وضعیت گردشگری جمهوری آذربایجان

در ابتدا، ضروری است نگاهی آماری به وضعیت سفرهای بین‌المللی مرتبط با جمهوری آذربایجان داشته باشیم. این بررسی شامل دو بخش کلیدی است:

1. اهداف و هزینه‌های سفر اتباع خارجی و افراد بدون تابعیت وارد شده به جمهوری آذربایجان

2. میزان و نوع سفرهای شهروندان جمهوری آذربایجان به خارج از کشور

مطالعه بازه زمانی ۲۰۰۶ تا ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که گردشگری ورودی و خروجی در این کشور، همسو با تحولات اقتصادی، ژئوپلیتیکی و اجتماعی، دستخوش تغییرات معناداری بوده است.

در سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴، صنعت گردشگری جمهوری آذربایجان تحولات چشمگیری را تجربه کرده است. در ادامه، مروری جامع بر وضعیت گردشگری این کشور در این بازه زمانی ارائه می‌شود.

آمار ورود گردشگران بین‌المللی (۲۰۲۰–۲۰۲۴):

 در سال ۲۰۲۴، تعداد گردشگران ورودی به آذربایجان به ۲.۶ میلیون نفر رسید که نسبت به سال قبل افزایش ۲۶٪ را نشان می‌دهد. با این حال، این رقم هنوز حدود ۱۷٪ کمتر از سطح پیش از همه‌گیری در سال ۲۰۱۹ است.

مبدأ اصلی گردشگران به جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۴:

در مجموع، گردشگرانی از ۱۹۵ کشور در سال ۲۰۲۴ به آذربایجان سفر کردند.

آمار رشد گردشگران بر اساس کشور مبدأ

بر اساس آمار منتشر شده در سایت کمیته آمار دولتی جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۴، افزایش قابل توجهی در تعداد گردشگران از کشورهای زیر به آذربایجان مشاهده می‌شود:

• هند: افزایش ۲.۲ برابری
• اسپانیا: افزایش ۲ برابری
• کره جنوبی: افزایش ۲ برابری
• چین: افزایش ۱.۹ برابری
• فیلیپین: افزایش ۱.۶ برابری
• قزاقستان: افزایش ۴۹.۸٪
• پاکستان: افزایش ۴۸.۵٪
• عمان: افزایش ۴۵٪
• اردن: افزایش ۴۱.۶٪
• لهستان: افزایش ۳۷.۹٪
• ایتالیا: افزایش ۳۷٪
• ایالات متحده آمریکا: افزایش ۳۵.۲٪
• ایران: افزایش ۳۰.۴٪
• هلند: افزایش ۲۸.۵٪
• ترکمنستان: افزایش ۲۸.۱٪
• آلمان: افزایش ۲۸٪
• یمن: افزایش ۲۷.۷٪
• فرانسه: افزایش ۲۴.۵٪
• عربستان سعودی: افزایش ۲۲.۷٪
• تاجیکستان: افزایش ۲۱.۸٪
• مصر: افزایش ۲۰.۸٪
• بریتانیا: افزایش ۲۰.۳٪
• روسیه: افزایش ۱۷.۷٪
• ازبکستان: افزایش ۱۶.۲٪
• اوکراین: افزایش ۱۵.۹٪
• ترکیه: افزایش ۱۳.۹٪
• مولداوی: افزایش ۱۱.۳٪

همچنین، تعداد گردشگران از کشورهای عضو اتحادیه اروپا با افزایش ۳۷.۳٪ به ۱۰۶,۰۰۰ نفر رسید. گردشگران از کشورهای حوزه خلیج فارس با افزایش ۲۵.۳٪ به ۳۹۱,۹۰۰ نفر و از کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (CIS) با افزایش ۱۹.۴٪ به ۹۰۵,۸۰۰ نفر رسیدند.

روش‌های ورود گردشگران

در سال ۲۰۲۴، روش‌های ورود گردشگران به آذربایجان به شرح زیر بود:

• هوایی: ۷۵.۹٪
• ریلی و جاده‌ای: ۲۲.۹٪
• دریایی: ۱.۲٪

این آمار نشان‌دهنده نقش مهم حمل‌ونقل هوایی در جذب گردشگران بین‌المللی به آذربایجان است.

