برگزاری چهارشنبه‌های آخر سال در مناطق مختلف آذربایجان دارای تنوع است

چهارشنبه‌های آخر سال جزو آخرین چهارشنبه‌های سال هستند. تعداد آن‌ها در دوره‌ها و مناطق مختلف متفاوت بوده است. در منابع تاریخی از هفت، پنج و چهار چهارشنبه آخر سال نام برده شده است. پس از پایان چله کوچک در تاریخ ۲۰ فوریه، در ماه خنثی (Boz Ay) که تا نوروز ادامه دارد، چهار چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شود. هر سه‌شنبه شب، این مراسم فصلی برگزار می‌شود که نمادی از بدرقه زمستان و استقبال از بهار است.

پس از نُه فوریه و برگزاری آیین خضر نبی، چهارشنبه‌ای که پیش از چهار چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شود، چهارشنبه دروغیننام دارد. آیین‌های چهارشنبه از دوران باستان در آذربایجان برگزار شده است. منابع مربوط به اوایل قرن گذشته نیز وجود چهار چهارشنبه آخر سال را تأیید می‌کنند. در دوران شوروی، برخی از این آیین‌ها در مناطق مختلف آذربایجان به فراموشی سپرده شدند. اما در مناطق غربی آذربایجان، قره‌باغ، غرب آذربایجان و جنوب آذربایجان، آخرین چهارشنبه سال همچنان گرامی داشته می‌شد. با استقلال آذربایجان، این مراسم مطابق با سنت‌های گذشته احیا شد.

در مناطق مختلف کشور، چهارشنبه‌های آخر سال با نام‌های متفاوتی شناخته می‌شوند. برای مثال، در شوشا، چهارشنبه پیش از اولین چهارشنبه آخر سال، چهارشنبه دروغین نام دارد و چهار چهارشنبه آخر سال به ترتیب اولین تک، دومین تک، سومین تک، چهارمین تک و آخرین تک نام‌گذاری شده‌اند. چهارشنبه اول که یک ماه پیش از نوروز برگزار می‌شود، به نام اولین چهارشنبه، چهارشنبه آغازین یا چهارشنبه آب شناخته می‌شود.

گفته می‌شود که این چهارشنبه دارای آداب و رسوم خاصی است. افسون‌ها و طلسم‌هایی که در گذشته برای خروج سریع‌تر زمستان اجرا می‌شدند، اکنون فراموش شده‌اند. یکی از رسوم باقی‌مانده این چهارشنبه در مناطق مختلف ما، رفتن به سمت آب است. بسته به محل سکونت، این آب می‌تواند چشمه یا رودخانه باشد. رفتن به سمت آب جاری، عبور از آب، آوردن آب و پاشیدن آن در حیاط و اطراف خانه از جمله آیین‌هایی هستند که تا حدی تا به امروز حفظ شده‌اند. اعتقاد به قداست آب، دلیل شکل‌گیری و ماندگاری این رسم بوده است.

در باورهای مردم آذربایجان آب را نشانه‌ی روشنایی می‌دانند:

چهارشنبه‌ی آب با یکی از عناصر اساسی آفرینش مرتبط است. اسطوره‌شناسی مردم آذربایجان نیز تأیید می‌کند که آب نخستین عنصر آفرینش بوده است. به همین دلیل، پیدایش نخستین عنصر خلقت، یعنی آب، با چهارشنبه‌ی آب گرامی داشته می‌شود. جهان، طبیعت و انسان از آب آغاز شده‌اند. آب که نخستین آفریده بوده، در جهان‌بینی مردم آذربایجان جایگاه مقدسی دارد و چهارشنبه‌ی آب به‌عنوان جشنی برای آفرینش برگزار می‌شود.

