۱۳ آذر ۱۴۰۳ - ۱۹:۱۴

نگاه تحلیلی تاریخی به وقایع منطقه پاراچنار پاکستان

از نظر موقعیت مکانی پاراچنار از اهمیت جغرافیایی خاصی برخوردار است، چون از یک طرف به ولایت پکتیا افغانستان، از طرف دیگر به ولایت خوست و از طرف سوم به ولایت ننگرهار افغانستان متصل است. به همین دلیل این منطقه سال های متمادی توسط مجاهدین اهل سنت افغانی مورد استفاده قرار گرفت و بخاطر موقعیت منحصر به فرد جغرافی خود، به یکی از بهترین اردوگاه های نظامی مجاهدین علیه ارتش جماهیر شوروی تبدیل شد. گرچه ریشه های خشونت و فرقه گرایی در منطقه پاراچنار بسیار قدیمی است، اما سیاست های غلط دوران ژنرال ضیاءالحق تأثیر بیشتری در فزونی فرقه گرایی کنونی داشته است.

در نتیجه حمله گروه‌های تکفیری به کاروانی از خودروهای حامل تعدادی از شیعیان پاکستانی در تاریخ اول آذرماه 1403مصادف با 21 نوامبر2024 که از منطقه پاراچنار توسط اسکورت پلیس ایالت خیبر پختونخواه عازم پیشاور بود، ده ها نفر شهید و زخمی شدند. منابع رسمی تلفات این حادثه را50 شهید و حداقل30 زخمی اعلام کرده اند. برخی منابع رسانه ای غیردولتی، از شهادت بیش از 80 نفر در جنایت تروریست های تکفیری علیه شیعیان پاراچنار پاکستان خبر دادند. این منابع تاکید کردند که در میان شهدای این حمله وحشیانه تروریستی دست کم 11زن و 7 کودک شیرخوار وجود داشتند، اما منابع غیررسمی پاکستانی تلفات این حمله را 110 شهید شامل 16 زن و 11 کودک اعلام کرده اند.

احزاب و گروه های شیعه در پاکستان نیز در واکنش به حمله به سرنشینان چند خودرو در اطراف پاراچنار، مرکز منطقه قبیله ای کُرم، نیروهای تکفیری را به ارتکاب چنین جنایاتی متهم کردند.

آصف علی زرداری رئیس جمهور و شهباز شریف نخست وزیر پاکستان حمله به غیرنظامیان در منطقه کُرم را به شدت محکوم و با خانواده های قربانیان ابراز همدردی کردند.

به گزارش رسانه ها، پس از حملات تروریستی روزپنجشنبه علیه ساکنان شهر شیعه نشین پاراچنار، صدها معترض در شهرهای مختلف پاکستان از جمله اسلام آباد، کراچی، لاهور، مولتان، گیلگیت و بلتستان راهپیمایی های بزرگ دایر و خواستار واکنش فوری دولت و ارتش پاکستان به وضعیت بد امنیتی در شهر پاراچنار و بازخواست جنایتکاران شدند که در سال های اخیر نیز عامل حملات تروریستی متعددی علیه جامعه شیعیان این منطقه بودند.

همچنین در برخی مناطق مردم اهل تسنن نیز حمله تروریست های تکفیری به مردم بیگناه پاراچنار که منجر به شهادت ده ها نفر شد را به شدت محکوم کردند و خواستار اقدام فوری دولت و ارتش برای شناسایی و مجازات عاملان این جنایت شدند. منطقه قبیله ای کُرم در ایالت خیبر پختونخوا در شمال غربی پاکستان، نزدیک به نوار مرزی مشترک با افغانستان قرار دارد. همین امر موجب نگرانی احزاب سیاسی و مذهبی پاکستان در خصوص احتمال سوء استفاده نیروهای تکفیری و تروریستی به دلیل عدم کنترل کافی بر مرزهای مشترک و دخالت شبه نظامیان برای ایجاد امنیت در منطقه پاراچنار شده است. منابع رسانه ای به نقل از سران گروه های شیعه در پاکستان گفتند که نیروهای تکفیری و افراط گرا با سوء استفاده از اختلافات بر سر زمین و مرتع، سعی در کشتن ساکنان شیعه پاراچنار دارند.

