در اجلاس نیویورک که ۲۲ تا ۲۳ سپتامبر ۲۰۲۴ برگزار شد، کشورهای عضو سازمان ملل متحد پیمان جهانی دیجیتال  [۱]را به عنوان یکی از ضمیمه‌های پیمان آینده به تصویب رساندند. این پیمان به مسائل مربوط به حاکمیت اینترنت، پر کردن شکاف دیجیتالی، توسعه قوانین بین‌المللی برای پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی و تنظیم هوش مصنوعی و تعدادی از مسائل مرتبط دیگر می‌پردازد.

با وجود اهمیت و فوریت موضوع، اصول تدوین شده در آن، مغرضانه و نامتعادل است. این سند بر نقش بازیگران غیردولتی در حاکمیت اینترنت، کمک به فرسایش ماهیت بین دولتی سازمان ملل، بر اهمیت حقوق بشر در تفسیر غربی آن تأکید می‌کند و اصل حاکمیت دولت را در نظر نمی‌گیرد. این پیمان که نقش دولت‌ها، جامعه مدنی و تجارت را برابر می‌داند و همچنین بر حقوق بشر و روایت جنسیتی در تفسیر غربی تأکید دارد، اول از همه، شمال جهانی را که در این زمینه‌ها پیشرو است، تقویت می‌کند. برای جنوب جهانی، به نظر می‌رسد اولویت تاکید بر حاکمیت دیجیتال و پل زدن شکاف دیجیتال، مبارزه با استعمار نو دیجیتال و استعمار نو داده است که فضای دیجیتال را به صورت واقعی فراگیر خواهد کرد. با این حال، بسیاری از کشورهای جنوب که نمی‌خواستند گفتگو را سیاسی کنند، به این قرارداد و پیمان جهانی دیجیتال به عنوان ضمیمه آن ملحق شدند و بدین ترتیب با ابراز همبستگی با دبیرکل در تلاش برای غلبه بر بحران سیستمی سازمان ملل متحد برآمدند به ویژه با توجه به اینکه متن غیر الزام‌آور است.

روسیه از این پیمان حمایت نکرد و از اجماع فاصله گرفت و در جامعه روسیه، چه در سطح مقامات و چه در میان جامعه کارشناسان، به صورت عمده ارزیابی‌های منفی دریافت کرد. برای کشور ما که در بحث امنیت اطلاعات و حاکمیت دیجیتال پیشگام است، نظام حاکمیت جهانی عادلانه و فراگیر در فضای دیجیتال در اولویت قرار دارد. با این حال، با وجود کاستی‌های آشکار پیمان جهانی دیجیتال، موضوعات مطرح شده در آن نیازمند تحلیل دقیق است. در شرایط دیجیتالی شدن گسترده و سریع، این موضوع یکی از اولویت‌های دستور کار سازمان ملل است. تعمیق و توسعه همکاری‌های دیجیتال شرط لازم برای دگرگونی سازمان جهانی مطابق با الزامات امروز و بهبود آن از یک بحران طولانی سیاسی است.

مسائل دیجیتال در دستور کار سازمان ملل

همانطور که قبلا ذکر شد، روسیه از پیمان جهانی دیجیتال حمایت نکرد و از اجماع بین‌المللی فاصله گرفت.

شایان ذکر است که هیئت روسی اصلاحیه‌ای را برای میثاق پیشنهاد کرد که بر اساس آن، این سند به منزله مداخله سازمان ملل در موضوعاتی است که در صلاحیت داخلی دولت قرار می‌گیرد. بلاروس، کره شمالی، ایران، نیکاراگوئه، سودان و سوریه از کشورمان حمایت و ۱۵ کشور از رای دادن خودداری کردند. با این حال، مجمع عمومی سازمان ملل متحد «پیمان برای آینده» را به همراه ضمائم، از جمله پیمان جهانی دیجیتال، که ۱۴۳ کشور به آن رای دادند، تصویب کرد. اهمیت همکاری دیجیتال در سطح سازمان ملل غیرقابل انکار است، اما پیمان جهانی دیجیتال خود منبع اختلافات دیپلماتیک شده است. یکی از مشکلات کلیدی؛ نقش بازیگران غیردولتی و همچنین موضوع احترام به حاکمیت دولت در فضای دیجیتال بود. با این حال، در مراحل اولیه بحث سازمان ملل، اهمیت همکاری دیجیتال زیر سوال نمی‌رفت.

