اسلام به طور عمده از طریق راه ابریشم به قزاقستان وارد شد. در قرن 10 میلادی، مسلمانان وارد آسیای مرکزی شدند و تأثیرات مذهبی آنها در سرزمین‌های مختلف گسترش یافت. در طول تاریخ این کشور، قزاق‌ها بیشتر به اسلام سنی گرایش داشتند، هرچند اقلیت‌های شیعه نیز در برخی مناطق وجود دارند.
در دوران حکومت شوروی، سیاست‌های دولتی به شدت ضد دینی بود. مساجد و کلیساها بسته شدند و آموزه‌های دینی مورد سرکوب قرار گرفت. این دوره تأثیر زیادی بر هویت دینی مردم قزاقستان گذاشت و بسیاری از فعالیت‌های مذهبی به طور مخفیانه انجام می‌شد.
پس از استقلال قزاقستان در سال 1991، آزادی دینی بازگشت و نهادهای مذهبی توانستند فعالیت‌های خود را دوباره آغاز کنند. اسلام دوباره در زندگی روزمره مردم قزاقستان جایگاه پیدا کرد و جامعه دینی در این کشور به طور گسترده‌ای رشد کرد.
دین به عنوان نوعی جهان‌بینی و یک نهاد اجتماعی، یکی از پدیده‌هایی است که از دیدگاه هر علم اجتماعی-انسانی دارای اهمیت تحقیقاتی پایدار است. در قزاقستان، این موضوع به دلیل پیشینه تاریخی نظیر الحاد شوروی، رنسانس دینی از دهه 90، و تلاش برای سامان‌دهی وضعیت دینی در سال‌های 2010-2013 که تقریباً در هر مطلبی مرتبط به این موضوع ذکر شده، اهمیت بیشتری پیدا کرده است. همچنین باید در نظر داشت که طبق آمار سرشماری ملی سال 2019، بیش از 86 درصد (16.6 میلیون نفر) از جمعیت قزاقستان به وجود باور دینی اشاره کرده‌اند.
روندهای جهانی نظیر سکولاریزاسیون مداوم، دین‌زدایی همزمان، دیجیتالی شدن، رسانه‌ای شدن و غیره تأثیر زیادی بر دین دارند. این فرآیندها در منطقه آسیای مرکزی با پویایی‌های محلی همراه است. به‌عنوان مثال، همه کشورهای منطقه در حال بازاندیشی دین در زمینه بازیابی آگاهی تاریخی، سنت‌ها و پیدا کردن «من» ملی خود هستند. این موضوع تا حد زیادی به تاریخ ادیان مرتبط است، زیرا در دوره شوروی دین در «گرداب» پاکسازی میدان ایدئولوژیکی برای ایجاد تاریخ سیاسی جدید کشیده شده بود.
در سطح نهادی
با وجود همه اهمیت آن، در قزاقستان سازمان‌های خاصی برای مطالعه مداوم دین و پدیده‌های دینی وجود ندارد. امروزه تحقیقات دینی هم در حوزه علوم بنیادی و هم در تحقیقات تحلیلی کاربردی قرار دارد. تحقیقات خاص با تمرکز محدود ممکن است در چارچوب پژوهش‌های علمی فردی پسادکترا یا برخی از کمک‌های مالی از خط وزارت آموزش و پرورش صورت گیرد. تحقیقات بنیادی دین که توسط دانشمندان دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی انجام می‌شود، عمدتاً در مؤسسه فلسفه، علوم سیاسی و دین‌شناسی (IFPR) متمرکز است.
از سال 2020، IFPR چهار تحقیق با تمرکز بر فلسفی-ارزشی و معرفت‌شناسی انجام داده است. به‌عنوان مثال، «فلسفه اسلامی معاصر به‌عنوان دانش جدید انسانی: گفتمان و عمل»، «ارزش‌های سکولار و دینی در قزاقستان معاصر: تعامل و تأثیر بر سیاست دینی قزاقستان» و غیره. در سال 2024، دو پروژه دیگر در حال تکمیل است - در مورد اسلامی‌سازی در زمینه ملت‌سازی و پدیده حلال.
