اشاره

قزاقستان، کشوری با پیشینه تاریخی غنی به عنوان چهارراه تمدن‌ها، پس از استقلال خود در سال ۱۹۹۱، با چالش حیاتی ایجاد هماهنگی بین‌قومیتی و بین‌مذهبی در جامعه‌ای چندفرهنگی و چندمذهبی مواجه شد. در پاسخ به این نیاز، قزاقستان به طور فعالانه یک مدل سکولار اما تنظیم‌گرایانه را در قبال دین اتخاذ کرده و گفتگوی بین‌ادیان را به ستون اصلی سیاست داخلی و خارجی خود تبدیل کرده است. ابتکار برجسته این کشور، کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی است که از سال ۲۰۰۳ به یک بستر بین‌المللی مهم برای ترویج صلح، تفاهم متقابل و مقابله با افراط‌گرایی مذهبی تبدیل شده است. این رویکرد فعالانه، جایگاه قزاقستان را به عنوان یک بازیگر مهم در دیپلماسی معنوی در آسیای مرکزی و فراتر از آن تثبیت کرده است.

با این حال، این مدل با چالش‌هایی نیز همراه است، به ویژه در تمایز قائل شدن بین گروه‌های مذهبی "سنتی" و "غیرسنتی" که منجر به محدودیت‌هایی برای برخی جوامع می‌شود. رابطه قزاقستان با ایران در زمینه گفتگوی بین‌ادیان، نمونه‌ای از همکاری‌های عمل‌گرایانه در مقابله با چالش‌های مشترک، از جمله افراط‌گرایی، با تمرکز بر تعامل جوانان است. آینده گفتگوی بین‌ادیان در قزاقستان بر اساس مفهوم توسعه بلندمدت کنگره، شامل پرداختن به چالش‌های مدرن مانند دیجیتالی شدن و افراط‌گرایی آنلاین و همچنین تقویت مشارکت جوانان استوار است. موفقیت این رویکرد به توانایی قزاقستان در متعادل کردن امنیت ملی با آزادی‌های مذهبی و تضمین فراگیری برای همه جوامع مذهبی بستگی دارد.

بستر منحصر به فرد قزاقستان برای گفتگوی‌ادیان

پهنه سرزمین قزاقستان کنونی به دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخ طولانی خود به عنوان نقطه تلاقی تمدن‌ها، همواره محل تلاقی سنت‌های معنوی گوناگون بوده است. این سرزمین جغرافیایی به عنوان "چهارراه تمدن‌ها" شناخته می‌شود، جایی که اسلام، مسیحیت، بودیسم و زرتشتی‌گری برای قرن‌ها در تعامل سازنده بوده‌اند. این پیشینه تاریخی، گفتگوی بین سنت‌های معنوی مختلف را نه تنها یک ایده خوب، بلکه یک "عمل چند صد ساله از تعامل سازنده" برای مردم قزاقستان می‌سازد.

جمعیت قزاقستان از بیش از ۱۲۰ ملیت و ۱۸ مذهب مختلف تشکیل شده است. اکثریت قابل توجهی از جمعیت (۶۹.۳ درصد) مسلمان هستند، در حالی که اقلیت قابل توجهی (۱۷.۲ درصد) مسیحی (عمدتاً ارتدوکس روسی) می‌باشند. سایر گروه‌های مذهبی ثبت‌شده شامل کاتولیک‌ها، پروتستان‌ها، یهودیان، بهائیان، بوداییان و شاهدان یهوه هستند که همگی در این کشور فعالیت می‌کنند. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پایان دهه‌ها الحاد دولتی، قزاقستان شاهد احیای گسترده فعالیت‌های مذهبی بود.

پس از کسب استقلال در سال ۱۹۹۱، قزاقستان با وظیفه خطیر ساخت نهادهای دموکراتیک، جامعه مدنی و تضمین هماهنگی بین‌قومیتی و بین‌مذهبی روبرو شد. صلح و هماهنگی معنوی به عنوان عوامل حیاتی برای یکپارچگی مردم جمهوری در یک جامعه مدنی واحد تلقی می‌شوند. قانون اساسی قزاقستان این کشور را به عنوان یک دولت سکولار تعریف می‌کند که آزادی دین و عقیده را تضمین کرده و هرگونه تبعیض بر اساس مذهب را منع می‌کند. سیاست رسمی دولت در قبال روابط مذهبی بر اصولی مانند حمایت قانونی و نهادی از آزادی وجدان، ایجاد شرایط برابر و مساعد برای انجام وظایف ادیان، و ترویج ایده گفتگوی بین‌ادیان در داخل کشور استوار است.

این رویکرد فعالانه دولت در ترویج هماهنگی، به عنوان یک ضرورت پس از دوران شوروی قابل درک است. پس از دهه‌ها الحاد دولتی و سرکوب هویت‌های مذهبی و قومی، قزاقستان نیاز داشت تا نه تنها آزادی مذهبی را بازگرداند، بلکه به طور فعالانه هماهنگی را برای جلوگیری از درگیری‌های احتمالی در جامعه‌ای با تنوع بالا ترویج کند. این رویکرد، به جای یک اجازه منفعلانه برای اعمال مذهبی، یک راهبرد حیاتی برای انسجام ملی و امنیت داخلی است. این وضعیت، مدل قزاقستان را از مدل‌های غربی بی‌طرفی دولت در قبال دین متمایز می‌کند و نشان می‌دهد که ابتکارات گفتگوی بین‌ادیان در این کشور عمیقاً با پروژه ملت‌سازی و نگرانی‌های امنیتی داخلی آن در هم تنیده است.