کار بر روی این پیمان در سال ۲۰۱۸ آغاز شد، زمانی که آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، پانل سطح عالی همکاری دیجیتال را ایجاد کرد. این گروه به ریاست ملیندا گیتس و جک ما، و متشکل از ۲۰ عضو از جمله روسیه بود که در مقام شخصی خود فعالیت می‌کردند. در نتیجه، گزارش «عصر وابستگی متقابل دیجیتال» تهیه شد که زمینه‌های تعامل بین‌المللی را ترسیم کرد: ایجاد یک اقتصاد دیجیتال فراگیر، حمایت از حقوق بشر در دنیای دیجیتال، اطمینان از اعتماد و امنیت در فضای دیجیتال. نویسندگان این گزارش توصیه کردند که دبیرکل سازمان ملل یک فرآیند مشورتی را با «هدف اولیه بزرگداشت هفتاد و پنجمین سالگرد تاسیس سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۰ از طریق ایجاد یک تعهد جهانی در زمینه همکاری دیجیتال» ایجاد کند. در ادامه این روند، دبیرکل پست نماینده فناوری را ایجاد کرد که نفوذ بوروکراتیک دبیرخانه سازمان ملل متحد را در روند توسعه اصول همکاری دیجیتال تقویت نمود. این موقعیت به شهروند هندی آماندیپ سینگ گیل[۲] داده شد.

این نقش بالای بوروکراسی سازمان ملل متحد، همراه با کاهش مولفه بین دولتی در تصمیم‌گیری در مورد پیمان جهانی دیجیتال، یکی از آسیب‌پذیرترین بخش‌های سند در برابر انتقاد است. با این حال، پس از شیوع همه‌گیری ویروس کرونا، اهمیت دیجیتالی‌سازی به اوج خود رسید و روند مذاکرات شتاب خود را حفظ کرد. در سال ۲۰۲۰، بیانیه سیاسی سازمان ملل متحد، که به عنوان بخشی از هفتاد و پنجمین سالگرد تاسیس این سازمان به تصویب رسید، تعهد خود را به بهبود همکاری دیجیتال تایید نمود: «به اشتراک گذاشتن دیدگاه مشترک برای همکاری دیجیتال و آینده دیجیتال باید در اولویت باقی بماند...»

در سال ۲۰۲۰ همچنین گزارش دبیرکل سازمان ملل متحد با عنوان «نقشه راه برای همکاری دیجیتال: اجرای توصیه‌های هیئت بلندپایه همکاری دیجیتال» ارائه شد. اگرچه بسیاری از موضوعات ارائه شده در سند با نیت خوب (تضمین اتصال جهانی اینترنت تا سال ۲۰۳۰؛ ترویج کالاهای عمومی دیجیتال برای جهانی عادلانه‌تر؛ دستیابی به امکانات دیجیتال برای همه؛ ایجاد ظرفیت دیجیتال؛ تضمین حمایت از حقوق افراد در محیط دیجیتال؛ حمایت از همکاری جهانی در زمینه هوش مصنوعی؛ تقویت اعتماد و امنیت در محیط دیجیتال) نوشته شده بود، پیش نیاز مهمی برای شروع بحث در مورد خود پیمان جهانی دیجیتال شد.

