تعاملات فرهنگی و دینی جمهوری آذربایجان در پاکستان یکی از پویاترین و چندبعدیترین جنبههای روابط دوجانبه میان این دو کشور به شمار میآید؛ روابطی که بر بنیادهای مشترک تمدنی، نزدیکیهای معنوی، و همسوییهای اعتقادی ریشهدار در بستر اسلام استوار شده و طی دهههای گذشته، پیوسته از سطح تعاملات رسمی به یک چارچوب نیرومند دیپلماسی فرهنگی، همکاری دانشگاهی، فعالیتهای انساندوستانه و پیوندهای مردمی ارتقا یافته است. از زمان شناسایی سریع استقلال آذربایجان از سوی پاکستان در دسامبر ۱۹۹۱ و برقراری روابط دیپلماتیک در ژوئن ۱۹۹۲، دو کشور بهطور مداوم دامنهٔ همکاریهای خود را در حوزههای سیاسی، فرهنگی، علمی، انسانی و اقتصادی گسترش دادهاند. این روند نهتنها باعث تقویت شناخت متقابل شده بلکه هویت فرهنگی آذربایجان را در لایههای مختلف جامعهٔ پاکستان تثبیت کرده است. طی دههٔ اخیر، این همکاریها با شدت بیشتری گسترش یافته و مجموعهای از دیدارهای سطح بالا میان رؤسای جمهور، نخستوزیران، وزرای خارجه، رؤسای پارلمان و سایر مقامهای ارشد، فضای مساعدی برای تعمیق تعاملات فرهنگی فراهم کرده است. سفارت جمهوری آذربایجان در اسلامآباد، که از سال ۱۹۹۷ بهطور فعال مشغول به کار است، نقشی تعیینکننده در پیشبرد این ابتکارات ایفا کرده و در کنار نهادهای دولتی، دانشگاهها، سازمانهای فرهنگی و بنیادهای خیریه—بهویژه بنیاد حیدر علیاف—توانسته است چارچوبی منسجم برای دیپلماسی فرهنگی آذربایجان در پاکستان ایجاد کند.
یکی از برجستهترین دستاوردهای آذربایجان در حوزهٔ ترویج فرهنگی در پاکستان، تأسیس «مرکز زبان و فرهنگ آذربایجان» در دانشگاه ملی زبانهای نوین (NUML) اسلامآباد است. این مرکز که در ۶ ژوئن ۲۰۲۲ با حمایت مستقیم دانشگاه زبانهای آذربایجان در باکو افتتاح شد، جلوهای از تعهد آذربایجان به معرفی زبان و میراث فرهنگی خود در پاکستان است. مراسم افتتاح با حضور سفیر آذربایجان، خضر فهرادوف، و مدیران برجستهٔ دانشگاهی دو کشور، نهتنها نمادی از گسترش تبادلات فرهنگی بود بلکه نشاندهندهٔ نهادینهشدن مطالعات آذربایجان در یک دانشگاه مهم پاکستان نیز محسوب میشود. این مرکز دورههای آموزشی زبان آذربایجانی، نمایشگاههای فرهنگی، نشستهای ادبی و برنامههایی دربارهٔ تاریخ، سنتها و هویت مدرن آذربایجان را برگزار میکند و مکمل نهادی است که پیشتر در سال ۲۰۲۱ تحت عنوان «مرکز فرهنگی پاکستان» در دانشگاه زبانهای آذربایجان در باکو تأسیس شد. این تناوب دوسویه در ایجاد مراکز فرهنگی، الگویی متوازن از دیپلماسی فرهنگی ارائه میدهد و بستر لازم را برای آموزش زبان، تبادل دانشجو، غوطهوری فرهنگی، همکاری پژوهشی و طرحهای مشترک دانشگاهی فراهم میسازد.