در نظام اعتقادی مردم آذربایجان، آب جایگاه ویژه‌ای دارد. باورهای  مردم آب را نشانه‌ی روشنایی می‌دانند. از همین رو، گفته شده است: "آب روشنایی است"، "به کسی که آب می‌نوشد، آسیب نمی‌زنند"، "از آب ساکن و بی‌صدا عبور نمی‌کنند"، "پشت سر مسافری که راهی می‌شود، آب می‌ریزند"، "آتش را با آب خاموش نمی‌کنند"، "دیدن آب در خواب نشانه‌ی روشنی و امید است."

باورهای مربوط به آب – "شستن دروغ":

در چهارشنبه‌های آخر سال، آیین‌ها و رسوم مربوط به آب جایگاه ویژه‌ای دارند. نخستین چهارشنبه از چهار چهارشنبه‌ی پایانی سال، به عنصر آب اختصاص دارد. در منطقه‌ی شکی، در نخستین چهارشنبه‌ی سال، مردم سحرگاهان به کنار چشمه می‌روند و می‌گویند:

سنگینی و ناراحتی‌هایم را به آب می‌سپارم،
بیماری‌ها و دردهایم را به آب می‌سپارم.

سپس از روی آب می‌پرند، دست و صورت خود را می‌شویند، روی یکدیگر آب می‌پاشند و به صورت خود قطرات آب می‌چکانند. حتی بیماران را نیز از روی آب عبور می‌دهند تا سلامتی خود را بازیابند. مردم برای خود عهد می‌کنند که دیگر گناه نکنند و تنها کارهای نیک انجام دهند و سوگند یاد می‌کنند:

"به حق آب، انسان بدکاری نخواهم شد."

در پایان، دست در دست یکدیگر کنار آب می‌ایستند و این ترانه را می‌خوانند:

سیل می‌برد،
آب می‌برد،
من گناهی کرده‌ام،
بیا آن را بشور و ببَر...

یکی از رسوم برجسته که در منطقه‌ی نخجوان درباره‌ی تطهیر از گناهان گردآوری شده است، آیینی به نام "سیزدهمین روز سال" است. نکته‌ی جالب این آیین آن است که در اصل بر پایه‌ی "شستن دروغ" استوار است.

طبق این رسم، دو روز پس از نوروز، زنان و مردان، پیر و جوان، همگی در کنار رودخانه‌ای گرد هم می‌آیند. این روز را "سیزدهمین روز سال" می‌نامند. در این مراسم، مردم غذا و نوشیدنی با خود می‌آورند و جشن می‌گیرند. اما نکته‌ی جالب اینجاست که هر کس به میل خود تا هر اندازه که بخواهد دروغ می‌گوید!

نزدیک غروب، همگی دست‌های خود را در آب رودخانه می‌شویند و می‌گویند:
"همه‌ی این دروغ‌ها را به آب سپردیم."
و بدین ترتیب، دروغ‌گویی پایان می‌یابد.

یکی دیگر از رسوم نوروزی که جلب توجه می‌کند، پاشیدن آب بر روی یکدیگر است. البته این کار تنها برای تفریح نیست. با بررسی متون آیینی، مشخص می‌شود که آب پاشیدن، بخشی از مراسم تطهیر و پاکسازی است.

در منطقه‌ی آغبابا، در شب تحویل سال، رسمی به نام "آب‌پاشی" وجود داشته است. در این شب، هنگامی که اعضای خانواده در خواب بودند، بر روی صورتشان آب می‌پاشیدند. هدف از این کار، برطرف کردن تنبلی و سنگینی خواب و آرزوی بیداری و هوشیاری برای افراد بود.

در باورهای منطقه‌ی گوئیچه نیز آب را نماد روشنی و پاکی می‌دانستند. به همین دلیل، در آخرین چهارشنبه‌ی سال، مردم بر روی یکدیگر آب می‌پاشیدند تا سال جدید برایشان پربرکت و خوش‌یمن باشد.

