شب عروس یا شب عروج که در ترکی با نام Şeb-i Arus شناخته میشود  به مراسم سالگرد وفات مولانا جلال‌الدین محمد بلخی اشاره دارد که هر سال در تاریخ 17 دسامبر در شهر قونیه، ترکیه برگزار می‌شود. البته این مراسم در واقع مجموعه مراسمات یک دهه ای که از 7 دسامبر آغاز میشود را در بر میگیرد. این مراسم یکی از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی و معنوی ترکیه است که با محوریت اندیشه‌ها و آموزه‌های مولانا برگزار می‌شود و در چند سال اخیر از یک مراسم ساده صوفیانه تبدیل به موضوعی برای دیپلماسی فرهنگی و تقویت سیاست جذب گردشگران داخلی و خارجی دولت ترکیه شده است.

این مراسم و یا مجموعه مراسم ها شامل بخش های متعددی همچون مراسم سماع (مهم‌ترین بخش این مراسم، اجرای رقص سماع توسط دراویش مولوی است. سماع با چرخش‌های هماهنگ و موسیقی عرفانی همراه است که نماد حرکت انسان به سوی کمال و قرب الهی است) قرائت اشعار مولانا، سخنرانی‌ها و برنامه‌های فرهنگی از سوی اندیشمندان و علاقه‌مندان به مولانا درباره آموزه‌ها و افکار او و برنامه‌های هنری و موسیقی عرفانی مانند موسیقی سنتی ترکی و ایرانی که اشعار مولانا را به همراه دارد، شامل میشود.

همچنان که اشاره شد مراسم شب عروس (Şeb-i Arus) به‌عنوان یکی از نمادهای مهم فرهنگی و معنوی ترکیه، نقشی کلیدی در سیاست‌های فرهنگی این کشور برای جذب گردشگر و ارائه تصویری متفاوت از ترکیه ایفا می‌کند.

توجه به گفتمان تبیلیغی این مراسم در سالهای اخیر از سوی دولت ترکیه نشان میدهد که این مراسم یکی از مراسمات مهم برای جذب توریست فرهنگی از سوی دولت ترکیه بوده است. استفاده از این مراسم به عنوان جاذبه فرهنگی تا کنون موفق بوده است چرا که گردشگرانی را از سراسر جهان، به‌ویژه کسانی که به صوفی‌گری، ادبیات و معنویت علاقه‌مند هستند، را به قونیه جذب می‌کند. این مراسم، تجربه‌ای متفاوت از سایر مقاصد گردشگری ترکیه مانند سواحل و تفریحات ساحلی ارائه می‌دهد و مخاطبان خاصی را هدف قرار می‌دهد. از دید کارشناسان ترک تمرکز بر گردشگری فرهنگی از طریق مراسم شب عروس می‌تواند به توسعه پایدار گردشگری کمک کند، زیرا این نوع گردشگران معمولاً درآمد بیشتری دارند و به اقتصاد محلی کمک بیشتری می‌کنند.

از مزایای توجه به مراسم شب عروس  ارائه چهره‌ای معنوی و متفاوت از ترکیه است. ترکیه با برگزاری این مراسم، جنبه معنوی و فرهنگی خود را در کنار سایر جنبه‌های گردشگری‌اش مانند تاریخی و تفریحی به نمایش می‌گذارد. کارگزاران این مراسم معتقدند که به این صورت در حال تقویت تصویر اسلام معتدل و صوفیانه در جهانی هستند که اسلام‌هراسی در آن رو به افزایش است. از نظر این گروه مراسم شب عروس فرصتی برای ترکیه فراهم می‌کند تا جنبه‌ای از اسلام که بر تسامح، عشق و انسان‌دوستی تأکید دارد، برجسته کند. به موازات این امتیازات این مراسم فرصتی است تا ترکیه از مولانا به‌عنوان یک شخصیت جهانی برای جلب توجه مخاطبان بین‌المللی استفاده کند. از این رو شب عروس به ترکیه کمک می‌کند تا هویت فرهنگی خود را در سطح بین‌المللی تقویت کند و به‌عنوان مرکز فرهنگی مولانا و صوفی‌گری شناخته شود. طبیعی است که این مساله نیز به‌عنوان یک ابزار دیپلماسی فرهنگی، تصویر نرم و جذابی از ترکیه ارائه می‌دهد و می‌تواند روابط این کشور با دیگر کشورها را تقویت کند.

