه به اینکه تعداد بازدیدها از موزه­های روسیه سال به سال در حال افزایش است معرفی فرهنگ و تاریخ ملت روسیه از طریق موزه­ها این فرصت ویژه را به روسیه می­دهد تا در حلقه اول، کشورهای حوزه خارج نزدیک خود را به سوی خود جذب کرده و در حلقه­های فراقاره­ای، بازگشت به اقتدار دوران اتحاد شوروی و روسیه تزاری را تسهیل کند.

روسیه به دانشجویان خارجی که در این کشور تحصیل می­کنند این فرصت را داده است که با بلیت­های کم­بها، بیشتر موزه­ها و گالری­ها را بازدید کنند. سومین یکشنبه هر ماه، تقریباً بازدید از تمام موزه­های شهرهای بزرگ کشور برای روس­ها و گردشگران خارجی رایگان محسوب می­شود. علاوه بر این، موزه­های روسیه به طور فعالانه­ای فناوری اطلاعات را در این حوزه وارد کرده­اند. به طور خاص، بازدید از موزه­ها بصورت آنلاین امکان­پذیر است.

بنیادها و نهادهای وابسته به دولت:

دولت روسیه نهادهایی را برای پیگیری فعالانه به ویژه در حوزه­های آموزش زبان و فعالیت­های علمی در نظر گرفته است و مورد حمایت ویژه خود قرار داده است. بنیاد "روسکی میر"[۲۴] که در زبان فارسی "جهان روسی" معنی می­شود و آژانس فدرال "کشورهای مستقل مشترک­المنافع، هموطنان مقیم خارج از کشور و همکاری­های بین­المللی بشردوستانه" که با نام "روس ساترودنیچستوا"[۲۵] از جمله مهم­ترین این نهادها می­با­شند.

بنیاد روسکی میر در ترویج زبان و فرهنگ روسی و همچنین پشتیبانی از برنامه­های مطالعاتی زبان روسی در کشورهای مختلف جهان بسیار فعال است. طرح­ ها و برنامه­های آموزشی، بخش جداگانه­ای از کار بنیاد محسوب می­شود. این بنیاد دوره­های زبان روسی را در خارج از کشور برپا می­کند، پشتیبانی از امتحانات یکپارچه دولتی در کشورهای مستقل مشترک­المنافع را بر عهده دارد، معلمان روسی را در زمینه­های تخصصی مختلف برای کار به خارج از کشور می­فرستد، دوره­های مربوط به زبان روسی، تاریخ، فرهنگ و قوانین روسیه برای کارگران مهاجر برگزار می­کند و نیز عهده­دار انتشار کتاب های درسی است. این بنیاد مجری برنامه "استاد جهان روسی" است که از طریق آن معلمان زبان، ادبیات و فرهنگ روسی در دانشگاه­های خارجی در برنامه­های مربوطه سخنرانی می­کنند. این بنیاد به طور جدی نشر محتوا در حوزه­های محول شده را پیگیری می­کند. انتشار فرهنگ لغات، کتاب­ها و مجلات به زبان روسی و کمک به تدریس معلمان در این حوزه از دیگر فعالیت­های این بنیاد است. روسکی میر در راستای استفاده از فعالیت­های مدرن، برنامه­های کاربردی برای تلفن­های همراه راه­اندازی کرده است که از جمله آنها می­توان موارد ذیل را نام برد: فرهنگ لغت به زبان روسی، مجموعه­های آموزشی، آماده­سازی برای آزمون­های دولتی در زبان روسی، فرهنگ و اصول روسی، قوانین و مقررات فدراسیون روسیه برای کارگران مهاجر، برنامه رایانه­ای "مرکز مطالعات انسانی" ادغام­شده با پرتال یادگیری از راه دور دانشگاه دولتی سن پترزبورگ[۲۶].