هر کس در بهار از نخستین سیلاب بنوشد، از تمام بیماری‌ها شفا می‌یابد:

باورهای مربوط به آب در منطقه‌ی شکی-زاگاتالا نیز تأیید شده است. در یکی از متون گردآوری‌شده از این منطقه آمده است که هر کس در بهار از نخستین سیلاب بنوشد، از تمام بیماری‌ها شفا می‌یابد.

در باورهای نوروزی، بین آب جاری و آب راکد تفاوت قائل شده‌اند. در منطقه‌ی قره‌قویونلو، این باور وجود دارد که صبح روز پس از آخرین چهارشنبه‌ی سال، همه‌ی اعضای خانواده، از کودک تا بزرگسال، باید سه بار از روی آب جاری بپرند. سپس، در مکانی دور از مسیر رفت‌وآمد، یک ظرف سفالی را می‌شکنند و می‌گویند: "هر درد و رنج، هر بلا و گرفتاری که داریم، همه با این آب شسته شود و برود."

در باورهای منطقه‌ی قره‌قویونلو آمده است که در شب آخرین چهارشنبه‌ی سال، پس از غسل و پاکیزگی، اگر کنار آب جاری بنشینی و نیت خود را با آن در میان بگذاری، به آرزوی خود خواهی رسید. همچنین اگر درد، بیماری یا ناراحتی خود را به آب بسپاری و آن را بیان کنی، آب در دل شب تمام آن‌ها را با خود خواهد برد.

در یکی از باورهای منطقه قوبا-شابران آمده است که در پایان سال (دو روز پیش از نوروز)، از چشمه یا رودخانه،آب جاری، آبی به نام "آب لال" آورده می‌شود. شخصی که وظیفه‌ی آوردن این آب را بر عهده دارد، از لحظه‌ای که ظرف آب را در دست می‌گیرد تا زمانی که آن را به خانه می‌آورد و در ظرف مخصوصی که سوزن در آن انداخته می‌شود، می‌ریزد، نباید سخنی بگوید. (این آب در هنگام تاریکی شب آورده می‌شود و ممکن است چند نفر فرد حامل آب را همراهی کنند.) پس از ریختن آب در ظرف، دو سوزن را که قسمت ستاره‌مانند آن‌ها با پنبه پوشانده شده، در دو طرف آب قرار می‌دهند و بر اساس حرکت سوزن‌ها، به بررسی نشانه‌ها و پیش‌بینی‌ها می‌پردازند.

در منطقه‌ی گنجه‌باسار، متنی که گردآوری شده، با وجود تفاوت‌های اندک، تقریباً همین باور را منعکس می‌کند. در این متن آمده است که در شب آخرین چهارشنبه‌ی سال، دو کوزه‌ی سفالی (دُلچه) تهیه می‌کنند و یکی از آن‌ها را به‌صورت مخفیانه علامت‌گذاری می‌کنند. سپس هر دو کوزه را به دست کودکی می‌سپارند تا آن‌ها را از آب پر کند. اگر کوزه‌ای که علامت‌گذاری شده، پر از آب بازگردد، آرزوی فرد برآورده خواهد شد.

همچنین، در متون فولکلور ناحیه‌ی نخجوان ذکر شده است که در گذشته، نام روزهای هفته با نام‌های امروزی تفاوت داشته است:

روزهای هفته در گذشته:

• روز اول – روز باد (دوشنبه)
• روز دوم – روز شیر (سه‌شنبه)
• روز سوم – روز نمک (چهارشنبه)
• روز چهارم – روز خاک، روز میانه (پنج‌شنبه)
• روز پنجم – روز آتش (جمعه)
• روز ششم – روز آب (شنبه)
• روز هفتم – روز پالایش و جدایی (یکشنبه)

بر اساس آیین‌های منطقه قزاق، سبزه‌ی نوروزی که در یک ظرف قرار داده شده است، به صورت، سینه و اعضای خانواده مالیده می‌شود تا چشم‌هایشان روشن، چهره‌هایشان باطراوت، قلبشان استوار، بدنشان سالم و عمرشان طولانی باشد.