همچنین تقویت جایگاه این مراسم در راستای سیاست تمرکززدایی از استانبول برای توریسم فرهنگی از سوی دولت ترکیه است. دولت ترکیه در تلاش است تا از ظرفیت مناطق پیرامونی کشور نیز برای جلب تورسم فرهنگی استفاده کند که از این منظر نیز مراسم شب عروس اهمیت ویژه ای پیدا میکندو باعث تقویت اقتصاد توریستی شهر قونیه میشود. گردشگرانی که برای شرکت در مراسم شب عروس به قونیه سفر می‌کنند، با خرید سوغاتی، اقامت و استفاده از خدمات محلی، به رونق اقتصاد محلی کمک می‌کنند. طبیعی است که فزایش گردشگری در قونیه فرصت‌های شغلی بیشتری در بخش‌هایی مانند هتلداری، خدمات گردشگری و صنایع دستی ایجاد می‌کند.

در راستای این اهداف دولت ترکیه مراکز آکادمیک کشور نیز پزوهش های مختلفی در مورد نوع نگاه توریست های خارجی و داخلی به این مراسم انجام داده ند که از منظر توجه به زیرساخت های مطالعاتی سیاست های دولت ترکیه از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.

در پژوهشی که با عنوان «تصویر اسلام در میان توریست‌های خارجی در چارچوب گردشگری فرهنگی: مطالعه موردی شب عروس» که در سال 2018 انجام شده است[1] تلاش شده تا سطح آگاهی بازدیدکنندگان درباره مولانا و میزان تداعی‌های اسلامی در ذهن آن‌ها، همچنین روابط و تعاملات شخصی آن‌ها در چارچوب گردشگری فرهنگی مورد سنجش قرار گیرد. این پژوهش در تاریخ‌های 8 تا 17 دسامبر 2017 در شهر قونیه بر روی 262 بازدیدکننده خارجی که تماماً غیرترک و غیرمسلمان بودند، انجام شده است.

بر اساس این پژوهش مشخص شده است که بازدیدکنندگان خارجی که برای مراسم شب عروس به قونیه سفر کرده‌اند، تجربه‌ای متفاوت در پرتو شخصیت معنوی مولانا و آموزه‌های اساسی اسلام از طریق تصوف داشته‌اند. دلایل مختلفی برای حضور آن‌ها در این مراسم وجود دارد.

جامعه آماری این پزوهش به این صورت بیان شده است که در فهم تیپولوژیک از افراد خارجی در توریسم فرهنگی متصوفانه بسیار یاریگر خواهد بود: %62 از شرکت‌کنندگان دارای تحصیلات دانشگاهی یا بالاتر بودند؛ %83 از آن‌ها 35 سال و بالاتر سن داشتند؛ %73 متأهل بودند؛ وضعیت رفاه اجتماعی آن‌ها عمدتاً در محدوده درآمد 2500 تا 5000 یورو قرار داشت؛ اکثریت آن‌ها مسیحیان کاتولیک بودند و %83 قبلاً به ترکیه سفر کرده بودند؛   %63 قبلاً در تورهای فرهنگی شرکت کرده بودند؛ %56 از طریق شرکت‌های مسافرتی این بازدیدها را انجام داده بودند، اما %57 تاکنون در مراسم شب عروس شرکت نکرده بودند؛ %57 قبل از سفر به قونیه به تغییر دین فکر نکرده بودند؛ %74 از آن‌ها تاکنون آثار مولانا را نخوانده بودند، اما از میان کسانی که خوانده بودند، %84 مثنوی را مطالعه کرده بودند؛ %67 از آن‌ها بدون گرایش به اندیشه‌های انسان‌گرایانه به این سفر آمده بودند.

بر اساس نتایج این پژوهش مصاحبه‌های فردی نشان داد که بخش قابل توجهی از بازدیدکنندگان تحت تأثیر سبک گفتاری حضرت مولانا قرار گرفته‌اند.