توافق بر متن پیمان جهان دیجیتال: مشکلات اصلی مذاکرات

در سال ۲۰۲۱، به عنوان بخشی از برنامه «دستور کار مشترک ما» آنتونی گوترش توافق بر سر یک پیمان دیجیتال جهانی برای اجلاس آینده را پیشنهاد کرد. از بسیاری جهات، نیاز به توسعه یک توافقنامه دیجیتال جهانی به دلیل تلاش سازمان ملل برای غلبه بر بحران سیستمی سازمان، همچنین سرعت سریع توسعه و نفوذ فناوری‌های دیجیتال وجود داشت. از زمان شروع همه‌گیری، فناوری‌های هوش مصنوعی شروع به توسعه کرده‌اند که به مقررات مناسب نیز نیاز دارند. یادداشت مفهومی برای دستور کار مشترک ما، با عنوان «یک قرارداد جهانی دیجیتال: جامعه‌ای باز، آزاد و ایمن برای همه»، خاطرنشان می‌کند که پیمان جهانی دیجیتال برای اقدام چندجانبه مورد نیاز و برای پر کردن شکاف‌های دیجیتال، داده‌ها و نوآوری و دستیابی به آن ضروری است، نوع حکومتی که برای آینده دیجیتالی پایدار لازم است.

با این حال، اکنون در مرحله توافق بر متن پیمان جهانی دیجیتال (در مجموع، سه پیش نویس این سند ارائه شد)، تناقضات بین کشورها در مورد اصول مدیریت فضای دیجیتال جهانی آشکار شد. مذاکرات در مورد پیش‌نویس معاهده بسیار دشوار بود، اختلافات بین روسیه و کشورهای در حال توسعه که نماینده گروه ۷۷[۳]بودند از یک سو و کشورهای غربی از سوی دیگر ظاهر گشت.

روسیه و افراد همفکر از تقویت مؤلفه بین دولتی در سیستم مدرن حاکمیت اینترنت حمایت کردند و خواستار اتخاذ تدابیری برای از بین بردن شکاف دیجیتال و ریشه‌کن کردن شیوه‌های استعمار نوین دیجیتال شدند. در حال حاضر، مدیریت فنی زیرساخت اینترنت توسط یک شرکت تابعه[۴] ثبت شده در ایالات متحده انجام می‌شود یعنی با شناسه‌های فنی عمومی انجام می‌گیرد که به واشنگتن این فرصت را می‌دهد تا بر تصمیمات سیاسی و اقتصادی مهم مرتبط با حاکمیت اینترنت، در درجه اول مدیریت سیستم نام دامنه و توزیع بلوک‌های آدرس آی‌پی تأثیر بگذارد.

روسیه پیوسته از نیاز به انطباق سازمان ملل با واقعیت‌های مدرن دنیای چندقطبی، از جمله در فضای دیجیتال، می‌گوید. این امر از جمله شامل بین‌المللی کردن حاکمیت اینترنت است. دیپلماسی روسیه بارها بر نقش مرکزی سازمان ملل در تضمین امنیت اطلاعات بین‌المللی، مبارزه با استفاده مجرمانه از فناوری اطلاعات و ارتباطات، توسعه استانداردهای اخلاقی برای تنظیم فناوری‌های هوش مصنوعی، پر کردن شکاف دیجیتالی و تثبیت قانونی اصل حاکمیت دیجیتال از نظر تنظیم سیستم عامل‌های دیجیتال تأکید کرده است. روسیه همچنین از نیاز به احترام به حاکمیت دولت و تدوین قوانین مناسب بین دولتی صحبت می‌کند.

با این حال، عدم شفافیت و ماهیت بوروکراتیک روند مذاکرات منجر به این شد که چندین پیشنهاد مهم روسیه در متن پیمان گنجانده نشد. همانطور که لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه خاطرنشان کرد، «ما باید صادقانه، با مشارکت همه اعضای سازمان ملل، و نه به روشی که پیمان آینده آماده شده است؛ بدون یک دور کلی از مذاکرات، که در آن همه کشورها باشند، مذاکره کنیم. در عوض، کار تحت کنترل دستکاری‌کنندگان غربی انجام شد.»