مسیر تاریخی گفتگوی بین‌ادیان در قزاقستان

تاریخچه گفتگوی بین‌ادیان در قزاقستان پس از استقلال، بازتابی از گذار از الحاد شوروی به یک مدل دولتی سکولار اما تنظیم‌گرایانه است که با ابتکارات بین‌المللی برجسته‌ای مانند کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی همراه شده است.

پس از استقلال در سال ۱۹۹۱، قزاقستان از الحاد دولتی دوران شوروی به یک شکل سکولار از حکومت تغییر یافت. این مدل، برخلاف رویکرد "بی‌طرفی دولتی" به سبک آمریکایی، به سمت مدل "شکاک/عایق‌بندی" گرایش پیدا کرد که از تجربیات فرانسه و ترکیه الهام گرفته و بر تنظیم دین تأکید دارد. این مدل به طور صریح جوامع مذهبی "سنتی" مانند اسلام حنفی اهل سنت، ارتدوکس روسی، کاتولیک رومی، لوتری و یهودیت را تأیید و ترویج می‌کند، در حالی که نسبت به گروه‌های "غیرسنتی" احتیاط نشان می‌دهد.

رویکرد دولت بر این باور استوار است که تنظیم امور مذهبی برای احیای جوامع سنتی و حفظ ثبات اجتماعی وظیفه دولت است. چارچوب‌های قانونی شامل قانون سال ۱۹۹۲ "در مورد آزادی وجدان و انجمن‌های مذهبی" و اصلاحات بعدی در سال‌های ۲۰۰۵، ۲۰۱۱ و ۲۰۱۸ است. این اصلاحات الزامات ثبت نام را تقویت کردند، فعالیت سازمان‌های مذهبی خارجی را ممنوع کردند، برگزاری مراسم مذهبی در خانه‌های شخصی را ممنوع کردند و قوانین مربوط به حضور افراد زیر سن قانونی در مراسم مذهبی و آموزش مذهبی خارجی را سخت‌تر کردند. در سال ۲۰۱۶، وزارت امور مذهبی برای حفاظت از سکولاریسم و سنت‌های مذهبی معتدل تأسیس شد.

پیدایش و تکامل کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی

کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی، ابتکاری مهم از سوی رئیس‌جمهور نورسلطان نظربایف در سال ۲۰۰۳، در پاسخ به افزایش خطرات جهانی، به ویژه افراط‌گرایی مذهبی پس از حملات ۱۱ سپتامبر، آغاز شد. اولین کنگره در سال ۲۰۰۳ بر مقابله با تروریسم و افراط‌گرایی تمرکز داشت و ۱۷ هیئت از ۲۳ کشور در آن شرکت کردند. این کنگره از آن زمان به طور چشمگیری رشد کرده است، به طوری که هفتمین کنگره (۲۰۲۲) میزبان بیش از ۱۰۰ شرکت‌کننده، از جمله پاپ فرانسیس، بود.

این کنگره هر سه سال یک بار در آستانه، در کاخ صلح و آشتی که نمادین است، برگزار می‌شود. اهداف آن شامل تقویت شناخت متقابل بین رهبران مذهبی، تسهیل همکاری سازنده و پرداختن به مسائل اجتماعی، فرهنگی و مذهبی است. موضوعات اصلی در طول سال‌ها از مقابله با تروریسم به ترویج امنیت جهانی، تحمل، احترام متقابل و پرداختن به مسائل معاصر مانند جهانی شدن، افراط‌گرایی و نقش فناوری تکامل یافته است. تأسیس شورای رهبران مذهبی و یک دبیرخانه دائمی نشان‌دهنده نهادینه شدن این ابتکار است.

نهادینه شدن سریع کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی پس از استقلال و ترویج مداوم آن در سطح بین‌المللی نشان می‌دهد که گفتگوی بین‌ادیان صرفاً یک تلاش فرهنگی یا معنوی نیست، بلکه یک ابزار استراتژیک سیاست خارجی است. تمرکز کنگره بر مقابله با تروریسم و افراط‌گرایی از همان ابتدا با نگرانی‌های امنیتی داخلی قزاقستان در مورد افراط‌گرایی مذهبی همسو است. این رویکرد، قزاقستان را به عنوان یک بازیگر مسئول در صحنه بین‌المللی معرفی می‌کند، قدرت نرم آن را افزایش می‌دهد و به طور بالقوه انتقادات مربوط به سیاست‌های داخلی مذهبی آن را که اغلب توسط ناظران غربی محدودکننده تلقی می‌شوند، کاهش می‌دهد. کنگره به عنوان "نمادی از اجماع و وحدت ملی" برای جامعه جهانی عمل می‌کند.

