در دل طبیعت کوهستانی منطقه قوبوستان جمهوری آذربایجان و در روستای تاریخی مرزه، یکی از شگفت‌انگیزترین آثار معماری قرون وسطی، مقبره دیری بابا، آرام گرفته است. این بنای تاریخی، که در سال ۱۴۰۲ میلادی ساخته شده، از نمونه‌های برجسته معماری مکتب شیروان–آبشرون به شمار می‌رود و تلفیقی بدیع از هنر، باورهای مردمی و طبیعت است.

مقبره دیری بابا بر دل صخره‌ای بلند بنا شده و به دلیل موقعیت جغرافیایی و ساختار منحصربه‌فردش، جلوه‌ای اسطوره‌ای و رمزآلود دارد. این آرامگاه از دو طبقه تشکیل شده است: طبقه نخست شامل دالانی هشت‌ضلعی با گنبدی کوچک و اتاقی با سقف طاق‌دار است، در حالی که طبقه دوم، سالنی چهارگوش و گنبددار با تزیینات سنگ‌تراشی‌شده را در خود جای داده است. هرچند نام معمار آن در منابع نیامده، اما کتیبه‌ای با عنوان «استاد حاجی‌اوغلو» بر دیواره بنا باقی مانده که شاید نشانی از سازنده آن باشد.

افسانه‌ها و باورهای مردمی

نام «دیری بابا» یا «پدر زنده» برگرفته از افسانه‌ای کهن است. بنا بر روایت محلی، پیکر شخص دفن‌شده در این آرامگاه برای سال‌ها دچار فساد نشده و همین موضوع سبب شده است تا حرمت و قداست خاصی نزد مردم یابد. سیاح مشهور عثمانی، اولیا چلبی، نیز در سفرنامه خود در سال ۱۶۴۷ میلادی از این مقبره یاد کرده و نوشته است که در داخل آن، مردی سالمند را در حالت سجده دیده که به باور مردم، لباسش نیز تقدس داشته است.

مرمت و توسعه برای نسل امروز

با توجه به قرارگیری این بنای ارزشمند در منطقه‌ای با فعالیت‌های لرزه‌خیز، در طول دهه‌های گذشته اقدامات متعددی برای مرمت و حفاظت از آن صورت گرفته است. نخستین عملیات بازسازی در سال ۱۹۵۵ انجام شد و در سال ۲۰۲۲ نیز پروژه‌ای جامع برای احیا و توسعه گردشگری این منطقه به اجرا درآمد.

در قالب این پروژه، ساختارهای خدماتی چون چشمه، قربانگاه و محل گفت‌وگو احداث و محوطه‌سازی گسترده‌ای انجام شد. پله‌های منتهی به مقبره نوسازی، نورپردازی شبانه تأمین و سیستم‌های ارتباطی مدرن در مجموعه اجرا گردید. همچنین پارکینگی با ظرفیت ۲۰ خودرو ساخته و کانال‌های دفع آب‌های سطحی بازسازی شد.

در بخش گورستان تاریخی متعلق به قرن پانزدهم، حدود ۴۰ قبر مورد مطالعه قرار گرفت و مستندنگاری دقیق آن‌ها انجام شد. همچنین، در جریان فعالیت‌های باستان‌شناسی، مقبره‌ای متعلق به یکی از شیخ‌های محلی کشف و مرمت شد. هشت غار اطراف این مجموعه نیز بررسی و برخی از آن‌ها برای بازدید گردشگران آماده‌سازی گردیدند. نسخه‌ای دیجیتال از کتیبه سنگی تاریخی این آرامگاه نیز تهیه شده است.

میراثی زنده از فرهنگ آذربایجان

مقبره دیری بابا، فراتر از یک اثر معماری، آیینه‌ای از تاریخ، فرهنگ، و باورهای مردم جمهوری آذربایجان است. این بنای باشکوه همچنان به عنوان یکی از مقاصد مهم فرهنگی و گردشگری کشور، جایگاه ویژه‌ای در معرفی میراث غنی این سرزمین دارد.

https://oxu.az/medeniyyet/xv-esr-sirvan-abseron-memarliq-incisi-olan-diri-baba-turbesi