آیین «سوروا» (سرووه) که همه‌ساله در آغاز زمستان و در شب سال نو بلغاری (ژانویه) برگزار می‌شود، از مهم‌ترین رسوم فولکلوریک بلغارستان است. این آیین از جهات فرهنگ‌شناسی، تاریخی و مذهبی اهمیت فراوانی دارد و شاهدی است بر تقابل خیر و شر، نور و ظلمت در زمانه‌های باستانی. این مقاله به بررسی ریشه‌های این آیین، ویژگی‌های متفاوت آن، و تأثیرات فرهنگ‌های مختلف می‌پردازد.

آیین سوروا با لباس‌های متنوع، نقاب‌های نمادین و رقص‌های فراوان از نمادهای مهم فرهنگ مردمی بلغاری به شمار می‌رود. در این رسم، افراد لباس‌های عجیب‌وغریب می‌پوشند و با به صدا درآوردن زنگ‌ها و اجرای رقص‌های خاص، تلاش می‌کنند ارواح شریر را دور کنند و نور و خیر را به زندگی بازگردانند. این آیین معمولاً در اوایل سال نو برگزار می‌شود و به باور مردمان محلی، هدف اصلی آن پاکسازی محیط از ارواح شریر، جذب برکت و فراخوانی نیروهای خیر و مثبت برای سال پیش رو است.

لباس‌هایی که در این آیین استفاده می‌شوند، معمولاً از جنس پشم یا مواد طبیعی بوده و رنگ‌های روشن و طرح‌های نمادین بر آن‌ها غالب است. نقاب‌ها که از مواد مختلف مانند چوب، پارچه یا کاغذ ساخته می‌شوند، تصاویری از موجودات اساطیری، حیوانات یا حتی ارواح شر را به تصویر می‌کشند. این نقاب‌ها نه تنها برای دفع نیروهای شر استفاده می‌شوند، بلکه نمادی از دگردیسی و تغییر از تاریکی به روشنایی هستند.

رقص‌های آیین سوروا اغلب گروهی و همراه با موسیقی سنتی بلغاری اجرا می‌شوند. زنگ‌های بزرگ و سنگین که به لباس شرکت‌کنندگان متصل شده‌اند، هنگام رقص صداهای بلندی تولید می‌کنند. این صداها به‌طور نمادین ارواح شیطانی را فراری می‌دهند و فضایی پر از انرژی مثبت ایجاد می‌کنند. موسیقی نیز شامل سازهای سنتی بلغاری مانند گایدا (نوعی نی‌انبان)، تامبورا و طبال است که ریتمی شاد و هیجان‌انگیز به مراسم می‌بخشد.

این آیین پر از نمادگرایی است. زنگ‌ها به‌عنوان وسیله‌ای برای پاکسازی و ایجاد تعادل به کار می‌روند. نقاب‌ها نماد گذار از یک مرحله زندگی به مرحله دیگر هستند. همچنین، آتش در برخی از مراسم مرتبط با سوروا روشن می‌شود که یادآور آیین‌های زرتشتی و اهمیت آتش به‌عنوان نماد نور و پاکی است. این عناصر نشان‌دهنده عمق باورهای سنتی مردم و ارتباط آن‌ها با چرخه‌های طبیعی و کیهانی هستند.

آیین سوروا نقش مهمی در تقویت حس همبستگی اجتماعی ایفا می‌کند. در این مراسم، مردم از تمام سنین و طبقات اجتماعی گرد هم می‌آیند تا در شادی و هیجان مشترک شرکت کنند. این مراسم فرصتی است برای بازسازی پیوندهای اجتماعی، انتقال دانش سنتی به نسل‌های جدید، و گرامی‌داشت ارزش‌های فرهنگی.

ریشه‌های ایرانی و شرقی در محور تقابل نور و ظلمت و خیر و شر

آیین سوروا با محوریت تقابل خیر و شر، نور و ظلمت، ریشه‌های مشترکی با باورها و آیین‌های ایران باستان و فرهنگ‌های شرقی دارد. این تقابل که یکی از بنیادی‌ترین اصول تفکر دینی و اسطوره‌شناسی ایرانی است، به شکلی گسترده در آیین زرتشتی و جهان‌بینی‌های مرتبط با آن نمایان است.