با این حال، یک تناقض در این رویکرد وجود دارد. در حالی که قزاقستان به طور جهانی از هماهنگی بین‌ادیان حمایت می‌کند، سیاست داخلی آن به طور صریح بین گروه‌های مذهبی "سنتی" و "غیرسنتی" تمایز قائل می‌شود و از اولی حمایت کرده و محدودیت‌هایی را برای دومی اعمال می‌کند. این وضعیت منجر به چالش‌هایی برای گروه‌هایی مانند شاهدان یهوه و هاره کریشنا می‌شود. توجیه دولت برای این تمایز، جلوگیری از "افراط‌گرایی مذهبی" است. این وضعیت، یک تناقض داخلی ایجاد می‌کند. یک مدافع جهانی هماهنگی بین‌ادیان که همزمان رویکردی انتخابی به آزادی مذهبی در داخل کشور اعمال می‌کند. این تنش، اولویت دولت برای ثبات درک شده را بر آزادی مذهبی مطلق برجسته می‌کند، که یک ویژگی مشترک در کشورهای پس از شوروی است که با احیای مذهبی و تأثیرات خارجی دست و پنجه نرم می‌کنند. مدل "شکاک/عایق‌بندی" تجلی مستقیم این وضعیت است.

قزاقستان به عنوان قطب دیپلماسی معنوی در آسیای مرکزی

قزاقستان به طور فزاینده‌ای خود را به عنوان یک مرکز کلیدی برای دیپلماسی معنوی و ترویج همکاری بین‌ادیان در منطقه آسیای مرکزی مطرح کرده است.

سرزمین قزاقستان به دلیل میراث تاریخی خود از جاده ابریشم باستان، به عنوان "پل طلایی" اتصال‌دهنده فرهنگ‌ها و تمدن‌ها، به ویژه در منطقه اوراسیا، شناخته می‌شود. این کشور به عنوان "نمادی جهانی از هماهنگی و تفاهم بین‌ادیان" در آسیای مرکزی ظاهر شده است. کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی، ریشه در میراث معنوی قزاقستان دارد و به نمادی از همکاری و تحمل بین‌المللی تبدیل شده است. آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد، قزاقستان را به عنوان مکانی که نمایندگان گروه‌های قومی و مذهبی مختلف برای آینده‌ای مشترک گرد هم می‌آیند، ستوده است.

ابتکارات و مدل‌ها در منطقه

قزاقستان و ازبکستان به طور فعال در ابتکارات چندمذهبی و برنامه‌های سواد مذهبی بین‌فرهنگی همکاری کرده‌اند. یکی از دستاوردهای کلیدی، ایجاد "مدل آلماتی" است، یک چارچوب نوآورانه برای تعامل چندمذهبی که از یک میزگرد آغاز شد. این مدل، درک از نقش دین را از یک مشکل به یک بخش فعال از راه‌حل تغییر می‌دهد و رهبران مذهبی، جامعه مدنی و مقامات دولتی را در حل مشکلات مشارکتی درگیر می‌کند. نشست‌های چندمذهبی در آلماتی و تاشکند، تعامل مستقیم بین مقامات دولتی و رهبران مذهبی را تسهیل کرده و بحث‌هایی را در مورد مقابله با رادیکالیزاسیون و تقویت انسجام اجتماعی ترویج کرده است.

تأثیر بر کشورهای همسایه و امنیت منطقه‌ای

ابتکارات قزاقستان با هدف تعمیق روابط معنوی و فرهنگی و احیای گفتگوی بین‌فرهنگی در منطقه آسیای مرکزی است تا این منطقه به نمونه‌ای از همکاری بین‌مذهبی جهانی تبدیل شود. موفقیت مدل آلماتی، "رقابت سازنده‌ای" بین قزاقستان و ازبکستان ایجاد کرده و آنها را به نوآوری در برنامه‌های انسجام اجتماعی و تبادل بهترین شیوه‌ها تشویق کرده است. پاپ فرانسیس نقش آسیای مرکزی را در ترویج صلح در یک منطقه چندفرهنگی برجسته کرد و از تعهد قزاقستان به تحمل مذهبی به عنوان یک الگو یاد کرد. با وجود تردیدها در مورد منطقه‌گرایی گسترده‌تر در آسیای مرکزی، تعداد فزاینده‌ای از سازمان‌های منطقه‌ای همکاری را به ویژه در مسائل فرامرزی، ترویج می‌کنند.

ترویج مداوم مدل گفتگوی بین‌ادیان قزاقستان، به ویژه از طریق کنگره و تعامل فعال آن با همسایگانی مانند ازبکستان در ابتکاراتی مانند "مدل آلماتی"، نشان‌دهنده یک تلاش آگاهانه برای گسترش رویکرد خود به هماهنگی مذهبی است. این امر نه تنها در مورد ثبات داخلی است، بلکه در مورد نمایش رهبری منطقه‌ای و قدرت نرم نیز صدق می‌کند. "رقابت سازنده" حاکی از آن است که سایر کشورهای آسیای مرکزی به اتخاذ راهبردهای مشابه تشویق می‌شوند که به طور بالقوه منجر به ایجاد یک هنجار منطقه‌ای در مورد امور مذهبی مدیریت‌شده توسط دولت می‌شود. این تأثیر منطقه‌ای به ثبات منطقه‌ای که اغلب در برابر افراط‌گرایی مذهبی آسیب‌پذیر است، کمک می‌کند و یک سد دفاعی در برابر ایدئولوژی‌های رادیکال ایجاد می‌کند. همچنین قزاقستان را به عنوان یک شریک کلیدی برای بازیگران بین‌المللی علاقه‌مند به ثبات آسیای مرکزی معرفی می‌کند.