در واکنش به این حادثه، چند معترض جمعه شب به منطقه سنی نشین بگن(محل وقوع حادثه) هجوم بردند و مغازه ها و خانه ها را به آتش کشیدند که به گفته مقامات، حداقل 32 نفر کشته شدند. در این حمله از سلاح های سبک و سنگین استفاده شد و پس از آن مردم محلی از بگن و سایر مناطق اطراف به جاهای مختلف کوچ کردند. جاوید محسود معاون کمیسر منطقه گفت که بسیاری از خانه ها، دکان ها و پمپ های بنزین توسط لشکر بزرگی از مهاجمان در بازار بگن به آتش کشیده است. یکی از افسران ارشد پلیس کروم به رسانه ها گفت: حوالی ساعت 19 گروهی خشمگین وارد بازار بگن شده و اقدام به آتش زدن مغازه ها و خانه های کل بازار کردند. در بگن بازار بیش از دویست مغازه وجود داشت که همه آنها و به همین ترتیب، بسیاری از خانه ها نیز سوخته شدند.

نگاه تحلیلی تاریخی به وقایع منطقه پاراچنار پاکستان

تحلیل:

قبایل توری پشتون زبان که از آزار و اذیت حاکمان وقت افغانستان به ستوه آمده بودند، بیش از پانصدسال پیش به سمت شمال کوچ کرده و شهر پاراچنار را در منطقه کرم در پاکستان کنونی تأسیس کردند که بعداً بنگش و سایر قبایل پشتون نیز در حوالی آن برای همیشه ساکن شدند. ظهیرالدین بابر امپراتور مغول در زندگینامه خود به نام «بابرنامه» به آن اشاره کرده است.

در سال1947/1948 پاراچنار جزو بخشداری کرم قرار گرفت و بخشی از پاکستان شد. گرچه ریشه های خشونت و فرقه گرایی در منطقه پاراچنار بسیار قدیمی است، اما سیاست های غلط دوران ژنرال ضیاءالحق تأثیر بیشتری در فزونی فرقه گرایی کنونی داشته است.

پس از مداخله اتحاد جماهیر شوروی در افغانستان در دهه1980، سرزمین پاراچنار به قرارگاه مهم جهادگران اهل سنت افغانی تبدیل شد که اقدامات خود را با کمک و پشتیبانی سازمان جاسوسی آمریکا و عربستان سعودی انجام می دادند.

در ده هشتاد میلادی جنگجویان القاعده، طالبان افغانی و مجاهدین دیگر از کشورهای عرب که مناطقی از پاراچنار را بعنوان پناهگاه امن برای خود قرار داده بودند، برای آموزش رزمندگان علیه روسیه در این اردوگاه ها به زمین بیشتری نیاز پیدا کردند که ژنرال ضیاءالحق رئیس جمهور وقت پاکستان برای این هدف شروع به تصرف زمین های مردم پاراچنار کرد. مردم شیعه محلی به این تصرف اعتراض کردند و حاضر به واگذاری زمین های خود نشدند. در پاسخ به این امر، گروه های تکفیری مخالف شیعه برای شیوع فرقه گرایی و درگیری در منطقه توسط دولت پاکستان مورد استفاده قرار گرفتند؛ در نتیجه آتش فرقه گرایی تمام منطقه را فرا گرفت و بسیاری از مردم شیعه و سنی کشته شدند.