در آیین زرتشتی، دو نیروی اصلی «اهورا مزدا» (خدای خرد و روشنایی) و «اهریمن» (نیروی شر و تاریکی) در تقابل دائمی قرار دارند. این باور بر این اساس است که جهان میدان نبردی میان خیر و شر است و سرانجام نور و خرد بر تاریکی و شر پیروز خواهند شد. این مفهوم به شکل نمادین در بسیاری از آیین‌های زرتشتی و ایرانی، مانند جشن یلدا (بلندترین شب سال) و نوروز (آغاز سال نو و پیروزی روشنایی بر تاریکی) منعکس شده است. آیین سوروا نیز از این دیدگاه بهره می‌برد و با استفاده از نمادهایی همچون زنگ‌ها، نقاب‌ها و رقص، به دنبال دفع نیروهای شر و تاریکی است. در این مراسم، لباس‌ها و نقاب‌های نمادین که اغلب تصویر موجودات اهریمنی یا ارواح شر را بازتاب می‌دهند، نه تنها برای به تصویر کشیدن این نیروها، بلکه برای غلبه بر آن‌ها به کار می‌روند. این تقابل به طور مستقیم یادآور فلسفه زرتشتی و نقش انسان به عنوان عاملی فعال در انتخاب و پشتیبانی از خیر در برابر شر است. در آیین‌های شرقی و ایرانی، نور همیشه نماد خیر، پاکی و حیات بوده است. روشن کردن آتش در جشن‌های ایرانی مانند چهارشنبه‌سوری و یلدا، نماد گذار از تاریکی و جذب نیروهای مثبت است. در آیین سوروا نیز، برخی از مراسم با روشن کردن آتش همراه هستند که بازتابی از اهمیت نور به عنوان عامل پیروزی بر ظلمت است. این شباهت نشان‌دهنده ارتباط عمیق فرهنگی و اسطوره‌ای میان این آیین‌هاست.

جنبه‌های نمادین مشترک:

•           در هر دو فرهنگ، صداهای بلند (مانند صدای زنگ‌ها) به‌عنوان ابزاری برای دفع ارواح شر و نیروهای منفی استفاده می‌شوند. این باور که صداهای خاص می‌توانند انرژی‌های منفی را دور کنند، در میان اقوام مختلف شرق و ایران ریشه دارد.
•           نقاب‌های مورد استفاده در سوروا که اغلب شکل موجودات شیطانی را دارند، نقشی نمادین در به تصویر کشیدن و شکست دادن شر ایفا می‌کنند. این نقاب‌ها را می‌توان معادل با نمادهای موجود در فرهنگ ایرانی دانست که شر را ابتدا مجسم و سپس مغلوب می‌کنند.
•          آتش به عنوان نماد روشنایی، پاکی و خیر در هر دو آیین برجسته است. در سوروا، همانند جشن‌های ایرانی، آتش نقشی مرکزی در آیین‌ها دارد و یادآور پیروزی نور بر تاریکی است.

ارتباطات تاریخی و فرهنگی میان ایران و مناطق بالکان در طول قرن‌ها، به‌ویژه از طریق مسیرهای تجاری و مهاجرت‌های قومی، امکان تبادل ایده‌ها و آیین‌ها را فراهم کرده است. مهاجرت آریایی‌ها به مناطق مختلف، از جمله بالکان، و تبادلات فرهنگی میان ایرانیان و مردمان این مناطق، تأثیرات عمیقی بر آیین‌ها و باورهای آن‌ها گذاشته است. آیین سوروا به عنوان نمادی از این تبادلات فرهنگی، عناصر زرتشتی و شرقی را در خود جای داده است.

آیین سوروا با محوریت تقابل خیر و شر و نمادهایی مانند نور و تاریکی، به وضوح تأثیراتی از فرهنگ و اسطوره‌های ایرانی و شرقی دریافت کرده است. این آیین به شکل عمیقی نشان‌دهنده یک جهان‌بینی مشترک است که در آن نور، پاکی و خیر در نهایت بر تاریکی و شر پیروز خواهند شد. تطبیق و تحلیل این شباهت‌ها نشان‌دهنده میراث مشترک فرهنگی و اهمیت آن‌ها در تقویت هویت انسانی و اجتماعی است.

منابع:

1. Boyadjieva, L. (۲۰۰۱). Surva in Bulgarian folklore: Rituals and symbols. Sofia University Press.
2. Gnoli, G. (۱۹۹۳). Zoroastrianism and its impact on ancient traditions. Routledge.
3. Shahbazi, A. (۱۹۸۰). Persian rituals and their continuity in other cultures. Tehran University Press.
4. Eliade, M. (۱۹۶۳). The Sacred and the Profane: The Nature of Religion. Harcourt, Brace & World.
5. Barthold, W. (۱۹۴۵). Cultural connections between Persia and the Balkans. The Journal of Historical Studies.