ارتباط روشنی بین افزایش خشونت افراط‌گرایانه از سال ۲۰۰۵ و تلاش‌های دولت برای تنظیم دین و ترویج گفتگوی بین‌ادیان وجود دارد. "مدل آلماتی" به صراحت هدف خود را مقابله با رادیکالیزاسیون اعلام می‌کند و یک دوره اجباری در مورد "سکولاریسم و مبانی مطالعات دینی" برای دانش‌آموزان وجود دارد. این نشان‌دهنده تغییر راهبردی از اقدامات صرفاً سرکوبگرانه علیه افراط‌گرایی به یک رویکرد جامع‌تر است که شامل گفتگوی پیشگیرانه و آموزش می‌شود. دولت تشخیص داده که یک جامعه باثبات نه تنها به کنترل نیاز دارد، بلکه به پرورش درک مشترکی از ارزش‌های مذهبی معتدل، به ویژه در میان جوانان، نیز نیازمند است.

گفتگوی بین‌ادیان در روابط بین‌الملل قزاقستان

قزاقستان به طور فعالانه از گفتگوی بین‌ادیان به عنوان ابزاری مهم در سیاست خارجی خود و برای ارتقای جایگاه بین‌المللی خود استفاده می‌کند.

تعهد قزاقستان به توسعه هماهنگ و نزدیک شدن فرهنگ‌ها در شصت و دومین نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۷ اعلام شد که منجر به اعلام سال ۲۰۱۰ به عنوان "سال بین‌المللی نزدیک شدن فرهنگ‌ها" شد. این کشور در سال ۲۰۱۰ ریاست سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) را بر عهده گرفت و در سال ۲۰۱۱ میزبان نشست وزیران امور خارجه سازمان همکاری اسلامی (OIC) بود که نشان‌دهنده سیاست صلح‌آمیز و مداراگرانه آن است.

کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی به رسمیت بین‌المللی قابل توجهی دست یافته است، با افزایش مشارکت از سراسر جهان. شرکت‌کنندگان برجسته‌ای از جمله بان کی‌مون دبیرکل وقت سازمان ملل متحد، ملک عبدالله دوم اردن و پاپ فرانسیس در این کنگره حضور داشته‌اند. بازدید پاپ فرانسیس در سال ۲۰۲۲، آسیای مرکزی را به عنوان "چهارراه فرهنگ‌ها، ادیان و نفوذ ژئوپلیتیک" برجسته کرد. اعلامیه‌های کنگره اغلب به عنوان اسناد رسمی مجمع عمومی سازمان ملل متحد توزیع می‌شوند. قزاقستان همچنین یک مرکز بین‌المللی فرهنگ‌ها و ادیان را برای ترویج تجربه منحصر به فرد خود در سطح جهانی تأسیس کرده است.

پرداختن به چالش‌های جهانی

کنگره به طور فعال به چالش‌های جهانی معاصر، از جمله افراط‌گرایی مذهبی، تروریسم و مسائل زیست‌محیطی، می‌پردازد و به دنبال یافتن زمینه‌های مشترک و راه‌حل‌ها است. این کنگره بر ارزش‌های جهانی و اصول اساسی مشترک، مانند لغو همه اشکال تعصب، جستجوی مستقل حقیقت، برابری جنسیتی و هماهنگی علم و دین تأکید می‌کند. کنگره خشونت به نام دین را محکوم می‌کند و از رهبران جهان می‌خواهد که از لفاظی‌های تهاجمی دست بردارند و منازعات را از طریق گفتگوی مسالمت‌آمیز حل کنند. قزاقستان به دلیل تعهد خود به صلح و تعاملات جهانی، به عنوان "قطب محوری برای گفتگوی بین‌ادیان" شناخته می‌شود.

تعامل مداوم و سطح بالای قزاقستان در ابتکارات بین‌ادیان جهانی، از قطعنامه‌های سازمان ملل تا میزبانی کنگره با حضور رهبران جهان، نشان می‌دهد که "دیپلماسی معنوی" جزء اصلی سیاست خارجی آن است. این امر نه تنها به ترویج صلح مربوط می‌شود، بلکه به ارتقای جایگاه بین‌المللی و مشروعیت آن به عنوان یک دولت سکولار و مداراگر نیز کمک می‌کند. این راهبرد به قزاقستان اجازه می‌دهد تا تصویری از اعتدال و ثبات را به نمایش بگذارد که به ویژه در منطقه‌ای که اغلب با رادیکالیسم مذهبی مرتبط است، ارزشمند است. همچنین بستری را برای قزاقستان فراهم می‌کند تا بر مسائل جهانی فراتر از منافع ژئوپلیتیکی فوری خود تأثیر بگذارد.