بنیاد روسکی میر از طریق بودجه­های مختلف دولتی از لحاظ مالی پشتیبانی می­شود. کمک­های بلاعوض به بنیاد برای اجرای پروژه­هایی با هدف محبوبیت زبان روسی، حمایت از برنامه­های مطالعاتی آن، گسترش همکاری­های فرهنگی و بشردوستانه با نهادهای فدراسیون روسیه و به صورت رقابتی به سازمان­های غیرانتفاعی روسی و خارجی ارائه می­شود. این کمک­های بلاعوض برای شهروندان یا افراد بی­تابعیت نیز در نظر گرفته شده است. بیشتر برنامه­های بنیاد با هدف همکاری با هموطنان روسی خارج از کشور انجام می­شود. به طور معمول این­گونه است که کشورهای استقلال­یافته از اتحاد جماهیر شوروی و حتی کشورهای اروپای شرقی که پیوندهای تاریخی و فرهنگی با روسیه دارند آماده همکاری با این بنیاد هستند.

 استفاده از "قدرت نرم" در رابطه با کشورهای غربی، بیشتر در کشور آلمان مشهود است. تبادلات فکری و فرهنگی جوانان، تاسیس انجمن­ها، برگزاری سمینارها و کنفرانس­ها برنامه­های در حال اجرا بین دو کشور محسوب می­شود. به تازگی همکاری روسیه در این زمینه­ها با کشورهای عضو بریکس[۲۷] نیز بیش از پیش شده است[۲۸].

آژانس فدرال روس ساترودنیچستوا جایگاه بسیار بالایی در حفظ و توسعه تصویری مثبت از فعالیت­های دانشگاهی روسیه دارد. کشورهای مستقل مشترک­المنافع در حوزه اولویت این آژانس است. فعالیت­های این آژانس و موسسات خارج از کشور با هدف اجرای سیاست دولتی همکاری­های بین­المللی بشردوستانه انجام می­شود. این امر موجب گسترش دیدگاه­های کشورهای "خارج نزدیک"[۲۹] و دیگر کشورها از روسیه مدرن می­شود. سیاست پشتیبانی از زبان روسی به عنوان بخشی مهم از فعالیت این گونه برنامه­ها در خارج از کشور اجرا می­شود. آژانس فعالیت­های آموزشی را انجام می­دهد و مخاطبان را با فرهنگ روسیه آشنا می کند. چنین مراکز علمی و فرهنگی روسی همچنین به نهادها و ارگان­های داخلی مسئول کمک می­کنند تا برنامه­های بزرگ و مهمی که به مناسبت­های مختلف از جمله "روز روسیه"، "موسیقی­های روسی" و "روز پیروزی"[۳۰] برگزار می­شود به بهترین نحو تاثیرگذار باشد. علاوه بر این، آژانس به طور فعال در زمینه ارتقاء خدمات آموزشی روسیه فعالیت می­کند. فعالیت­های این نهاد به گسترش همکاری بین مدارس، دانشگاه­ها و موسسات کشورهای همکار در این برنامه بزرگ کمک می­کند.

بنیاد گورچاکوف[۳۱] یکی دیگر از این مراکزی است که کمی متفاوت­تر از دو نهاد پیشین، پروژه­های مختلف "قدرت نرم روسی" را پیگیری می­کند. برنامه­ها و پروژه­های این بنیاد به طور مشترک با نمایندگان کشورهای آسیای­ میانه و قفقاز، شبه­جزیره بالکان و بالتیک اجرا می­شود[۳۲]. متخصصان بنیاد سخنرانی­هایی را در موسسات آموزش عالی خارجی انجام می­دهند و در مورد سیاست خارجی فدراسیون روسیه صحبت می­کنند. این بنیاد کمک مالی قابل­توجهی برای کنفرانس­ها و پروژه­های علمی و عملی دریافت می­کند.