دیپلماسی فرهنگی آذربایجان در پاکستان محدود به زبانآموزی نیست؛ بلکه شبکهای گسترده از پیوندهای علمی، تبادل هنرمندان، بزرگداشت میراث فرهنگی، برگزاری سمینارها، کنفرانسهای مشترک و تفاهمنامههای دانشگاهی را شامل میشود. تفاهمنامههای متعدد میان دانشگاه دولتی باکو و دانشگاههای پاکستان همچون دانشگاه لاهور، میان فرهنگستان ملی علوم آذربایجان و دانشگاه دولتی گورنمنت کالج، میان دانشگاه ADA و دانشگاه NUST، و نیز میان اندیشکدهها و مراکز پژوهشی دو کشور، زمینهساز پژوهش مشترک، تبادل استاد و دانشجو، همکاریهای علمی و انتشار علمی مشترک شده است. ایجاد «مرکز مطالعات آذربایجان» در کتابخانهٔ ملی پاکستان در سال ۲۰۱۹ و تأسیس «مرکز پژوهشهای آذربایجان–اردو» در دانشگاه گورنمنت کالج لاهور در سال ۲۰۲۳ نیز انعکاسی از گسترش حضور فرهنگی آذربایجان در فضای دانشگاهی پاکستان است که دسترسی پژوهشگران به منابع ادبی، تاریخی و مطالعاتی آذربایجان را تسهیل میکند.
جمهوری آذربایجان همچنین با اعزام هیئتهای هنری، اجرای برنامههای موسیقی و برگزاری نمایشهای فرهنگی، در میان مخاطبان پاکستانی حضوری پیوسته داشته است. هنرمندان برجستهٔ آذربایجانی همچون مبارز عسگراف، فخری کاظم–نجات و نگار شعبانوا در شهرهای اسلامآباد، لاهور و کراچی اجراهای متعددی داشتهاند و میراث موسیقایی آذربایجان از جمله موسیقی مقامی، نواهای سنتی و آثار هنری معاصر را برای مخاطبان پاکستانی معرفی کردهاند. بسیاری از این برنامهها به مناسبت روزهای ملی آذربایجان برگزار شده و امکان مشارکت گستردهٔ مردم را فراهم آورده است. در مقابل، گروههای فرهنگی پاکستان نیز در جشنوارههای هنری آذربایجان شرکت کردهاند که نمونهٔ بارز آن حضور «رنگهای پاکستان» در جشنوارهٔ بینالمللی خاریبولبول در شهر شوشا است؛ حضور هنری پاکستان در سرزمینهای آزادشدهٔ آذربایجان، نمادی از احترام فرهنگی و پیوندهای عاطفی میان ملتین محسوب میشود.
عرصهٔ همکاریهای دینی و بشردوستانه جایگاه ویژهای در فعالیتهای آذربایجان در پاکستان دارد. بنیاد حیدر علیاف نقش محوری در تحقق این تعاملات داشته و با اجرای برنامههای گستردهٔ رفاهی و اجتماعی، در بهبود زندگی اقشار محروم پاکستان سهم مهمی ایفا کرده است. از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۸، این بنیاد مجموعهای از برنامههای انساندوستانه شامل کمک به آسیبدیدگان زلزله و سیل، حمایت از بیماران، یتیمان و ناتوانان جسمی، و اعطای کمکهای آموزشی به دانشجویان را به اجرا درآورد. ساخت و بازسازی مدرسهٔ دخترانه برای زلزلهزدگان، اهدای آمبولانس، حمایت از بنیادهای چشمپزشکی، تأمین هزینهٔ عملهای جراحی، اجرای کمپینهای واکسیناسیون و کمک به مراکز نگهداری کودکان معلول، بخشی از این فعالیتها بوده است. بنیاد همچنین برای دانشجویان پاکستانی در دانشگاههای مختلف بورسیههای منظم پرداخت کرده و از آموزش دختران در مناطق محروم، بهویژه در مدرسهٔ «رارا» در مظفرآباد، حمایت کرده است.