مائولن آشیمبایف رئیس مجلس سنا، کنگره را بستری برای گفتگوی رهبران مذهبی توصیف کرد که می‌تواند به بازگرداندن "ظاهر عقلانیت به نظم بین‌المللی" در بحبوحه وضعیت پیچیده ژئوپلیتیکی و "جنگ‌های ترکیبی، اطلاعاتی و سایبری" کمک کند. توقایف رئیس‌جمهور قزاقستان نیز اشاره کرد که در روابط بین‌الملل "تنش، بی‌اعتمادی متقابل و حتی خصومت" در حال بازگشت است و تنها راه مقابله با آن، "حسن نیت، گفتگو و همکاری" است. همچنین وی بر محکومیت "استفاده ابزاری از دین" تأکید کرد و بیان داشت که دین اصیل پل‌ها را می‌سازد. قزاقستان از طریق چنین ابتکاراتی تلاش می‌کند نقش "پل ارتباطی" بین شرق و غرب را از طریق دیپلماسی نرم ایفا کند.

مروری بر روابط دیپلماتیک و فرهنگی بین قزاقستان و ایران

رابطه بین قزاقستان و ایران در زمینه گفتگوی بین‌ادیان، نمونه‌ای از همکاری‌های عمل‌گرایانه و مشترک در پرداختن به چالش‌های جهانی است.

روابط دیپلماتیک بین قزاقستان و ایران در ۲۹ ژانویه ۱۹۹۲، اندکی پس از استقلال قزاقستان، آغاز شد. هر دو کشور در دریای خزر مرز مشترک دارند که منافع اقتصادی آنها، به ویژه در زمینه نفت، را به هم پیوند می‌دهد. آنها در سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد و سازمان همکاری اقتصادی همکاری می‌کنند. همچنین روابط فرهنگی و مذهبی نیز وجود دارد، با برخی سنت‌ها و تأثیرات مشترک، از جمله عناصر تاریخی زرتشتی که با سنت‌های قزاقستان غربی در هم تنیده شده است.

ابتکارات مشترک و میزگردهای خاص در مورد گفتگوی بین‌ادیان

ایران و قزاقستان در چارچوب کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی همکاری مشترک داشته‌اند. گفتگوها برای تقریباً سی سال ادامه داشته است، از جمله گفتگو با مسیحیت کاتولیک، ارتدوکس و ادیان شرقی. یک رویداد قابل توجه، میزگرد "گفتگوی بین‌ادیان برای صلح و تفاهم متقابل" بود که در نوامبر ۲۰۲۱ در تهران به صورت آنلاین برگزار شد. این رویداد توسط سفارت قزاقستان در ایران با حمایت مرکز توسعه گفتگوی بین‌ادیان و بین‌تمدنی ن. نظربایف و مشارکت فعال سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ایران سازماندهی شد. شخصیت‌های کلیدی از هر دو کشور، از جمله معاونان وزرا، سفرا و رهبران مذهبی، در آن شرکت کردند.

دیدگاه‌های مشترک و زمینه‌های همکاری

هر دو طرف بر اهمیت عامل مذهبی در نزدیک کردن مردم، فرهنگ‌ها و تمدن‌ها، به ویژه در میان چالش‌های جهانی مانند همه‌گیری‌ها، تأکید می‌کنند. ایران مدل منحصر به فرد قزاقستان در هماهنگی بین‌ادیان و بین‌قومیتی و ابتکارات آن مانند کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی و مجمع مردم قزاقستان را تحسین می‌کند. بحث‌ها بر پرداختن به چالش‌های جهانی کنونی از طریق گفتگوی عمل‌گرایانه متمرکز بوده است. یک موضوع خاص مورد بحث بین ایران و پاپ فرانسیس (مرتبط با کنگره قزاقستان) نقش خانواده‌ها در آموزش جوانان بود که آموزش جوانان را به عنوان یک مسئله محوری در گفتگوی بین‌ادیان امروز برجسته می‌کند. شرکت‌کنندگان در میزگرد تهران بر لزوم ترویج بیشتر گفتگوی بین‌ادیان برای صلح و تفاهم متقابل توافق کردند.

تأکید بر "عمل‌گرایی" در گفتگوهای ایران و قزاقستان و تمرکز خاص بر آموزش جوانان، نشان‌دهنده یک علاقه راهبردی مشترک در مقابله با ایدئولوژی‌های افراط‌گرایانه است. هر دو کشور، با وجود سیستم‌های سیاسی متفاوت، با چالش‌های مربوط به رادیکالیزاسیون مذهبی روبرو هستند. نگرانی مشترک در مورد "خشونت در منطقه غرب آسیا"، ابعاد عملی و امنیتی همکاری بین‌ادیان آنها را بیشتر برجسته می‌کند و این همکاری را فراتر از صرف بحث‌های الهیاتی می‌برد. این تعامل دوجانبه نشان می‌دهد که چگونه گفتگوی بین‌ادیان می‌تواند به عنوان مجرایی برای پرداختن به نگرانی‌های امنیتی مشترک و تقویت ثبات اجتماعی، به ویژه از طریق اقدامات پیشگیرانه مانند آموزش جوانان، حتی بین کشورهایی با همسویی‌های ژئوپلیتیکی متفاوت، عمل کند. این وضعیت، یک زمینه مشترک در پرداختن به آسیب‌پذیری‌های داخلی را برجسته می‌کند.

چالش‌ها و ظرافت‌ها در چشم‌انداز مذهبی قزاقستان

با وجود تلاش‌های گسترده قزاقستان در ترویج گفتگوی بین‌ادیان در سطح جهانی، چشم‌انداز مذهبی داخلی این کشور با چالش‌ها و ظرافت‌هایی همراه است که نیازمند بررسی دقیق است.