باشگاه گفتگوی بین­المللی "والدای"[۳۳] به عنوان یک مکان تخصصی در زمینه روابط بین­الملل در سال­های اخیر اهمیت بالایی نزد سیاستمداران و اندیشمندان روسیه پیدا کرده­است. بنیانگذاران این باشگاه دانشگاه روابط بین­الملل مسکو، مدرسه عالی اقتصاد مسکو، شورای امور خارجه روسیه و شورای سیاست خارجی و دفاعی هستند. اهداف اصلی این باشگاه به عنوان یک بستر روشنفکری بین­المللی عبارتندا از: ترویج گفتگوی آزاد کارشناسان، سیاستمداران، چهره­های عمومی و روزنامه­نگاران، بحث بی­طرفانه از مشکلات کنونی جهان در حوزه روابط بین­الملل، سیاست، اقتصاد، امنیت، انرژی و سایر زمینه­ها و همچنین پیش­بینی روندهای اصلی در نظم جهانی کنونی. این باشگاه از نظر سطح برگزاری و بروندادهای مباحثه­ای از وضعیت ویژه­ای برخوردار است. در نشست سالانه شخصیت­های سیاسی و علمی سطح بالایی از روسیه با همراهی رئیس جمهور پوتین در آن شرکت می­کنند که نشان­دهنده اهمیت این برنامه برای دولت روسیه است. به دلیل توجه ویژه دولت روسیه به این باشگاه بحث و گفتگو، تاکنون نظر بسیاری از کارشناسان و سیاستمداران برجسته جهان به این نشست سالانه جلب شده است. استادان و متخصصان شرکت­کننده در این نشست از بزرگ­ترین و تاثیرگذارترین افراد در اتاق­های فکر و دانشگاه­های جهان از جمله؛ هاروارد، کلمبیا، جرج تاون، استنفورد، کارلتون، لندن، قاهره، تهران، شانگهای، توکیو، تل آویو، مسینا و همچنین دانشگاه جانز هاپکینز، دانشکده اقتصاد لندن، کالج کینگ لندن، و سوربن هستند.

باشگاه والدای جلسات سالانه­ای را در شهرهای مختلف روسیه برگزار­ می­کند. مهم­ترین کنفرانس­ها و سمینارهای موضوعی این باشگاه تاکنون بیشتر حول حوزه­های آسیایی، خاورمیانه و اروپا-آتلانتیک بوده است. جلسه ویژه این باشگاه نیز به عنوان بخشی از مجمع بین­المللی اقتصادی سن پترزبورگ برگزار می­شود[۳۴]. از سال ۲۰۰۹ باشگاه والدای اجرای دستور­کار تهیه و انتشار گزارش در مورد گسترده­ترین موضوعات روابط بین­المللی و توسعه روسیه را آغاز کرده است. طی ۷ سال گذشته این باشگاه گزارش­هایی درمورد موضوعات متعدد منتشر کرده است که عبارت­اند از: "اصلاحات نظامی: به سمت تصویری جدید از ارتش روسیه"، "نخبگان روسی ۲۰۲۰"، "بحران در اوکراین: منشأ مسئله و سناریوهای آینده"، "مشکلات جهانی برای حکمرانی جهانی"، " نقش­ روسیه در سازمان همکاری شانگهای و آسیای میانه: چالش­ها و فرصت­ها"، " آینده سلاح­های هسته­ای در خاورمیانه: منافع روسیه"، " چین-ایالات متحده-روسیه: روابط سه جانبه در زمینه دوره انتقال نظام بین­المللی".

رسانه­ها و ارتباطات جمعی:

ابزار مهم دیگر "قدرت نرم" روسیه رسانه­ها محسوب می­شوند. تلویزیون و ایستگاه­های رادیویی، مطبوعات، پرتال­های اینترنتی روسیه عنصر مهمی در انتشار اطلاعات در محیطی هستند که در آن محور اصلی فرهنگ روسیه است. شبکه اطلاعاتی روسیه توسط «گروه بزرگ رسانه­ای راشا تودی»، «ایستگاه رادیویی صدای روسیه»، «شرکت تلویزیون و رادیو دولتی روسی»، «گروه رسانه­ای ملی روسیه» و «هولدینگ رسانه­ای گازپروم» ایجاد می­شود.