پیمان جهانی دیجیتال: تجزیه و تحلیل اهداف، اولویت‌ها

هدف اصلی پیمان جهانی دیجیتال یک آینده دیجیتالی فراگیر، باز، پایدار، عادلانه، ایمن و مطمئن برای همه است. برای دستیابی به این هدف، گسترده‌ترین طیف ممکن از وظایف شناسایی شده است که تمام جنبه‌های سیاسی بین‌المللی «فناوری اطلاعات و ارتباطات» را در بر می‌گیرد، از جمله: پر کردن شکاف دیجیتال، گسترش فرصت‌ها برای مشارکت در اقتصاد دیجیتال، ایجاد یک فضای دیجیتال فراگیر که در آن از حقوق بشر محافظت شود، توسعه رویکردهای عادلانه برای مدیریت داده‌ها و تقویت مقررات بین‌المللی هوش مصنوعی به نفع بشریت.

علیرغم اهمیت و ارتباط اهداف حکمرانی جهانی تعیین شده در پیمان جهانی دیجیتال، سوگیری سیاسی را می‌توان در سطح اصطلاحات مورد استفاده مشاهده کرد. در متن پیمان آینده، کلمه «جنسیت» ۳۵ بار آمده، در حالی که «حاکمیت» تنها ۴ بار و «مداخله» یک بار آمده است. در خود پیمان، موضوع همکاری دیجیتال نیز بارها از منظر برابری جنسیتی مورد توجه قرار گرفته است. به ویژه، برابری جنسیتی در میان اصول مقطعی پیمان گنجانده شده است. همکاری چند سطحی بین دولت‌ها، بازرگانی و سایر طرف‌های ذی‌نفع تنها دو بار در میان اصول ذکر شده است، در حالی که بر نقش ویژه دولت‌ها به‌عنوان حامل حاکمیت تأکید نشده و صلاحیت‌ها و کارکردهای ویژه آنها در حوزه امنیت مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

در همان زمان، نمی‌توان به بسیاری از دستورالعمل‌های توسعه دیجیتالی که در سند مشخص شده و برای جهان اهمیت مثبتی دارند، توجه کرد با این وجود یک سوگیری سیاسی خاصی به نفع غرب وجود دارد. یک اولویت کلیدی پیمان، پر کردن شکاف دیجیتال و دستیابی به اهداف توسعه پایدار است. این موضوع بدون شک برای جهان مهم است. با این حال، پیمان جهانی دیجیتال فقط به مسائل شکاف دیجیتالی از منظر اتصال و ظرفیت‌سازی می‌پردازد. این سند به هیچ وجه به مشکلات «استعمار نو دیجیتال» و «استعمار نو داده‌ها» تمرکز ندارد، زمانی که دایره‌ای از شرکت‌های بزرگ فناوری اطلاعات غربی با ظهور رقبا مقابله می‌کنند، انتقال فناوری را محدود کرده و روابط متقابل نامتقارن را ایجاد می‌نمایند و حوزه داده، فناوری و نوآوری، حاکمیت و استقلال فناورانه کشورهای در حال توسعه را از بین می‌برند.

پیمان جهانی دیجیتال تأکید می‌کند که فناوری‌های دیجیتال بایستی از نظر انرژی کارآمد باشند و از محیط زیست محافظت کنند. اهمیت دستور کار محیط زیست در آینده نزدیک افزایش خواهد یافت، با این حال، بر اساس گزارش برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد، مراکز داده، آسیب جدی به محیط زیست وارد می‌کنند. وسایل الکترونیکی که آنها استفاده می‌کنند به مقادیر زیادی مواد خام نیاز دارد. علاوه بر این، ریزتراشه‌های مورد نیاز برای تقویت هوش مصنوعی به عناصر کمیاب خاکی نیاز دارند که اغلب به روش‌های مضر برای محیط زیست استخراج می‌شوند. سرد کردن مراکز داده به مقادیر زیادی آب نیاز دارد. علاوه بر این، مراکز داده انرژی بسیاری مصرف می‌کنند.

