یکی از مهم‌ترین دوران‌ تاریخی در قزاقستان، دوره‌ مبارزات این کشور برای استقلال از امپراتوری روسیه و سپس اتحاد جماهیر شوروی بوده است. در اواخر قرن بیستم، قزاقستان با فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ به استقلال دست یافت و از آن زمان به بازسازی هویت ملی و تقویت ارزش‌های فرهنگی و تاریخی خود پرداخته است. از این رو، تاریخ ملی قزاقستان نه تنها بیانگر گذشته است، بلکه در شکل‌دهی به سیاست‌ها و نگرش‌های حال و آینده کشور نیز نقشی کلیدی ایفا می‌کند.

مضامین حافظه تاریخی، آگاهی تاریخی و بازنمایی تاریخ های ملی در ارتباط با بحث در خصوص موضوعاتی که در طول زمان اهمیت سیاسی پیدا کرده اند، گسترش یافته است. از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد: مسائل ملت سازی مربوط به دولت های مستقل جدیدی که در قلمرو اتحاد جماهیر شوروی سابق و یوگسلاوی پدیدار شدند، مسائل هویتی، نه تنها ملی بلکه تمدنی، که در چارچوب یک تغییر ژئوپلیتیکی ناشی از فروپاشی ساختار دوقطبی روابط بین‌الملل و همراه با آن «تضاد تمدن‌ها» تشدید شده است و بحث های دانشگاهی در مورد ماهیت دانش تاریخی و جایگاه علم تاریخی در جامعه مدرن.

برای مدت‌ها، بحث‌ها در این حوزه‌ها به صورت جداگانه انجام می‌شد و شاید همین امر دلیل عدم دستیابی به نتایج قابل توجهی در حل این مسائل باشد. در عین حال، مشکل حافظه تاریخی جمعی و سایر موضوعات مرتبط اساساً در یک رگه ایدئولوژیک مورد توجه قرار می گرفت و جریان مباحث نه چندان تابع منطق تحقیقات علمی بلکه تحت فشار شرایط سیاسی بود. این نه مورخان، بلکه سیاستمداران بودند که در بحث این مشکلات به میدان آمدند.

البته اهمیت علم تاریخی به ویژه در شرایط ژئوپلیتیک مدرن افزایش می یابد. بنابراین در صورت وجود منازعات دائمی نظامی، بین قومیتی، بین دولتی و مشکلات سرزمینی حل نشده در گستره وسیع قاره اوراسیا، مسائل مربوط به هویت ملی اهمیت ویژه ای پیدا می کند.

رابطه بین حافظه تاریخی و هویت ملی به طور موجز و واضح در بیانیه اسمیت مشخص شده است: بدون حافظه، بدون هویت. بدون هویت، بدون ملت.

بازنگری در مدل بازنمایی تاریخ ملی مختص قزاقستان نیست. آگاهی تاریخی ابزار قدرتمندی هم در نابودی رژیم های سیاسی قدیمی و هم در ایجاد نهادهای جدیدی است که برای مشروعیت بخشیدن به رژیم های جدید طراحی شده اند. فرآیندهای ترانزیت سیاسی ناگزیر با تکه تکه شدن جامعه همراه است. اغلب خط واگرای نگرش به گذشته تاریخی از سوی نمایندگان نیروهای مختلف سیاسی است.

نقش علم تاریخی و آگاهی تاریخی در اواخر دهه ۹۰ توسط اولین رئیس جمهور قزاقستان، نورسلطان نظربایف مورد توجه قرار گرفت. در دوران استقلال، برخی از اقدامات، اسناد، مفاهیم و اسناد مهم و اساسی در جمهوری قزاقستان به تصویب رسید که موجب ایجاد انگیزه برای توسعه علم تاریخی در این کشور شد.

توسعه علم تاریخی در قزاقستان به ویژه در زمینه مطالعه تاریخ ملی در شرایط استقلال، با ابتکارات عمومی قابل توجهی همراه شد از جمله برگزاری سال هماهنگی ملی و یادبود قربانیان سرکوب سیاسی (۱۹۹۷)، سال وحدت ملی و تاریخ ملی (۱۹۹۸) و اجرای برنامه دولتی "میراث فرهنگی" (۲۰۰۴-۲۰۱۱).