در ایام عید فطر و عید قربان، بنیاد حیدر علیاف در استانهای مختلف اقدام به توزیع گوشت قربانی، هدایا برای یتیمان، کمک به سالمندان و پشتیبانی از افراد دارای نیازهای ویژه کرده است. آژانس توسعهٔ بینالمللی آذربایجان (AIDA) نیز با برنامههایی همچون توزیع مواد غذایی میان سیلزدگان، اهدای ویلچر و تجهیزات توانبخشی، و ارائهٔ کمکهای فوری در بحرانها، همکاریهای انسانی دو کشور را تقویت کرده است. حضور مستمر آذربایجان در صحنهٔ کمکهای بشردوستانهٔ پاکستان، روحیهٔ برادری اسلامی و همبستگی اخلاقی را در روابط دو ملت تقویت کرده است.
تعاملات دینی همچنین از طریق حضور آذربایجان در کنفرانسهای اسلامی، گفتوگوهای بینادیانی و نشستهایی که در چارچوب سازمان همکاری اسلامی برگزار میشود، نمود پیدا کرده است. علما، اندیشمندان و مقامات دینی آذربایجان در نشستهای متعددی در پاکستان شرکت کردهاند که به موضوعاتی همچون وحدت اسلامی، همزیستی مذاهب و نقش فرهنگی جوامع مسلمان در صلح جهانی میپردازد. هیئتهای پاکستانی نیز در مجامع دینی و فرهنگی آذربایجان حضور قابل توجهی داشتهاند، از جمله در مجامع جهانی باکو، همایشهای همبستگی اسلامی و برنامههای گفتوگوی میانفرهنگی.
یکی از ابعاد مهم دیپلماسی فرهنگی آذربایجان در پاکستان، ارائهٔ بورسیههای تحصیلی است. «بورسیهٔ دولتی آذربایجان – بورسیهٔ حیدر علیاف» فرصت ارزشمندی برای دانشجویان پاکستانی فراهم میکند تا در دانشگاههای آذربایجان، بهویژه در رشتههایی مانند روابط بینالملل، مهندسی، علوم پزشکی، علوم انسانی و زبانشناسی به تحصیل بپردازند. این بورسیهها افزون بر فراهم کردن فرصت تحصیلی، دانشجویان پاکستانی را در معرض فرهنگ آذربایجان قرار میدهد و آنان را به پلهای ارتباطی آینده میان دو کشور بدل میسازد.
در حوزهٔ سیاسی، همکاریهای فرهنگی معمولاً از طریق دیدارهای سطح بالا تقویت میشود. رؤسای جمهور و نخستوزیران دو کشور همواره بر نزدیکی فرهنگی و دینی به عنوان ستونهای اساسی روابط دوجانبه تأکید کردهاند. سفرهای رؤسای جمهور حیدر علیاف در ۱۹۹۶ و الهام علیاف در ۲۰۰۵، ۲۰۱۷ و ۲۰۲۴، و همچنین سفرهای متعدد رهبران پاکستانی مانند فاروق لغاری، پرویز مشرف، آصف علی زرداری، عارف علوی و نواز و شهباز شریف، همواره فرصتی برای گسترش همکاریهای فرهنگی و افتتاح مراکز آموزشی و فرهنگی فراهم آورده است. هیئتهای پارلمانی نیز با مشارکت در نمایشگاهها، کنفرانسها و گفتوگوهای مشترک، سهم مهمی در تقویت دیپلماسی فرهنگی داشتهاند.
همکاری سهجانبهٔ آذربایجان، ترکیه و پاکستان نیز سهمی قابل توجه در گسترش حضور فرهنگی آذربایجان در پاکستان ایفا کرده است. این همکاری که در ابتدا در حوزههای دفاعی شکل گرفت، در ادامه به فرهنگ، آموزش، ورزش و دیپلماسی عمومی گسترش یافته و زمینهٔ حضور فرهنگی آذربایجان را در فضای عمومی پاکستان پررنگتر کرده است.