مدل دولتی قزاقستان دین را تنظیم می‌کند و بین گروه‌های "سنتی" و "غیرسنتی" تمایز قائل می‌شود. در حالی که قانون اساسی آزادی دین را تضمین می‌کند، قوانین به طور فزاینده‌ای آزادی مذهبی را، به ویژه پس از حوادث تروریستی در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۶، محدود کرده‌اند. این محدودیت‌ها شامل ثبت نام اجباری برای سازمان‌ها و مبلغان، حداقل تعداد اعضا، ممنوعیت برگزاری مراسم در خانه‌های شخصی و نیاز به تأیید برای انتشار ادبیات مذهبی است. دولت به دلیل اصل جدایی دولت و دین، ساخت و ساز ساختمان‌های مذهبی را تأمین مالی نمی‌کند.

ادیان "سنتی" (اسلام حنفی اهل سنت، ارتدوکس روسی، کاتولیک، لوتری، یهودیت) عموماً سطح بالایی از پذیرش را تجربه می‌کنند. با این حال، از منظر مجامع بین المللی غربی، گروه‌های "غیرسنتی" مانند شاهدان یهوه، باپتیست‌ها و سایر پروتستان‌های انجیلی، با نظارت و تبعیض اجتماعی بیشتری روبرو هستند، از جمله مشکلات در ثبت نام، قطع جلسات و عدم اجاره مکان. جامعه مسلمان احمدیه بارها از ثبت نام محروم شده است. تغییر دین‌دهندگان از دین غالب یک گروه قومی اغلب با نگرش‌های اجتماعی منفی روبرو می‌شوند، به طوری که گزارش شده است مسیحیان تغییر دین‌دهنده از اسلام با شدیدترین واکنش‌ها مواجه شده‌اند. گزارش‌هایی از اقدامات تبعیض‌آمیز مانند امتناع از افتتاح حساب بانکی برای برخی گروه‌ها نیز وجود دارد.

مبارزه با افراط‌گرایی مذهبی: اقدامات دولت و تأثیر آنها

دولت قزاقستان نگرانی خود را از گسترش افراط‌گرایی سیاسی و مذهبی ابراز می‌کند و کمیته امنیت ملی (KNB) این مبارزه را در اولویت قرار داده است. قوانین این کشور اختیارات گسترده‌ای در تعیین گروه‌ها به عنوان افراط‌گرا، ممنوعیت فعالیت‌های آنها و جرم‌انگاری عضویت در سازمان‌های ممنوعه می‌دهد. تعقیب قضایی برای "تبلیغ برتری یک دین بر دیگری" رایج است. نگرانی‌هایی از سوی سازمان‌های غیردولتی و ناظران در مورد کیفیت "نظرات کارشناسی" مورد استفاده در محاکمات و تعقیب قضایی افراد به دلیل فعالیت‌های مذهبی مسالمت‌آمیز وجود دارد. گزارش‌هایی از محدودیت در پوشش مذهبی در مدارس و تبعیض در استخدام دولتی برای افرادی که لباس مذهبی می‌پوشند، منتشر شده است. قزاقستان در سال ۲۰۲۳ امتیاز ۱ از ۴ را برای آزادی مذهبی کسب کرد که نشان‌دهنده محدودیت‌های قابل توجه است.

مدل "شکاک/عایق‌بندی" قزاقستان و اقدامات قوی آن علیه افراط‌گرایی به عنوان عناصر ضروری برای ثبات معرفی می‌شوند. با این حال، این اقدامات اغلب منجر به محدودیت‌هایی برای آزادی مذهبی گروه‌های "غیرسنتی" می‌شوند و نگرانی‌هایی را از سوی ناظران بین‌المللی غربی برمی‌انگیزند. تعریف گسترده دولت از "افراط‌گرایی" می‌تواند برای سرکوب هر فعالیت مذهبی که خارج از کنترل دولت یا هنجارهای "سنتی" تلقی شود، استفاده شود. این وضعیت، تنشی را ایجاد می‌کند که در آن تلاش‌های دولت برای تضمین هماهنگی و امنیت ممکن است ناخواسته بیان مذهبی واقعی را سرکوب کرده و به نگرانی‌های حقوق بشری منجر شود. تناقض این است که در حالی که دولت گفتگوی بین‌ادیان را در سطح بین‌المللی ترویج می‌کند، سیاست‌های داخلی آن می‌تواند به عنوان تضعیف تکثرگرایی مذهبی برای گروه‌های خاص تلقی شود.