یکی از ویژگی‌های خاص گردشگری فرهنگی این است که بازدیدکنندگان خارجی که برای این هدف بسته‌های تور خریداری می‌کنند، معمولاً از نظر سطح رفاه اجتماعی در سطح بالا و از گروه‌های سنی میانسال و بالاتر هستند. بر اساس داده‌های سازمان جهانی گردشگری، میانگین سنی گردشگران فرهنگی و میزان هزینه‌هایی که در کشورهای مقصد انجام می‌دهند، ۲ تا ۳ برابر بیشتر از گردشگرانی است که برای مقاصد تفریحی مانند دریا، ساحل و آفتاب سفر می‌کنند.

بررسی سطح رفاه اجتماعی بازدیدکنندگان خارجی که برای مراسم شب عروس به کشور ما سفر کرده‌اند، نشان می‌دهد که این افراد از نظر داده‌های سازمان جهانی گردشگری با این الگو مطابقت دارند. هرچند درآمد ماهانه آن‌ها در کشورهای خودشان در سطح متوسط است، اما با در نظر گرفتن نرخ ارز در کشور ما، این سطح درآمد بسیار بالا تلقی می‌شود. در طول هفته شب عروس، مشاهده شد که حجم بالای خرید در اطراف مقبره حضرت مولانا عمدتاً توسط گردشگران خارجی انجام می‌شود.

هرچند نگاه نمونه آماری به تغییر دین چندان مثبت نبود، اما داده‌ها نشان می‌دهند که %۴۷.۹ از مسیحیانی که در این تحقیق شرکت داشتند قبلاً در مراسم شب عروس شرکت کرده بودند، در حالی که این رقم برای افراد بدون دین %۳۲.۳ بود. این تفاوت از نظر آماری معنادار است. همچنین مشاهده شد که افرادی که به هیچ دینی تعلق ندارند، اما چندین بار در مراسم سماع شرکت کرده‌اند، وجود دارند. این یافته نشان می‌دهد که وابستگی دینی ممکن است انگیزه شرکت در آیین‌ها یا مراسم دینی دیگر را تقویت کند و نوعی تعامل فرهنگی ایجاد شود.

این پژوهش در مورد مشاهدات پژوهشگر از نوع مواجه توریست‌های خارجی با مراسم شب عروس می‌نویسد: در طول مراسم، تمایل بازدیدکنندگان خارجی برای یادگیری، کنجکاوی و ثبت دیجیتال تجربه خود به شدت محسوس بود. در مصاحبه‌های فردی، گروهی از بازدیدکنندگان بی‌دین با ملیت‌های مختلف، از تأثیر عمیق مراسم سماع، احساس آرامش و حس سکون صحبت کردند.

بر اساس این پژوهش، بین سطح تحصیلات و شرکت در تورهای فرهنگی رابطه مثبت وجود دارد. بخش بزرگی از بازدیدکنندگان خارجی مراسم شب عروس دارای تحصیلات دانشگاهی یا بالاتر بودند. این یافته نشان‌دهنده تحقق مفهوم "گردشگر فرهنگی" است که در ادبیات به آن اشاره شده است. همچنین، حدود %۶۰ از گردشگرانی که قبلاً به ترکیه سفر کرده بودند، دوباره در مراسم سماع شرکت کرده و به شخصیت معنوی حضرت مولانا علاقه‌مند شدند.

این پژوهش نشان میدهد که در جهانی که اسلام‌هراسی به شدت رو به گسترش است، بازدیدکنندگان خارجی، چه مؤمن باشند و چه نباشند، با هر انگیزه‌ای که از مولانا تاثیر گرفته و به کشور ما آمده‌اند، نگرش مثبت‌تری نسبت به اسلام پیدا کرده‌اند. از این رو، حفاظت و معرفی صحیح از شخصیتی که همواره ارزش‌های انسانی اسلام را مورد تاکید قرار داده، امری ضروری است.

در پژوهش دیگری نیز که در سال 2019 این بار بر روی تیپولوژی توریست های داخلی مراسم شب عروس انجام شده است[2] تاکید میشود که توجه به مساله توریسم فرهنگی بایستگی های خاص خود را دارد چرا که گردشگران فرهنگی که مقصد مشخصی را برای سفر انتخاب می‌کنند، ممکن است تجربه‌ها و برداشت‌های متفاوتی از شهرها یا محصولات گردشگری داشته باشند. این مسئله بر اهمیت تعیین انواع گردشگران فرهنگی تأکید می‌کند. به عنوان مثال گردشگری که قونیه را بازدید می‌کند، به‌ویژه با عناصر مرتبط با مولانا و آیین‌های صوفیانه روبرو شده و تجربه‌ای از تاریخ و رضایت درونی را خواهد داشت. ب

در بخش یافته‌های این پژوهش میخوانیم:

• %69.1 از شرکت‌کنندگان زن بودند.
• %58.4 متأهل بودند.
• %69.9 از آن‌ها 61 سال یا بالاتر سن داشتند.
• %48.6 تحصیلات در مقطع کارشناسی داشتند.
• %37.8 دارای درآمد ماهانه 3001 لیر بودند.