در سال ۲۰۱۳، برنامه دولتی "افراد در جریان تاریخ" راه اندازی شد و همچنین، یک پورتال مرجع اطلاعاتی و آموزشی "تاریخ قزاقستان" نیز ایجاد شده است (e-history.kz). افزون بر آن، در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸، دو مقاله  از نورسلطان نظربایف به نام‌های «نگاهی به آینده: نوسازی آگاهی عمومی» و «هفت وجه استپ بزرگ» به صورت برنامه‌ منتشر شد.

در سال ۲۰۱۹، قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان، نیاز به مطالعه تاریخ هورد طلایی و اولوس جوچی و جشن سالگرد آبای و فارابی را مطرح نمود. در آغاز سال ۲۰۲۱، رئیس دولت در مقاله "استقلال بیش از هر چیز" به اهمیت شکل گیری آگاهی تاریخی اشاره کرد و توجهات را به اهمیت آگاهی ملی از روند تاریخی در قلمرو قزاقستان جلب کرد.

در سال‌های اخیر، مواد جغرافیایی، باستان‌شناسی و آرشیوی منحصربه‌فردی جمع‌آوری شده‌ است که با استفاده از روش‌های تحقیقاتی آزمایش‌شده در سراسر جهان، از جمله روش‌هایی که ماهیت بین‌رشته‌ای دارند، نگاهی کاملاً جدید به تاریخ ملی می‌دهد.

در حال حاضر، جامعه حرفه ای مورخان در قزاقستان در حال کار بر روی چندین پروژه در مقیاس بزرگ برای نمایش تاریخ ملی هستند. این پروژه، استانداردی برای ارائه تاریخ ملی در برنامه های درسی موسسات آموزشی دولتی، تاریخ ۷ جلدی قزاقستان و تاریخ مختصر قزاقستان است.

نیاز به شکل گیری جهان بینی تاریخی جدید از خواسته های جامعه قزاقستان است. مفهوم جدید علم تاریخی به هیچ وجه به معنای رد دیدگاه های تاریخی قبلی نیست، بلکه برعکس، محصول توسعه علم تاریخی مبتنی بر به روزرسانی پایگاه اطلاعاتی است. در حال حاضر، جامعه علمی فعالانه در تلاش است تا مدلی جدید برای بازنمایی تاریخ شکل دهد که در آن گفتمان پس از شوروی و قوم گرایی با گفتمان تمدنی-ملی جایگزین شود.

اصول اساسی مفهوم جدید تاریخ ملی باید به شرح زیر باشد:

1. اصل اولویت تاریخ ملی.

 تاریخ ملی به عنوان بخشی از تاریخ جهان محسوب می شود. اما وظیفه اصلی نظام آموزشی ملی، شکل‌گیری آگاهی ملی و هویت ملی است و بنابراین آموزش تاریخ باید حداکثر تابع این وظیفه باشد.

2. اصل صداقت.

امروزه به تاریخ ملی در دو سطح نگریسته می شود؛ به عنوان تاریخ قلمرو و تاریخ جامعه. این دیدگاه با بحث در مورد موضوع تاریخ ملی و به طور کلی "تاریخ قزاقستان" یا "تاریخ قزاق ها" مرتبط است. هر دوی این رویکردها تاریخ ملی را محدود می‌کنند و این مساله را در نظر نمی‌گیرند که مرزهای مدرن اخیراً شکل گرفته‌اند و اقوام مدرن نیز با معیارهای تاریخی، تاریخ نسبتاً کوتاهی دارند. در عین حال، این رویکردها تصویری جامع از توسعه جوامع شبانی در اوراسیا را از دست می دهند. افزون بر این، در بازنمایی مدرن تاریخ ملی گسستگی و پراکندگی وجود دارد. مفهوم جدید، تاریخ ملی را به عنوان فرآیند پیدایش، توسعه و افول یک پدیده تاریخی جدایی ناپذیر یعنی تمدن استپ بزرگ در نظر می گیرد.