حمایت صریح دولت از ادیان "سنتی" و نظارت بر گروه‌های "غیرسنتی" به نظر می‌رسد فضایی را ایجاد می‌کند که در آن تبعیض اجتماعی علیه گروه دومی بیشتر می‌شود. گزارش‌ها در مورد نگرش‌های اجتماعی منفی نسبت به تغییر دین‌دهندگان و مشکلات مربوط به استخدام یا خدمات بانکی برای گروه‌های اقلیت نشان می‌دهد که سیاست دولت، حتی اگر مستقیماً تبعیض را تحریک نکند، محیطی را ایجاد می‌کند که در آن تبعیض تحمل می‌شود یا به طور ضمنی تشویق می‌شود. این وضعیت نشان می‌دهد که چارچوب‌های قانونی به تنهایی برای تضمین آزادی مذهبی کافی نیستند، اگر نگرش‌های اجتماعی، تحت تأثیر روایت‌های دولتی، همچنان مغرضانه باقی بمانند. چالش برای قزاقستان نه تنها اصلاح قوانین خود، بلکه پرورش یک محیط اجتماعی واقعاً فراگیر است که در آن همه ادیان ثبت‌شده به طور یکسان پذیرفته شوند.

چشم‌انداز آینده و جهت‌گیری‌های راهبردی

آینده گفتگوی بین‌ادیان در قزاقستان بر اساس یک مفهوم توسعه بلندمدت و انطباق با چالش‌های مدرن بنا شده است.

هفتمین کنگره (۲۰۲۲) یک اعلامیه نهایی را تصویب کرد و به دبیرخانه مأموریت داد تا یک مفهوم توسعه بلندمدت برای سال‌های ۲۰۲۳-۲۰۳۳ را آماده کند. هدف این مفهوم، تقویت بیشتر کنگره به عنوان یک نهاد جهانی دائمی و معتبر است. یک برنامه اقدام برای سال‌های ۲۰۲۴-۲۰۲۵ نیز تصویب شد که بر گسترش همکاری بین‌ادیان و تعمیق گفتگو تمرکز دارد. هشتمین کنگره آتی برای سپتامبر (سال 2025) با موضوع "گفتگوی ادیان: هم‌افزایی برای آینده" برنامه‌ریزی شده است.

روندهای نوظهور: مشارکت جوانان، فناوری دیجیتال و چالش‌های جهانی در حال تحول

نیاز فزاینده‌ای به تعمیق روابط معنوی و فرهنگی در آسیای مرکزی در میان دیجیتالی شدن جهانی، مهاجرت و تغییرات اجتماعی وجود دارد. کنگره قصد دارد به طور فعال به چالش‌های جهانی معاصر، از جمله چالش‌های اخلاقی ناشی از تحول فناوری و دیجیتال، بپردازد. یک همایش "فراخوان جهانی برای صلح به رهبری جوانان" برگزار شد که بر نقش هوش مصنوعی و فناوری دیجیتال در ایجاد صلح و مقابله با اطلاعات نادرست و نفرت‌پراکنی آنلاین تمرکز داشت. ابتکاراتی برای بسیج جوانان برای تبدیل رسانه‌های اجتماعی به ابزارهایی برای صلح، گفتگو و توسعه پایدار در حال توسعه است و از حمایت قوی از ابتکارات صلح دیجیتال به رهبری جوانان حمایت می‌شود. تمرکز آینده شامل تقویت برنامه‌های آموزش صلح و راه‌اندازی ابتکارات گفتگوی بین‌ادیان پان‌آفریقایی به رهبری جوانان است.

سند راهبردی توسعه کنگره برای دوره ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۳ شامل برنامه‌هایی مانند "فوروم رهبران جوان مذهبی" و مقابله با مشکلات معاصر مانند اطلاعات نادرست و هوش مصنوعی است.

جمع بندی

قزاقستان به عنوان یک کشور چندقومیتی و چندمذهبی، پس از استقلال خود، گفتگوی بین‌ادیان را به عنوان یک ضرورت استراتژیک برای حفظ ثبات داخلی و ارتقای جایگاه خود در صحنه جهانی پذیرفته است. مدل سکولار اما تنظیم‌گرایانه این کشور که از تجربیات فرانسه و ترکیه الهام گرفته، به طور فعال از ادیان "سنتی" حمایت می‌کند، در حالی که در قبال گروه‌های "غیرسنتی" محدودیت‌هایی اعمال می‌کند. این رویکرد، با هدف جلوگیری از افراط‌گرایی مذهبی صورت می‌گیرد.

کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی، ابتکار برجسته قزاقستان، به یک بستر جهانی مهم برای ترویج صلح، تفاهم متقابل و مقابله با افراط‌گرایی تبدیل شده است. این کنگره نه تنها به عنوان ابزاری برای دیپلماسی معنوی عمل می‌کند و قدرت نرم قزاقستان را افزایش می‌دهد، بلکه به عنوان نمادی از انسجام ملی این کشور نیز شناخته می‌شود. در سطح منطقه‌ای، قزاقستان با ابتکاراتی مانند "مدل آلماتی" و برنامه‌های سواد مذهبی بین‌فرهنگی، به عنوان یک رهبر در ترویج هماهنگی و مقابله با رادیکالیزاسیون در آسیای مرکزی ظاهر شده است.

رابطه با ایران در زمینه گفتگوی بین‌ادیان، نمونه‌ای از همکاری عمل‌گرایانه است که بر چالش‌های مشترک مانند افراط‌گرایی و اهمیت آموزش جوانان تمرکز دارد. این همکاری نشان‌دهنده پتانسیل گفتگوی بین‌ادیان برای پرداختن به نگرانی‌های امنیتی فراتر از اختلافات سیاسی است.

