خوشحال خان ختک شاعر حماسه سرا و فردوسی پشتون ها

در کنار دیگر اشتراکات فرهنگی ایران و پاکستان، ادبیات زبان فارسی و پشتو، به‌عنوان دو زبان مهم و تاریخی در منطقه، تأثیرات گسترده‌ای بر یکدیگر داشته‌اند. در این میان، دو شاعر بزرگ، خوشحال خان ختک از ایالت خیبرپختونخوا پاکستان و حکیم ابوالقاسم فردوسی از ایران، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ ادبیات دارند.

   ابوالقاسم فردوسی طوسی ملقب به حکیم سخن، شاعرحماسه سرای ایرانی و سراینده شاهنامه، با شهرت جهانی، ناجی ادب و بزرگترین سراینده ی پارسی گوی جهان می باشد. که به وی حکیم سخن و حکیم توس نیز گفته می شود.

پژوهشگران برآنند که فردوسی سرودن شاهنامه را برپایه شاهنامه ابومنصوری در سی سالگی آغاز کرد.

  حکیم ابوالقاسم فردوسی با آغاز به نظم در آوردن شاهنامه با علاقه وافر به داستان ها و افسانه های کهن ایرانی تصمیم به نگارش مجموعه‌ای عظیم از داستان های اساطیری ایرانیان گرفت.

   حکیم فردوسی با سخنوری های لطیف و پر شور، در منظومه شاهنامه طبع لطیف و روحیه وطن دوستی را به نمایش گذاشت. فردوسی بدور ازسرودن اشعار هجو، دروغ و تملق همواره به ایران زمین و افسانه قهرمانان آن عشق می ورزید. وی شاعر اخلاق گرا و فضیلت دوست در ادبیات حماسی ایران بوده و شاهنامه را نیز می توان اثر حماسی منحصربه فرد در ادبیات ایران و جهان نام نهاد.

    شاهنامه فردوسی با قریب پنجاه هزار بیت مجموعه ای از داستان های ملی و تاریخ باستانی ایران زمین و پهلوانان آن با فتح و ظفر و مردانگی و شجاعت و دینداری، این مجموعه را به عنوان یکی از بزرگ ترین آثار ادبیات کهن فارسی و مهم ترین اثرِ برجای مانده به عنوان ارثی ماندگار و جاودانه درتاریخ شعر و ادب فارسی نموده است. 

شاهنامه شرح احوال، پیروزی ها، شکست ها و دلاوری های ایرانیان از کهن ترین دوران از جمله: داستان زال و رودابه، رستم و سهراب، بیژن و منیژه، بیژن و گُرازان و بعضی از این داستان ها به طور خاص چون رستم و سهراب، از شاهکارهای مسلم ادبیات جهان به شمار ‌می آیند.

      اما در آن سوی مرز ایران در مشرق زمین،نیز در سرزمین پر افتخار پشتون ها در ایالت خیبرپختونخوا امروزی، خوشحال خان ختک را بایستی پدر شعر و ادبیات زبان پشتو دانست، مرد شمشیر و قلم، مردی که در خانواده دلیر و جنگجو به دنیا آمد و با آنکه بیشتر دوران حیات او در جنگ و ستیز سپری شده بود، در ادبیات،  لغت،  فنون ادبی، علوم دینی و اخلاقی نیز استادی متبحر و شاعری توانا و نویسنده ای زبردست بود.

خوش‌حال خان بیک فرزند شهبازخان ختک در سال ۱۰۲۲ هجری به دنیا آمد. خوش‌حال خان یک جنگجو و رئیس ایل ختک نیز بود. روستای خوشحال بیگ «اکوره ختک» نام دارد و ختک‌ها در این روستا ساکنند. خوشحالخان چندین سال در هند در قلعهٔ «رنتنهبور» زندانی بود و افراد ایل ختک موفق شدند او را از این زندان فراری بدهند و تا زمانی که به روستا خود نرسیدند اورنگ‌زیب از این گریز آگاه نشده‌بود. خوش‌حال‌خان پس از آن با تیموریان نبرد کرد، و با شاه اورنگ‌زیب تا زمان مرگ دشمن بود و درین گیرودار در سال ۱۱۰۰ هجری در سن ۷۸ سالگی درگذشت.