با توجه به کارکردهای مشابه گروه­های رسانه­ای نام برده شده تنها به یکی از مهم­ترین­ آنها می­پردازیم؛

کانال "راشا تودی (آر تی)"[۳۵] که به یکی از بزرگ­ترین شرکت­های تلویزیونی خبری در جهان تبدیل شده است و به صورت شبانه روزی برنامه­های آن به زبان­های انگلیسی، اسپانیایی و عربی پخش می­شود. برنامه­های این کانال برای بیش از ۶۴۴ میلیون مخاطب در جهان پخش می­شود و در تلویزیون کابلی، ماهواره­ای و آنلاین قابل­دسترسی است. کانال راشا تودی در حال رقابت شدید با سایر کانال­های بین­المللی جهانی در جذب مخاطب بوده است. طبق تحقیقات انجام­شده مخاطبان این شبکه چندین برابر بیشتر از تعداد بینندگان سایر شرکت­های تلویزیونی بین­المللی مانند فرانسه ۲۴، دویچه وله، الجزیره و یورونیوز هستند[۳۶]. این کانال همچنین فراتر از اقیانوس اطلس مخاطبین قابل­توجهی دارد؛ بیش از ۸۵ میلیون خانوار برنامه کانال آر تی را در شهرهای آمریکا تماشا می­کنند. کانال آر تی رقابت با رسانه­های قدرتمند در خاورمیانه همانند الجزیره را نیز پیش از این آغاز کرده است.

گروه چندرسانه­ای "اسپوتنیک"[۳۷]یکی دیگر از ابزار موثر قدرت نرم روسیه در عرصه بین­الملل است. آژانس خبری اسپوتنیک با وجود اینکه تازه­کار و جوان است فعالیت­های گسترده­ای را انجام می­دهد. این آژانس خبری در تاریخ ۹ دسامبر سال ۲۰۱۳ با فرمان رئیس‌جمهور روسیه به عنوان جایگزین ریانووستی و صدای روسیه درعرصه بین‌المللی ایجاد شد. در حال حاضر اسپوتنیک فعالیت­های خود را با بیش از ۳۰ زبان دنیا ادامه می­دهد که شامل سایت­ها، پخش­های آنالوگ و دیجیتالی در بیش از ۸۰ شهر جهان، برنامه­های کاربردی موبایل و صفحات متعدد در شبکه­های اجتماعی است. دفاتر خارج از کشور اسپوتنیک در واشنگتن، قاهره، پکن و مونته­ویدئو فعالیت می­کنند.

کلیسای ارتدکس روسی:

کلیسای ارتدکس عنصر مهمی از فرهنگ روسیه است که از آن به عنوان ابزاری برای اعمال قدرت نیز استفاده می­شود. کلیسای ارتدکس روسیه این حق را برای خود قائل است که با ارائه مشروعیت اخلاقی و معنوی، دارای وحدت و نوعی معصومیت در میان مردم روسیه و پیروانش باشد. از بازتاب این دیدگاه، این ایده شکل گرفته است؛ "مسکو به عنوان روم سوم و وارث امپراتوری بیزانس، دارای ایده فرهنگی و معنوی"[۳۸]. لذا سیاست­های دولت روسیه پشتوانه­های مذهبی قوی نیز دارد. کلیسای ارتدکس روسیه از انتقاد کرملین نسبت به جهان "تک قطبی" حمایت می­کند، در حالی که "پکس آمریکانا"[۳۹] آن را تهدیدی برای صلح و تثبیت نظم مورد نظر جهانی می­داند. کلیسای ارتدکس روسی به ویژه در مورد رهاشدگی بیش از حد روابط اجتماعی، نابودی نهاد خانواده و نسبیت­گرایی اخلاقی هشدار می­دهد که همگی در این فرهنگ با اصطلاح "غرب زدگی" مرتبط هستند و به عنوان فشار تمدنی از سوی ایالات متحده ارزیابی می­شوند. مذهب می­تواند به عنوان "قدرت نرمی" برای روسیه در فضای پس از فروپاشی شوروی و به میزان مختلفی استفاده شود. به عنوان مثال در "هسته اصلی ارتدکس" (اوکراین، بلاروس، مولداوی)، کلیسای ارتدکس روسیه یک بازیگر تأثیرگذار است در حالی که در مناطق دیگر - آسیای میانه و قفقاز - با اسلام وارد رقابت شده و بیشتر به عنوان ابزاری برای تقویت روابط با "دیاسپورای[۴۰] روسی" و حفظ نفوذ فرهنگ روسیه شناخته می­شود. در کشورهایی که اکثریت ارتدکس­ها غالب و مسلط­اند قدرت نرم دینی موفقیت آمیز است. در این موارد از شعار "اخوان ارتدکس"[۴۱] استفاده می­شود[۴۲]. در چنین زمان و حالتی است که روسیه نقش رهبر جامعه ارتدکس جهان را به خود اختصاص می­دهد.