مطالعه مسائل جاری حوزه دینی قزاقستان با استفاده از روش‌های کیفی و در صورت لزوم روش‌های کمی در تحقیقات دین‌شناسی-جامعه‌شناسی انجام می‌شود. این روش‌ها شامل مصاحبه‌های عمیق و تخصصی، بحث‌های گروهی متمرکز، از جمله با گروه‌های دشوار برای دسترسی، نمایندگان انجمن‌های دینی، جریان‌ها و فرقه‌های دینی، ذینفعان حوزه دینی و غیره است. اندازه‌گیری‌های کمی با کمک شرکت‌های جامعه‌شناسی انجام می‌شود و بخشی از تحقیقات جامع است.
در پنج سال گذشته (2020-2024)، این دپارتمان تحقیقاتی درباره وضعیت کارهای اطلاع‌رسانی و توضیحی در حوزه دینی، بازپروری پیروان ایدئولوژی‌های رادیکال، اعمال حقوقی در حوزه دینی، ویژگی‌های تغییرات دینی، جریان‌های مسیحی، جریان‌های اسلامی، ویژگی‌های گردشگری دینی، مراسم زیارتی، گفتمان‌های مربوط به حجاب، تنگری‌گرایی، تعامل عوامل دینی و قومی، توسعه آموزش دینی و غیره انجام داده است.
بنابراین، با وجود افزایش نقش دین در جامعه و فرآیندهای مرتبط، در حال حاضر در قزاقستان سازمانی وجود ندارد که به طور مداوم به تحقیقات بنیادی و کاربردی در زمینه دین بپردازد و یک سرویس جامعه‌شناسی برای اندازه‌گیری اجتماعی پدیده‌های دینی داشته باشد. این وضعیت منجر به این شده است که بسیاری از مسائل حوزه دینی قزاقستان توجه کافی را دریافت نمی‌کنند. به‌عنوان مثال، ویژگی‌ها و تاریخ بسیاری از جریان‌ها و گرایش‌های دینی به اندازه کافی مطالعه نشده است، اصطلاح‌شناسی ضعیف شکل گرفته است، و تصویر واضحی از جریان‌های غیر اسلامی دینی وجود ندارد. این کمبودها در آماده‌سازی متخصصان نیز منعکس می‌شود.
در سطح نیروی انسانی
تأمین نیروی انسانی برای تحقیقات در حوزه دین در حال حاضر نیز به بهبود نیاز دارد. در گفتمان رسمی، تأکیدات از دین‌شناسی به بخش الهیات منتقل شده است. به‌عنوان مثال، در سال 2019، کد تخصص‌های مربوط به دین، مانند دین‌شناسی، اسلام‌شناسی، الهیات، به «دین و الهیات» تغییر کرد. در نام این گروه مشخصاً جنبه کاهش مؤلفه علمی تحقیقات دینی منعکس شده است. طبق تحقیقات ما، کسانی که در این رشته‌ها تحصیل می‌کنند، اغلب به دلیل علاقه‌های شخصی دینی به دنبال کسب دانش دینی محض بر اساس باورهای شخصی خود هستند، نه برنامه‌های حرفه‌ای. با این حال، برنامه آموزشی الهیات بر آماده‌سازی متخصصان «به نفع دولت» برای افراط‌زدایی و بازپروری افراد بالقوه وابسته به جریان‌های دینی مخرب متمرکز است. به عبارت دیگر، آموزش الهیات به معنای کلاسیک آن به‌عنوان شاخه‌ای از دانش برای دفاع، توجیه و توسعه آموزه‌های دینی ارائه نمی‌شود.