در آن دوره توسط جهادگران، ایدئولوژی سلفی در این منطقه به سرعت ترویج شد، زیرا عربستان سعودی یکی از سهامداران اصلی جنگ روسیه و افغانستان بود. یکی از دلایل استفاده از ایدئولوژی سلفی این بود که قبل از شعارهای ایدئولوژیک دولت ضیاء الحق، مکتب فکری بریلوی در پاکستان اکثریت داشت که ترجیح می داد از جنگ و درگیری دور بماند. در حالی که ایدئولوژی سلفی بر ادامه جنگ تاکید داشت.

یکی دیگر از دلایل تقویت و معرفی سلفی های سنی در منطقه کرم به جای مردم شیعه، این بود که جامعه شیعه کرم به دلیل شیعه بودن، نزدیک به ایران تلقی می شد، و این در حالی بود که در طول جنگ روسیه و افغانستان، ایران و عربستان سعودی با یکدیگر به شدت مخالف بودند.

دلیل عمده دیگر درگیری های کنونی علیه مردم پاراچنار، نگرانی های سازمان CIA است که از سالها پیش در تلاش برای فروپاشی برخی از دولت های خاورمیانه از جمله ایران، عراق و سوریه بوده است و شبه نظامیان منتسب به ایران از جمله تیپ های فاطمیون و زینبیون، مانع بزرگی در مقابل خواسته های آن ایجاد کرده اند. اکثریت اعضای فاطمیون و زینبیون متعلق به منطقه پاراچنار هستند، به همین دلیل دولت آمریکا معتقد است که تقویت جامعه شیعیان در پاکستان می تواند برای آنها در آینده خطرناک باشد.

در سال‌های 1981 و 1982، فرقه‌گرایی تحت حمایت ضیاء الحق در سراسر مناطق شیعه نشین از جمله کرم گسترش یافت و شورش‌های سنی و شیعه به قتل عام شیعیان در شهر سدا و حومه پاراچنار منجر شد. در این ناآرامی‌ها تمام منطقه از جمله مناطق سدا، بالاش خیل، ابراهیم زئی و روستای سمیر، به خون مردم محلی آغشته شد. بسیاری از روستاهای شیعه توسط تکفیری ها به آتش کشیده شدند، خانه ها غارت شدند و حسینیه ها و مساجد ویران شدند.

در سال 2007، فرماندهی گروه‌های تکفیری در منطقه وزیرستان ایالت خیبرپختونخوا را، حکیم‌الله محسود ومنگل‌باغ که از تروریست‌های معروف وهابی بودند به دست گرفتند و درگیری‌های فرقه‌ای به جنگی تمام‌عیار در منطقه تبدیل و با استفاده سلاح‌های سنگین از قبیل آرپی جی، خمپاره انداز و توپخانه انجام شد. در این حملات تمام پاراچنار از جمله حسینیه مرکزی، هدف گلوله ها قرار گرفت و نیمی از شهر به ویرانه تبدیل شد که بنا به ادعای مردم محلی در این جنگ بیش از پنج هزار نفر جان باختند. پس از پایان جنگ بزرگراه اصلی کاملا مسدود شده و پاراچنار به مدت سه سال در محاصره قرار گرفت. از آنجایی که کشتن افراد بر اساس هویت شیعه با بیرون آوردن آنها از وسایل نقلیه معمول بود، مردم عادی نیز مجبور شدند به جای این شاهراه اصلی از طریق افغانستان تردد کنند.

ناآرامی های اخیر در حومه پاراچنار ظاهراً با اختلاف اراضی آغاز شده است، اما فضای فرقه گرایی مذهبی در اینجا به حدی حساس است که طولی نکشید که به درگیری جمعی تبدیل شد و به این ترتیب در درگیری شش روزه اخیر، حدود پنجاه نفر کشته و بیش از صد نفر مجروح شدند. در هنگام مبادله اجساد بیش از چهل نفر شیعه بودند.