این ویژگی‌ها نشان‌دهنده پروفایل گردشگران فرهنگی از گروه سنی بازنشستگان است که فعال بوده و درآمدی متوسط دارند. همچنین، بیشتر این گروه را زنان، افراد متأهل، و معمولاً زنان خانه‌دار یا بازنشسته تشکیل می‌دهند.

برای جذب بیشتر این گروه مهم به قونیه، باید تبلیغات هدفمند افزایش یابد و امکانات اقامتی و خرید ویژه برای این گروه فراهم شود.

در بخش دوم یافته‌های این پژوهش مشخص شد که گردشگران از طریق توصیه‌های خانواده و دوستان با مراسم شب عروس آشنا شده‌اند. مشابه تحقیقات پیشین، اهمیت تبلیغات چهره به چهره و ارتباطات شفاهی در جذب افراد به جشنواره‌ها، کارناوال‌ها و سایر رویدادهای محلی تأیید شده است. از این رو، به نهادها و سازمان‌های برگزارکننده مراسم شب عروس توصیه می‌شود که فعالیت‌های تبلیغاتی خود را افزایش داده و گستره رسانه‌های تبلیغاتی را گسترش دهند.

به سؤال "برای چندمین بار از قونیه بازدید می‌کنید؟ " %66.3 از شرکت‌کنندگان پاسخ دادند که این اولین بازدید آن‌هاست. همچنین، در پاسخ به مدت اقامت، %34.6 یک روز اقامت را اعلام کردند. در مورد خرید هدیه، %78.4 پاسخ مثبت دادند و %58 آن‌ها بودجه‌ای بین 10 تا 100 لیر را برای خرید هدایا تعیین کرده بودند.

نتایج نشان می‌دهد که %57.9 از گردشگرانی که مراسم شب عروس را بازدید کرده‌اند، گردشگران فرهنگی هدفمند بوده‌اند. پس از آن، %35.9 از گردشگران به عنوان گردشگران فرهنگی سیار طبقه‌بندی شدند و پس از آن، به ترتیب گردشگران فرهنگی عادی، گردشگران فرهنگی شانسی، و گردشگران فرهنگی تصادفی قرار گرفتند.

با توجه به این نتایج، مشخص است که سفر به مراسم شب عروس بیشتر به‌صورت آگاهانه و برنامه‌ریزی‌شده انجام می‌شود. اکثریت گردشگرانی که به قصد فرهنگی سفر کرده‌اند، شامل افراد میانسال و بالاتر، زنان، با سطح تحصیلات و درآمد ماهیانه بالا و مدت اقامت طولانی‌تر هستند.

یکی دیگر از نتایج جالب توجه این است که گردشگران فرهنگی عادی بیشتر از میان افرادی با سطح تحصیلات ابتدایی هستند. این نتیجه نشان می‌دهد که گردشگران با سطح تحصیلات پایین‌تر، در مقایسه با دیگران، تجربیات کمتری در طول سفر خود کسب می‌کنند. همچنین مشخص شد که اکثریت گردشگران فرهنگی هدفمند، زنان خانه‌دار و بازنشسته‌ها هستند. این یافته نشان می‌دهد که افرادی که زمان بیشتری در اختیار دارند، می‌توانند تجربیات فرهنگی عمیق‌تری کسب کنند.

طبق نتایج، اکثریت گردشگران فرهنگی هدفمند بودجه‌ای 100 لیر و بالاتر را برای خرید هدایا و سوغاتی اختصاص می‌دهند. این یافته بیانگر آن است که این گروه نسبت به دیگر انواع گردشگران فرهنگی، هزینه بیشتری برای هدایای یادگاری صرف می‌کنند که این امر ممکن است تجربه فرهنگی آن‌ها را عمیق‌تر کند.

واحد ترجمه و تحقیق رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی در ترکیه_آنکارا