در چهارشنبه آب، به کسی که ترسیده است، در همان محلی که  ترسیده‌ آب می‌نوشانند:

در متنی که از منطقه زنگه‌زور جمع‌آوری شده، آمده است:
صبح روز چهارشنبه آخر سال، زود از خواب بیدار می‌شویم، کوزه را برمی‌داریم و به سمت چشمه می‌رویم. سه بار از روی آب چشمه می‌پریم و می‌گوییم: "گرفتاری‌ها و ناراحتی‌هایمان در این آب بماند". سپس پنج سنگ از کنار چشمه برمی‌داریم و داخل کوزه می‌اندازیم. از گیاهانی که در طبیعت شکسته نشده‌اند، پنج شاخه نیز برمی‌داریم و داخل کوزه می‌اندازیم. همچنین، هر کس زودتر به چشمه برسد، در آنجا مقداری شکلات یا گندم می‌گذارد تا دیگران بدانند که او زودتر از بقیه به چشمه رسیده است.

فرزندم، این سنگ‌ها را به این دلیل در ته کوزه می‌اندازیم که "گرفتاری‌ها و مشکلاتمان همراه این سنگ در کوزه باقی بماند". گیاهان نیز نماد برکت و روزی برای خانه هستند. سپس کوزه را به خانه می‌بریم و از آن آب می‌نوشیم. سنگ‌ها تا زمانی که آب کوزه تمام شود، داخل آن می‌مانند، تقریباً حدود پانزده روز. سپس سنگ‌ها را در گوشه‌های خانه قرار می‌دهیم و تا نوروز سال بعد همان‌جا باقی می‌مانند و سپس سنگ‌های جدید جایگزین می‌شوند. اما گیاهان همیشه در داخل کوزه باقی می‌مانند.

در منطقه گؤیچه، در نوروز، سقف خانه‌ها را با آرد می‌پوشاندند تا خانه همیشه پر از روزی باشد.

در منطقه آغباغا، در سه‌شنبه دوم از چهارشنبه‌های آخر سال، سقف خانه را با آرد نقش می‌زدند و اتاق‌ها را جارو و تمیز می‌کردند.

آب در بسیاری از ضرب‌المثل‌های ما به کار رفته است، مانند: "جوی آبی که یک‌بار پر شده، دوباره پر خواهد شد" و "آب، ناپاکی را تحمل نمی‌کند".

درمان‌های سنتی مرتبط با آب:

• در چهارشنبه آب، اگر فردی ترسیده باشد، سه بار از سمت راست و سه بار از سمت چپ، آب بر سر او بریزند، ترسش از بین می‌رود.
• همچنین، در چهارشنبه آب، به فردی که دچار ترس شده است، در همان محلی که ترسیده، آب می‌نوشانند.

در چهارشنبه‌های آخر سال نام‌های مختلفی در مناطق مختلف وجود دارد. این چهارشنبه‌ها مطابق با سیستم چهار عنصر شرقی (آب، آتش، خاک، باد) به ترتیب قرار نمی‌گیرند. در میان نام‌های مختلف چهارشنبه آخر، به‌طور پراکنده به "چهارشنبه آب"، "چهارشنبه آتش"، "چهارشنبه خاک" و "چهارشنبه باد" اشاره شده است. این موضوع به فلسفه درک مردم از جشن نوروز مربوط است. ریشه‌های این فلسفه به‌طور مستقیم با اسطوره‌شناسی قدیمی ترک‌ها مرتبط است.

طبق فلسفه اسطوره‌ای مراسم فصول، طبیعت در زمستان می‌میرد و در بهار به زندگی باز می‌گردد. بازگشت به زندگی به‌صورت بیداری است. در هر چهارشنبه، یک عنصر بیدار می‌شود و با بیداری این عناصر، تمام طبیعت احیا شده و سال نو آغاز می‌شود.

https://azertag.az/xeber/su_chersenbesi_yaradilisin_esasinda_duran_vacib_bir_unsurle_baglidir-3434027