3. اصل توسعه مستمر.

مفهوم جدید بر پیشرفت و تغییر در بازنمایی و آموزش تاریخ تاکید دارد. ایده اصلی در رد ایده غالب فعلی مبنی بر تغییرناپذیری فرهنگ مادی و معنوی جوامع اوراسیا است. این ایده ها به وضعیت واقعی امور مربوط نمی شود، بلکه با کمبود اطلاعات در مورد فرآیندهای توسعه در این جوامع مرتبط است. علاوه بر این، کلیشه ای که در جامعه و علم در مورد عقب ماندگی تکنولوژیک جوامع "عشایری" و ناتوانی آنها در توسعه مستقل ایجاد شده است، نیز نقش دارد.

رویکرد روش‌شناختی مهمی که الگوی تاریخ ملی بر آن استوار است، استعمارزدایی از آگاهی تاریخی و دانش بشردوستانه است. در حال حاضر، بازنمایی تاریخ قزاقستان تحت تسلط مفاهیم مبتنی بر تجربه تاریخ اروپا است. مفاهیم آن‌ها جوامع شبانی اراضی اوراسیا را شاخه‌های جانبی و بن‌بست توسعه انسانی می‌دانند.

مفاهیم ادواری و مرحله‌ای-دوره‌ای مختلف، از جمله مفاهیم تمدنی، جوامع شبانی اوراسیا را پیرامون بشریت می‌دانند. البته چنین نگاهی به تاریخ ملی به شکل گیری عقده حقارت جمعی می انجامد. نتیجه آن شکل گیری نگرش منفی نسبت به دانش علمی، اشتیاق به شبه تاریخ، عقده قربانی و بیگانه هراسی است.

البته، ما در مورد رد مطلق توشه فکری علم اروپایی صحبت نمی کنیم، با این حال، همه این مفاهیم هنگام نمایش روند تاریخی باید با در نظر گرفتن وظایف تاریخ ملی اعمال شوند.

نکته غالب در بازنمایی و آموزش تاریخ باید پایان نامه زیر باشد: «جوامع چوپانی استپ بزرگ، که وارث آن جامعه مدرن قزاقستان است، موضوع مستقل تاریخ است و موضوع تأثیر فرهنگی و سیاسی جوامع «توسعه یافته» نیست.»

یکی از جنبه های مهم توسعه یک مدل جدید از تاریخ ملی قزاقستان، ویژگی بین المللی آن بود. بنابراین، یک تیم بین المللی بزرگ برای کار بر روی نسخه ۷ جلدی تاریخ قزاقستان، شامل مورخانی از روسیه، ترکیه، ازبکستان، قرقیزستان، ایالات متحده آمریکا، ژاپن و چین شرکت کردند. این کار باید ماهیت متعادل و عینی تحقیق و انطباق با استانداردهای مدرن تحلیل علمی را تضمین کند.

نکته

قزاقستان از زمان استقلال تلاش کرده است تا با بهره‌گیری از گذشته و حفظ میراث فرهنگی، هویت ملی خود را تقویت کند. این کشور به ترویج و حفاظت از زبان قزاقی به عنوان یکی از ارکان هویت ملی پرداخته و تلاش دارد فرهنگ و هنر سنتی قزاقی را نیز زنده نگه دارد. در این راستا، به شخصیت‌های تاریخی و فرهنگی قزاق مانند مختار اولژایف و شخصیت‌های ملی نظیر نورتاس اونداسنوف توجه خاصی شده و دستاوردهای آنان به عنوان نمادهایی از افتخار ملی معرفی می‌شود.

به‌طور کلی، مفهوم تاریخ ملی قزاقستان شامل تلاش‌ها و ارزش‌هایی است که برای تقویت استقلال، حاکمیت ملی و هویت فرهنگی به کار گرفته شده‌اند.

منبع:

https://kazpravda.kz/n/kakoy-dolzhna-byt-novaya-kontseptsiya-natsionalnoy-istorii/