ادبیات قدیم پشتو مرهون افکار و اندیشه های بلند اوست و طبع و قریحه‌ی خدادادی وی، ادبیات پشتو را رونق و رواج بخشیده و به کمال رسانیده است.  وی افکار دقیق و تمثیلات و تشبیهات عالی و استعارات و کنایات بدیع توام با افکار بلند و فلسفه عمیق حاکی از عالیترین عواطف بشری، همراه با زیباترین صنایع  شعری سبک نو در ادبیات پشتو بنیان نهاد، که پس از وی سرمشق دیگر شعرا و نویسندگان این زبان بوده است. ایشان در حقیقت جاده زبان پشتو را هموار ساخته، چنانکه دیگران توانسته اند پس از وی در این راه هموار به راحتی پیش بروند و اسب فصاحت را درمیدان بلاغت بتازانند.  اوست که برای اولین بار قوانین عروض و قافیه و فنون شعری را همراه با فصاحت و بلاغت در ادبیات پشتو بکار برده و با قدرت طبع و مهارت سخن گفته است.

خوشحال خان ختک در فنون مختلف شعر استاد بوده و از حماسه و عشق، اندرز و اخلاق، عرفان و فلسفه و حتی فکاهه و غزل نمونه های عالی و ارزنده درکلیات او می توان یافت. همچنان که در انواع مختلف شعر از غزل و قصیده، مثنوی و رباعی مهارت داشته و گذشته از پشتو به فارسی نیز اشعار شیوایی سروده و در نثر نیز پرمایه و قوی دست و قوی طبع بوده است.

 خوشحال خان خود اقرار می کند که پیش از وی در زبان فارسی شاعرانی بوده که از او بهتر شعر سروده اند ولی در زبان پشتو تا عهد وی هیچ کس با او برابری نکرده است. به اعتراف خودش وی از فردوسی الهام زیادی زیادی گرفته است. باید اکنون این حقیقت را بپذیریم که پس از وی نیز در زبان پشتو کمتر کسانی توانسته اند در این میدان، بر وی سبقت و پیشی بگیرند.

به اقتضای طبع جنگجویی و دلیری ایشان، بهترین قسمت از اشعار وی، اشعار حماسه های اوست که در آن احساسات ملی، شور و شوق و ذوق درونی شاعر بسیار نمایان است. آثار حماسی وی سراسر تشویق به شجاعت، قدرت، غلبه بر نفس و پرهیز از یاس و نومیدی می باشد.

حکیم خوشحال خان ختک و حکیم ابوالقاسم فردوسی، دو نابغه مشرق زمین بر این باور بودند، رمز رستگاری در این جهان و در جهان آخرت راهی جز کسب علم و دانش نبوده. همانگونکه فردوسی شاهنامه خود را با بیتی "به نام خداوند جان و خرد     کزین برتر اندیشه برنگذرد. شاهنامه خود را با خرد و اندیشه آغاز می نماید. و یا بیت معروف توانا بود "هر که دانا بود ز دانش دل پیر برنا بود" و خوشحال خان ختک نیز همواره بر خرد ورزی و اندیشه درست تاکید دارد.

   شاهنامه فردوسی یک شاهکار درجهان علم و ادب بوده و در آسیا به ویژه شبه قاره، اگر کسی آن را نخوانده باشد، به طور یقین از نامش آگاه است. همانگونه که مردم این سرزمین و بلوچستان و افغانستان چه تحصیل کرده و چه بی‌سواد، با نام خوشحال خان ختک، کاملاً آشنا می باشند.

فردوسی با خلق شاهنامه روایات قدیم کشور خود، ایران را حفظ نمود و خوشحال خان ختک درجامعه پشتون‌ها، نیز این کار را با شیوه زیبایی انجام داده است.

از کلام فردوسی شهامت، جرأت و دلیری می‌چکد، و درکلام خوشحال خان ختک نیز اینگونه است.

فردوسی گذشته ایران و ایرانیان را زنده کرده و زنده نگه داشته و خوشحال خان ختک نیز برای ملت پشتون خود اینگونه کرده است.

شاهنامه فردوسی نفوذ و اثر زیادی درمیان طبقات مختلف ایرانیان داشته، و خوشحال خان ختک نیز همین نفوذ و اثر را درمیان مردم پشتو زبان دارد.

شاهنامه فردوسی حرارت ‌بخش، دل‌های ایرانیان و دوستداران فارسی بوده و خواهد بود. و خوشحال خان ختک نیز با اشعار حماسی خود دل‌های پشتو زبانان را پیوسته تازگی می ‌بخشد.

درکنار شعرای دیگر همچون حضرت حافظ شیرازی و رحمن بابا، اشتراکات فراوانی دربین شعرای پشتو زبان با شعرای فارسی گوی ایران وجود دارد. و خوشحال خان ختک نیز دارای شباهت‌های فراوانی با فردوسی داشته بطوریکه هر دو شاعرانگیزه‌های خاص ملت‌هایشان را درکلام خود به مردم رسانده اند.

منابع:

https://archive.org/details/SawanehEUmriFardaosi./page/n3/mode/2

https://www.rekhta.org/ebooks/detail/khushhal-khan-khatak-hayat-o-fan-khadija-begum-ebooks?lang=ur