در آموزش دین‌شناسان، مؤلفه زبانی که برای دین‌شناسان ضروری است و امکان تخصص‌گرایی، ضعیف ارائه شده است. به طور کلی، آموزش دین‌شناسی در حال حاضر به دلیل همه این شرایط اهمیت خود را به عنوان حوزه تحقیقات ادیان توسط متخصصان غیرمذهبی از دست داده است. در همین حال، آموزشی که به درک کلاسیک و تاریخی صحیح از الهیات اسلامی نزدیک است، در سطح برنامه اسلام‌شناسی دانشگاه نور-مبارک ارائه می‌شود. و آموزشی که تا حدی به درک آکادمیک نزدیک است، فعلاً در دانشگاه قزاق ملی (کازان‌او) تدریس می‌شود.
عدم وجود تمایزات واضح بین این سه تخصص، مشکلاتی نه تنها در ایجاد برنامه‌های آموزشی بلکه در فعالیت حرفه‌ای فارغ‌التحصیلان ایجاد کرده است. زیرا به ماهیت خود، اسلام‌شناسی و دین‌شناسی باید اولویت مطلقی به روش‌شناسی علمی و مواضع آکادمیک بدهند، در حالی که الهیات باید اولویت اصلی را به متون مقدس و وحی بدهد. بنابراین، برای توسعه بیشتر حوزه تحقیقات دینی در قزاقستان، لازم است که این تخصص‌ها با اهداف و حوزه‌های حرفه‌ای مشخص تعریف شوند.
الهیات به عنوان حوزه‌ای برای توسعه، دفاع و توجیه آموزه‌های دینی خاص، در راستای منافع یک جریان دینی خاص قرار دارد. و تخصص‌هایی که رویکرد بی‌طرفانه‌ای در مطالعه ادیان ارائه می‌دهند - دین‌شناسی به عنوان مطالعه علمی ادیان، اسلام‌شناسی به عنوان تحقیق علمی در مورد اسلام در چارچوب تخصص در دین‌شناسی یا شرق‌شناسی. بدین ترتیب، در حوزه ادیان در قزاقستان، مسائل مربوط به تحقیقات سیستماتیک و مداوم درباره وضعیت دینی، تاریخ ادیان در قزاقستان، و حتی بیشتر از آن، تشکیل یک مدرسه تاریخی دین‌شناسی، از اهمیت زیادی برخوردار است. همچنین تأمین نیروی انسانی مناسب در حوزه تخصصی دین‌شناسی، از جمله با تخصص‌های خاص، و با توجه به اکثریت مسلمانان در میان مؤمنان، متخصصان اسلام‌شناسی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد.
نکته:
با رشد جوانان مذهبی و تحصیل آنها در مدارس علوم دینی، پیش‌بینی می‌شود که دین و آموزه‌های دینی در قزاقستان در دهه‌های آینده تأثیر بیشتری بر جامعه بگذارد. همچنین، تحولات جهانی اعم از منطقه ای و بین المللی و ورود فرهنگ‌های مختلف به قزاقستان، ممکن است تأثیرات جدیدی بر باورهای دینی مردم نیز بگذارد.
جهانی‌شدن و افزایش ارتباطات بین‌المللی، چالشهایی را برای هویت دینی مردم قزاقستان به همراه دارد، اما این امر فرصت‌هایی را برای گسترش تعاملات بین‌المللی و توسعه فرهنگی و مذهبی فراهم می‌کند. قزاقستان در حوزه دینی و مذهبی در آینده با چالشهایی روبرو خواهد شد که تحت تأثیر عواملی چون تحولات تاریخی، سیاسی و اجتماعی قرار دارد. این کشور در آینده باید بسترهای لازم گرایش جوانان به دین را فراهم نماید و در صورت کنار نیامدن با این مهم ممکن است با چالش‌ها و تنش‌های مذهبی مواجه گردد، اما فرصت‌های بسیاری نیز برای تقویت همبستگی اجتماعی و تعاملات بین‌المللی وجود دارد. برای اطمینان از رسیدن به موفقیت، این کشور باید همچنان به ترویج گفتگو و همکاری میان ادیان و مذاهب مختلف ادامه دهد و در عین حال از تجربه‌های خود در مدیریت تنوع مذهبی نیز بهره ببرد.
آستانه قزاقستان
منبع:
نظر شما