علاوه بر این، کلیسای ارتدکس روسیه با بنیاد روسکی میر و روس ساترودنیچستوا همکاری­های نزدیکی دارد. کلیسای ارتدکس روسیه در جلسات سالانه مجمع جهانی روسیه، کنگره جهانی هموطنان روسی و شورای هماهنگی جهانی این هموطنان شرکت می­کند. کلیسای ارتدکس روسیه همچنین عضو کمیته برگزار­کننده "روزهای روسیه" در خارج از کشور است. این نقش، حیاتی به شمار می­آید به ویژه آنکه روشن می­سازد چطور روسیه می­تواند بر همسایگان هم­کیش خود نفوذ گسترده­تری داشته باشد. در واقع از دید روس­ها این مسئله مهم است که کلیسای ارتدکس روسیه به عنوان رهبر کلیسای ارتدکس جهانی شمرده شود. اگر بر این واقعیت صحه گذاشته و پیوسته مورد تائید جوامع ارتدکسی همجوار نیز باشد بر موقعیت روسیه در عرصه­های بین­المللی تأثیر مثبتی خواهد گذاشت.

نتیجه گیری:

به طور کلی می توان گفت که طی ۱۵ سال گذشته، روسیه از ظرفیت "قدرت نرم" خود با برنامه و به صورت منسجم­تری استفاده کرده است. مؤسسات اصلی که نقش مهمی در به کارگیری عناصر فرهنگی، آموزشی و امکانات سمعی و بصری در راستای نفوذ نرم روسیه داشته اند عبارت­اند از: آژانس فدرال روس ساترودنیچستوا، بنیاد روسکی میر، بنیاد گورچاکف، دانشگاه­های اسلاوی، کانال راشا تودی و گروه چندرسانه­ای اسپوتنیک. بعد از انتخاب مجدد پوتین به عنوان رئیس­جمهور، با توجه به سرعت و تاثیر روزافزون تکنولوژی در دهه­های اخیر، روسیه بر استفاده بهینه و به­روز از ظرفیت­های آموزش عالی، زبان و ادبیات روسی و بازوهای فرهنگی خود به عنوان منابع قدرت نرم برنامه­های منسجمی را تدارک دیده است. اگر بگوییم که ادبیات فاخر روسیه و موزه­های در نوع خود بی­نظیر روسی با هویت­بخشی به کالبد روسیه کنونی تاثیر بسزایی در به­کار­گیری دیگر عناصر ذکر­شده قدرت نرم روسی داشته­اند، اغراق نکرده­ایم. باید توجه داشت که مخاطبین و دریافت­کنندگان اصلی پیام "عناصر قدرت نرم روسی" نه تنها روس­ها بلکه دیگر اقوام حوزه خارج نزدیک روسیه هستند که فرهنگ سیاسی روسی همچنان بر آنان تاثیر­گذار است. این کشور برای استفاده از ظرفیت­های دینی نیز تمرکز کرده است. بدین صورت که دولت روسیه از متولیان مهم فرهنگ و مذهب در روسیه یعنی کلیسای ارتدکس روسی با اجرای برنامه­های مذهبی به ویژه برای تاثیر بر کشورهای اسلاونژاد بهره می­برد. در آخر باید توجه داشت که سیاست­های منسجم روسیه در نتیجه ترکیب هماهنگی که بین بخش­های فرهنگ، ادبیات، آموزش و فن­آوری­های جدید به وجود آمده، نمود بیشتری یافته است.

منابع:

۱. Агеева А.В. Роль инструментов «мягкой силы» во внешней политике России // Власть. – ۲۰۱۸. – Т. ۲۶. – № ۴. – С. ۵۹–۶۳.