اختلاف شیعه و سنی در پاکستان برای اولین بار در سال 1980 زمانی که ضیاءالحق قانون زکات را تصویب کرد، از یک موضوع مذهبی به جریان سیاسی تبدیل شد، چون جامعه شیعه به شدت به آن اعتراض کرد. در آن زمان رهبری جامعه شیعه در دست مفتی جعفرحسین بود. پس از وی سیدعارف حسین الحسینی که از روستای پیوار در نزدیکی پاراچنار بود این مسئولیت را بر عهده گرفت. عارف حسینی محبوب ترین رهبر جامعه شیعه بود که در تاریخ ۵ اگوست 198۸ در پیشاور به شهادت رسید. این قتل به فضل حق، فرماندار کل وقت خیبر پختونخوا نسبت داده شد. پس از آن درگیری های شدید شیعه سنی در این منطقه آغاز شد که هنوز هم ادامه دارد.

پس از مدتی سپهبد فضل حق نیز کشته شد و مولانا حق نوازجنگوی رئیس سپاه صحابه از منطقه جهنگ پنجاب خروج کرد که به جهاد علیه شیعه قائل بوده و در برابر جامعه شیعه موضع بسیار سختگیرانه ای اتخاذ کرد. حق نواز جنگوی در انتخابات سال 1988 به عنوان نماینده حزب دینی جمعیت علمای اسلام فضل الرحمن رقابت کرد و زمانی که فرقه گرایی در پاکستان در اوج خود بود، حق نواز برنده شد. او در مجلس ملی پاکستان مخالفت شدید خود علیه شیعه را اظهار کرد.

حق نواز جنگوی در 22 فوریه1990 کشته شد. در نتیجه، درگیری فرقه ای دوباره مانند آتش در سراسر کشور گسترش یافت. پس از قتل جهنگوی و سیدعارف حسین الحسینی، درگیری های مذهبی در سراسر کشور به گونه ای شیوع کرد که دولت تا به امروز نتوانسته این آتش را مهار کند.

تغییرات متون درسی، قانون اساسی و سیاسی در دوران ضیاءالحق به حدی این آتش را افزایش داد که بعدها نهادهای دولتی، مقامات کشوری و حتی مقامات عالی ارتش نیز از این آتش در امان نماندند.

در حال حاضر دولت پاکستان، برای ریشه کن کردن درگیری های فرقه ای، گام های زیادی برداشته ولی شکست خورده است. چه قتل عام سال 2017 باشد و چه قتل معلمان در سال 2023، پاراچنار پنج دهه است که در آتش درگیری مذهبی می سوزد.

درگیری هایی هم که در تیرماه سال جاری بر سر اختلافات زمینی آغاز شد، در عرض چند ساعت گسترش پیدا کرد. پیام‌های تحریک‌آمیز دعوت به «جهاد» توسط گروه های تکفیری در شبکه‌های اجتماعی مانند واتس‌اپ و فیسبوک منتشر شد. برخی اعلامیه های مشابه نیز از بلندگوها منتشر شد و روستاهای همجوار نیز از جمله پیوار، تنگی، بالاش خیل، خراکله، مقبل، کنج علی‌زئی، پارا چمکنی و کرمان درگیر شورش شدند و حتی به زودی «غیر بومی‌ها» نیز به درگیری‌ها پیوستند. پس از شدت گرفتن درگیری، بزرگراه اصلی پاراچنار برای تردد کاملا بسته شد.

معمولاً این موضوع گاهی پشت عنوان یک اختلاف زمین و گاهی به عنوان یک خصومت خانوادگی پنهان می شود. در حالی که واقعیت این است که فضای زیادی برای فرقه گرایی در منطقه وجود دارد و شکاف شیعه و سنی آنقدر عمیق است که چیزی جز نفرت و انتقام در آن دیده نمی شود. جنایات انجام شده علیه مردم پاراچنار نقض جدی حقوق بشر بوده است که متاسفانه تا به امروز هیچ اقدامی در این مورد از سوی نهاد های ملی پاکستان و بین المللی انجام نگرفته است.

نگاه تحلیلی تاریخی به وقایع منطقه پاراچنار پاکستان