در زمینه حاکمیت اینترنت، پیمان جهانی دیجیتال تأکید دارد که «تنظیمات اینترنت باید ماهیت جهانی داشته باشد» با مشارکت دولت‌ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی همچنین سایر ذینفعان. چنین فرمول‌بندی گسترده‌ای به طور مستقیم به موضوع بین‌المللی شدن حاکمیت اینترنت نمی‌پردازد که روسیه بر آن اصرار دارد و فضای مانور لازم را برای حفظ نقش رهبری خود در حوزه حاکمیت اینترنت (از طریق...) به غرب و به ویژه ایالات متحده می‌دهد. (پیش‌تر به ICANN و شرکت تابعه آن اشاره شد).

پیمان جهانی دیجیتال همچنین بر اهمیت مبارزه با اطلاعات نادرست و انتشار آن از جمله از طریق استفاده از هوش مصنوعی تاکید دارد. توصیه در مورد برچسب‌گذاری اجباری محتوای بوجود آمده توسط هوش مصنوعی به موقع به نظر می‌رسد. با این حال، در زمینه امنیت اطلاعات بین‌المللی که موضوعات فوق بخشی از آن محسوب می‌شود، شایسته است به نقش ویژه دولت‌ها به‌عنوان تابع حقوق بین‌الملل و تضمین‌کنندگان مشروع امنیت اشاره شود که در اسناد اجلاس جهانی جامعه اطلاعات در سال ۲۰۰۳ و ۲۰۰۵ بیان شده است.

در زمینه حاکمیت اینترنت و تنظیم هوش مصنوعی، تصمیمات سازمانی مهمی اتخاذ شده‌اند که به نظر می‌رسد گام‌های پر استقبالی در حوزه مدیریت فضای دیجیتال جهانی بوده و توسط جامعه متخصص روسیه حمایت می‌شود. یک گام مهم حمایت از مجمع حاکمیت اینترنت در پیمان جهانی دیجیتال بود. مجمع بعدی از ۱۵ تا ۱۹ دسامبر در ریاض برگزار خواهد شد و موضوعاتی مانند حقوق بشر در عصر دیجیتال، سهم فناوری‌های دیجیتال در جهان، توسعه و پایداری، نوآوری و خطرات در فضای دیجیتال مورد بحث قرار خواهند گرفت.

در مورد مقررات هوش مصنوعی، پیمان جهانی دیجیتال به «نیاز به یک رویکرد متوازن و مبتنی بر ریسک برای حاکمیت هوش مصنوعی» با حضور برابر از همه کشورها و مشارکت کامل همه سهامداران اشاره دارد. در عین حال، بر اساس پیمان جهانی دیجیتال، قرار است یک گروه علمی مستقل بین‌المللی در سطح سازمان ملل تشکیل شود و گفتگوی جهانی درباره هوش مصنوعی در سازمان ملل با مشارکت دولت‌ها و همه طرف‌های ذینفع آغاز گردد.