همکاریهای فرهنگی در سطح شهرها، از طریق توافقهای خواهرخواندگی میان شهرهای آذربایجان (باکو) و پاکستان (اسلام آباد)، ابعاد تازهای به تعاملات فرهنگی افزوده است. این همکاریها زمینهٔ تبادل هنرمندان، پژوهشگران، برنامهریزان شهری و گروههای تجاری را فراهم کرده و باعث برگزاری هفتههای فرهنگی، سمینارهای میراث و نشستهای مشترک در شهرهای مختلف شده است. از سوی دیگر، ترویج فرهنگی آذربایجان با همکاریهای اقتصادی نیز پیوند خورده است. حضور هیئتهای تجاری، نمایشگاههای گردشگری و معرفی صنایع دستی آذربایجان در شهرهای بزرگ پاکستان همچون کراچی، لاهور و اسلامآباد باعث شده است تا مردم پاکستان با فرهنگ، تاریخ، مناظر طبیعی و هنر آذربایجان آشنا شوند. راهاندازی پروازهای مستقیم از باکو به لاهور و سپس به اسلامآباد نیز فرصتهای تازهای برای تبادل فرهنگی، دانشگاهی و گردشگری ایجاد کرده است.
بستر تاریخی روابط دو کشور، زیربنای همهٔ این همکاریهاست. حمایت همیشگی پاکستان از آذربایجان طی درگیریهای قرهباغ و حمایت متقابل آذربایجان از موضع پاکستان دربارهٔ کشمیر، سبب شده که روابط دو ملت بر پایهٔ نوعی برادری تاریخی، همسویی ارزشی و احساس مسئولیت مشترک استوار باشد. در چنین بستری، همکاریهای فرهنگی بهطور طبیعی تقویت شده و از سطح نمادین به سطح همکاریهای پایدار و عمیق تبدیل گردیده است.
در مجموع، فعالیتهای فرهنگی و دینی آذربایجان در پاکستان الگویی موفق از دیپلماسی فرهنگی در جهان اسلام ارائه میدهد؛ الگویی که نشان میدهد چگونه اشتراکات ایمانی، تاریخ مشترک، ارزشهای معنوی و همسوییهای ژئوپولیتیک میتواند به همکاریهای عمیق فرهنگی و اجتماعی بینجامد. نقش نهادهایی همچون بنیاد حیدر علیاف، سفارتخانههای دو کشور، دانشگاهها، اندیشکدهها و مراکز فرهنگی در این فرایند تعیینکننده بوده و توانستهاند ردپای فرهنگی آذربایجان را در لایههای مختلف جامعهٔ پاکستان تثبیت کنند. با توجه به گسترش مستمر همکاریهای دوجانبه، روشن است که تعاملات فرهنگی و دینی همچنان یکی از ستونهای اصلی دوستی پایدار میان آذربایجان و پاکستان باقی خواهد ماند و مسیر همکاریهای علمی، آموزشی، فرهنگی و تمدنی در آینده را هموار خواهد کرد.
منابع:
https://adu.edu.az/en/bim/AzerbaijaniCentersAbroad/PakistandaAzrbaycanDilvMdniyytMrkzi/
https://islamabad.mfa.gov.az/en/content/3/bilateral-relations
https://reliefweb.int/report/pakistan/azerbaijan-aids-pakistan-quake-survivors
https://www.nation.com.pk/08-May-2025/azerbaijan-announces-full-support-for-pakistan
https://digitalpakistan.pk/pakistan-azerbaijan-partner-on-asan-khidmat-markaz/
https://policyeast.com/strengthening-academic-collaboration-between-pakistan-and-azerbaijan/
https://www.hec.gov.pk/english/scholarshipsgrants/lao/AZS/Pages/default.aspx
https://report.az/en/foreign-politics/baku-and-islamabad-became-twin-cities
نظر شما