چشم‌انداز آینده گفتگوی بین‌ادیان در قزاقستان بر اساس مفهوم توسعه بلندمدت کنگره (۲۰۲۳-۲۰۳۳) بنا شده است که بر انطباق با چالش‌های مدرن مانند دیجیتالی شدن، مبارزه با اطلاعات نادرست آنلاین و مشارکت فعال جوانان تأکید دارد. نهادینه شدن این تلاش‌ها از طریق دبیرخانه و شورای رهبران مذهبی، پایداری و تأثیرگذاری بلندمدت این ابتکارات را تضمین می‌کند.

در نهایت، قزاقستان با تعهد پایدار خود به هماهنگی بین‌ادیان و پتانسیل آن به عنوان یک الگو برای همزیستی مسالمت‌آمیز، همچنان یک بازیگر مهم در این حوزه باقی خواهد ماند. با این حال، برای افزایش اثربخشی و فراگیری این گفتگوها، نیاز به تعادل دقیق بین امنیت ملی و آزادی‌های مذهبی و همچنین تلاش مستمر برای اطمینان از پذیرش و ادغام کامل همه جوامع مذهبی، وجود دارد. این مسیر نیازمند اصلاح مداوم سیاست‌ها و پرورش یک محیط اجتماعی واقعاً فراگیر است.

نهادهای غربی می‌توانند مفروضات مدل قزاقستان را بپذیرند و به طور مشترک برای بهبود سیاست‌های مذهبی همکاری کنند که به طور بالقوه یک مدل مرتبط برای سایر جوامع با اکثریت مسلمان ایجاد می‌کند.

گنجاندن صریح "دیجیتالی شدن"، "هوش مصنوعی" و "مشارکت جوانان" در دستور کار آینده گفتگوی بین‌ادیان قزاقستان نشان‌دهنده این است که تلاش‌های بین‌ادیان باید فراتر از انجمن‌های دیپلماتیک سنتی تکامل یابد. تمرکز بر مقابله با نفرت‌پراکنی آنلاین و اطلاعات نادرست نشان‌دهنده درک بردارهای جدید رادیکالیزاسیون و ناهماهنگی اجتماعی است. این رویکرد آینده‌نگر، قصد قزاقستان را برای حفظ ارتباط و اثربخشی در دیپلماسی معنوی خود با پرداختن به تهدیدات معاصر نشان می‌دهد. همچنین نشان‌دهنده تغییر احتمالی به سمت تعاملات مردمی بیشتر است که از جوانان به عنوان عاملان صلح و هماهنگی استفاده می‌کند و می‌تواند تأثیر گفتگوی بین‌ادیان را فراتر از بحث‌های سطح نخبگان گسترش دهد.

توسعه یک مفهوم بلندمدت (۲۰۲۳-۲۰۳۳) و برنامه‌های اقدام برای کنگره همراه با دبیرخانه و شورای رهبران مذهبی، تعهد قوی به نهادینه کردن گفتگوی بین‌ادیان را نشان می‌دهد. این امر ابتکار را از یک رویداد منفرد به یک سازوکار مداوم و ساختاریافته تبدیل می‌کند. این نهادینه شدن، پایداری و تداوم تلاش‌های بین‌ادیان قزاقستان را، صرف نظر از تغییرات رهبری، تضمین می‌کند. این یک بستر پایدار برای تعامل مداوم فراهم می‌کند و امکان تأثیر عمیق‌تر و توانایی انطباق با پویایی‌های جهانی و منطقه‌ای در حال تحول را فراهم می‌آورد و نقش قزاقستان را به عنوان یک "قطب محوری" تثبیت می‌کند.

ضمائم:

آمار جمعیت و نهادهای مذهبی ثبت‌شده در قزاقستان

سیر تاریخی و دستاوردهای کنگره رهبران ادیان قزاقستان

آلماتی قزاقستان

منابع:

 https://www.strasbourgconsortium.org/docs/Abuov%2020090911.pdf

https://astanatimes.com/2014/09/kazakhstans-model-interreligious-dialogue-basis-peace-harmony/  https://www.gov.kz/memleket/entities/qogam/activities/141?lang=en

https://www.researchgate.net/publication/269668714_Religious_Education_in_the_Religion-State_Relations_after_Independence_of_Kazakhstan

https://www.justice.gov/file/275361/dl?inline=

https://kz.usembassy.gov/wp-content/uploads/sites/90/2023/05/441219-KAZAKHSTAN-2022-INTERNATIONAL-RELIGIOUS-FREEDOM-REPORT.pdf

https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa-seoul/press/news/details/728723?lang=en

  https://astanatimes.com/2025/07/why-congress-of-leaders-of-world-and-traditional-religions-builds-bridges-in-divided-world/

https://astanatimes.com/2023/10/kazakhstans-interfaith-initiative-fostering-global-harmony-through-wisdom-and-leadership/

https://astanatimes.com/2024/02/building-bridges-of-faith-kazakhstans-contribution-to-world-harmony/

https://religions-congress.org/en/news/novosti/2308

https://religions-congress.org/en/news/novosti/2860

https://qazinform.com/news/un-regional-center-opening-marks-new-era-of-cooperation-in-central-asia-antnio-guterres-f70abc

https://lyncommunity.org/news-article/exploring-new-pathways-cultivating-a-shared-religious-landscape-in-central-asia/

https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/02634937.2024.2441803?af=R