بنابراین، پیمان جهانی دیجیتال بسیاری از وظایف مهم را تعیین می‌کند و مسیرهایی را برای همکاری جهانی در زمینه روابط بین‌المللی دیجیتال تعیین می‌نماید. با این حال، برخی از تزهای این سند، از آنجایی که نشان‌دهنده تمایل به تقویت موقعیت کشورهای غربی‌ست، سؤالاتی را ایجاد می‌کند؛ به ویژه، بیش از حد بها دادن به نقش سازمان‌های غیردولتی، جامعه دانشگاهی و تجاری همچنین برابری واقعی حقوق آنها با دولت‌ها در سیستم حکمرانی جهانی فضای دیجیتال بسیار بیشتر برای کشورهای غرب جمعی مفید است. ادبیات دانشگاهی و ژورنالیستی زیادی با موضوع انتقاد از نقش سازمان‌های غیردولتی و تجاری غربی در حکمرانی جهانی نوشته شده است. به عنوان مثال به این موضوع اشاره می‌شود که سازمان‌های غیردولتی در جنوب جهانی برای گنجاندن در نهادهای حکمرانی جهانی نیاز به کمک‌های سازمانی و مالی دارند که بدون حمایت دستور کار غربی در حوزه حکمرانی جهانی، نمی‌توانند این کمک‌ها را دریافت کنند. در بعد تجاری، غول‌های دیجیتال غربی بارها به دلیل تلاش برای انحصار بازارهای جهانی و بهره‌برداری از نیروی کار، منابع و داده‌های کشورهای در حال توسعه، مورد انتقاد قرار گرفته‌اند. همه این اظهارات تردیدی در مورد حاکمیت جهانی فضای دیجیتال ایجاد نمی‌گذارد؛ هم محققان روسی و هم خارجی در این مورد در مراحل اولیه مجمع حاکمیت اینترنت نوشتند. متعاقب آن در جریان بحث اولین پروژه‌های پیمان جهانی دیجیتال، جمهوری خلق چین و نمایندگان گروه ۷۷ به اهمیت ماهیت بین دولتی حاکمیت فضای سایبری جهانی اشاره داشتند. با این حال، همانطور که مشارکت اتحادیه جهانی جنوب در پیمان جهانی دیجیتال و پیمان آینده بعد آن اشاره کرد، به نظر می‌رسد موضوع پر کردن شکاف دیجیتال برای کشورهای در حال توسعه بسیار مهم است و بنابراین اکثر آنها تصمیم گرفته‌اند از  این پیمان حمایت کنند. علاوه بر این، پیمان جهانی دیجیتال به عنوان یکی از الحاقیه‌های پیمان آینده ارائه شد، بنابراین امتناع از رأی به حمایت از این سند، به معنای امتناع از حمایت از پیمان آینده است که به عنوان یکی از اسناد کلیدی با هدف هدایت سازمان ملل متحد از یک بحران سیستمی درازمدت ارائه شد. این امر منجر به حمایت از سند شد که به تصویب رسید، اما اجازه نداد که تناقضات سیاسی موجود در آن از بین برود، مانند مواردی که بر مسائل حاکمیت دیجیتال، حمایت از حقوق و آزادی‌ها در فضای دیجیتال، توسعه عادلانه و فراگیر فناوری‌های دیجیتال به نفع همه اعضای جامعه جهانی به ویژه کشورهای در حال توسعه تأثیر می‌گذارد.

نتیجه‌گیری

پیمان جهانی دیجیتال علیرغم اهداف مترقی خود، به موضوع مناقشه در صحنه بین‌المللی تبدیل شده است. مباحث بر تعادل بین مشارکت تجارت و جامعه مدنی در مسائل هماهنگی جهانی و حاکمیت ملی دولت‌ها در حوزه دیجیتال متمرکز است. علاوه بر این، متن پیمان در تفسیر غربی آن مملو از حقوق بشر و مسائل جنسیتی‌ست.

روسیه و شرکایش از تاکید بیشتر بر احترام به حاکمیت دولت، مبارزه با استعمار نو و تسلط پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی غربی حمایت می‌کنند. در عین حال، روسیه بارها بر آمادگی خود برای همکاری با حمایت‌کنندگان به نفع تنظیم مؤثر فضای دیجیتال بر اساس منشور سازمان ملل متحد و اصول حقوق بین‌الملل، به ویژه احترام به حاکمیت دولت تأکید کرده است.

به نظر می‌رسد بحث بیشتر در مورد موضوع همکاری دیجیتال در سازمان ملل با در نظر گرفتن بیشتر مواضع و منافع جنوب جهانی ضروری باشد. توسعه همکاری در سازمان ملل متحد به عنوان یک سازمان بین دولتی جهانی، به حفظ ماهیت جهانی اینترنت و ایجاد قوانین عادلانه برای تنظیم هوش مصنوعی به نفع کل جامعه جهانی کمک خواهد کرد.

یلنا زینووا-دکترای علوم سیاسی، استاد گروه فرآیندهای سیاسی جهانی دانشگاه روابط بین‌الملل مسکو وابسته به وزارت امور خارجه روسیه

۳۱ اکتبر ۲۰۲۴

منبع:  https://russiancouncil.ru/analytics-and-comments/analytics/chto-ne-tak-s-globalnym-tsifrovym-dogovorom/