۲. Ассоциация деятелей русских театров зарубежья. URL: https://russian-theater.pro/calendar/

۳. Бобыло А.М. Роль инструментов «мягкой силы» в обеспечении национальных интересов России в АТР // Вестник Томского государственного университета. Философия, социология, политология. – ۲۰۱۶. – № ۴ (۳۶). – С. ۳۲۸–۳۳۹.

۴. Бондаренко С.А. Культурная дипломатия как инструмент мягкой силы и проводник национальных ценностей России // Тенденции развития науки и образования. – ۲۰۰۸. – № ۳۷-۴. – С. ۴۸–۵۰.

۵. Ворочков А.П. Институты реализации «мягкой силы» в современной России // Вестник Марийского государственного университета. Серия: Исторические науки. Юридические науки. – ۲۰۱۶. – Т. ۲. – № ۲ (۶). – С. ۵۳–۶۰.

۶. Гацко М.Ф. Роль «мягкой силы» в обеспечении национальной безопасности современной России // Современное общество и власть. – ۲۰۱۷. – № ۳ (۱۳). – С. ۵۳–۵۹.

۷. Козлов С.В., Березняков Д.В., Барсуков А.М. «Мягкая сила» России на евразийском пространстве // Дневник Алтайской школы политических исследований. – ۲۰۱۸. – № ۳۴. – С. ۹۷–۱۰۴.

۸. Концепция внешней политики Российской Федерации ۲۰۱۳ года // Официальный сайт Министерства иностранных дел Российской Федерации.URL: https://www.mid.ru/foreign_policy/official_documents/-/asset_publisher/CptICkB۶BZ۲۹/content/id/۱۲۲۱۸۶.

۹. Концепция внешней политики Российской Федерации ۲۰۱۶ года // Официальный сайт Министерства иностранных дел Российской Федерации.URL: https://www.mid.ru/foreign_policy/official_documents/-/asset_publisher/CptICkB۶BZ۲۹/content/id/۲۵۴۲۲۴۸.

۱۰. Наумов А.О. От Советского Союза к Российской Федерации: эволюция отечественной системы «мягкой силы» и публичной дипломатии // Вестник Московского университета. Серия ۲۱: Управление (государство и общество). – ۲۰۱۹. – № ۲. – С. ۱۰۲–۱۱۷.

۱۱.  Национальный проект «Образование» // Официальный сайт Министерства просвещения Российской Федерации. URL: https://edu.gov.ru/national-project.

۱۲. Россия включается в конкуренцию за иностранных студентов. ۱۰.۱۲.۲۰۱۸ // Официальный сайт Министерства науки и высшего образования Российской Федерации. URL:  https://www.۵top۱۰۰.ru/news/۹۳۷۱۷.

۱۳. «Русские сезоны» во Франции ۲۰۲۰. URL: https://crsc.fr/category/russian_seasons_ru/?lang=ru

۱۴. Смородина Ю.В. «Мягкая сила» России и пути повышения её эффективности // Россия и современный мир. – ۲۰۱۷. – № ۳ (۹۶). – С. ۲۹۰–۲۹۲.

۱۵. Торкунов А.В. Образование как инструмент «мягкой силы» во внешней политике России // Вестник МГИМО Университета. – ۲۰۱۲. – № ۴ (۲۵). – С. ۸۵–۹۳.

۱۶. Шесть российских музеев вошли в список самых посещаемых в мире. URL: https://www.gazeta.ru/culture/news/۲۰۲۰/۰۴/۰۴/n_۱۴۲۴۸۰۰۹.shtml

1. Moscow International Film Festival. URL: http://www.moscowfilmfestival.ru/miff۴۱/eng/

۱۸. Nye J.S. Soft Power. The Means to Success in World Politics. ۲۰۰۴.

۱۹. QS World University Rankings ۲۰۲۰ // Official Site of Top Universities. URL: https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/۲۰۲۰.

۲۰. Sochi Open Russian Film Festival. URL: https://www.kinotavr.ru/about