درآمدهای حاصل از گردشگری

در سه‌ماهه اول سال ۲۰۲۴، گردشگران خارجی مجموعاً ۵۹۱.۶ میلیون منات (حدود ۳۴۸ میلیون دلار) در آذربایجان هزینه کردند که نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش ۷۹٪ را نشان می‌دهد. بخش‌های اصلی هزینه‌ها به شرح زیر است:

• حمل‌ونقل: ۲۶۷.۸ میلیون منات (۴۵.۳٪ از کل هزینه‌ها)
• غذا: ۱۱۹.۱ میلیون منات (۲۰.۱٪)
• اقامت: ۱۱۲.۹ میلیون منات (۱۹.۱٪)

این افزایش در هزینه‌ها نشان‌دهنده رشد قابل توجه صنعت گردشگری و تأثیر مثبت آن بر اقتصاد کشور است. صنعت گردشگری آذربایجان در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی را تجربه کرده است، به‌ویژه در سال ۲۰۲۴ که با افزایش تعداد گردشگران و درآمدهای حاصل از آن همراه بود. این رشد ناشی از توسعه زیرساخت‌های گردشگری، بهبود تبلیغات بین‌المللی و افزایش همکاری‌های منطقه‌ای است. با این حال، تحولات ژئوپلیتیکی در سال ۲۰۲۴، از جمله تنش‌های منطقه‌ای و تغییرات در روابط دیپلماتیک، چالش‌هایی را برای جذب گردشگران به وجود آورد که موجب تغییر در الگوی سفر و کاهش نسبی برخی بازارهای گردشگری شد. با این وجود، سیاست‌های دولت برای تنوع‌بخشی به بازارهای هدف و تقویت جذب گردشگران از کشورهای مختلف باعث شد تا تأثیرات منفی به حداقل برسد و گردشگری آذربایجان همچنان مسیر رو به رشد خود را حفظ کند. به طور کلی، صنعت گردشگری این کشور با وجود چالش‌های سیاسی و اقتصادی، نشان‌دهنده پویایی و انعطاف‌پذیری قابل توجهی است و چشم‌انداز روشنی برای توسعه پایدار در سال‌های آینده دارد.

تحلیل گردشگری دوطرفه بین ایران و آذربایجان(۲۰۱۹–۲۰۲۵)

گردشگری بین ایران و آذربایجان به دلیل قرابت‌های فرهنگی، تاریخی، مذهبی و جغرافیایی، یکی از بخش‌های مهم روابط دو کشور به شمار می‌رود. این روابط گردشگری دوطرفه نه تنها جنبه اقتصادی دارد، بلکه پیوندهای اجتماعی و فرهنگی عمیقی را تقویت می‌کند. بسته بودن مرز زمینی و تحولات ژئوپلیتیکی، تاثیرات متفاوت و مهمی بر گردشگری هر دو سمت گذاشته است که باید به صورت متوازن بررسی شود.

۱- وضعیت گردشگری ایرانی‌ها به آذربایجان

۱-۱- وضعیت پیش از ۲۰۱۹: گردشگران ایرانی به دلیل اشتراکات قومیتی، فرهنگی و مذهبی، سهم بزرگی از بازار گردشگری آذربایجان را تشکیل می‌دادند و مرز زمینی یکی از مسیرهای اصلی سفر ویژه برای سفرهای کوتاه‌مدت و خانوادگی بود.

۲-۱- وضعیت پس از بسته شدن مرز از ۲۰۱۹: بسته بودن مرز زمینی مانع اصلی سفرهای ایرانیان به جمهوری آذربایجان به ویژه جمهوری خودمختار نخجوان شده است. هزینه‌های بالای پرواز، محدودیت‌های پروازی و شرایط کرونایی موجب کاهش تعداد گردشگران ایرانی به آذربایجان شده است.

سفرهای توریستی کاهش یافته، اما سفرهای ضروری، کاری و دیدار اقوام به‌صورت محدود ادامه داشته است.

۲-  وضعیت گردشگری آذربایجانی‌ها به ایران:

۱-۲- اهمیت گردشگری آذربایجانی‌ها به ایران: جمهوری اسلامی ایران عمدتاً به‌عنوان مقصد زیارتی، تفریحی، خرید  و درمان مورد توجه گردشگران آذربایجانی قرار دارد.

استان‌های آذری‌زبان ایران مثل آذربایجان شرقی و غربی به ویژه تبریز، و مناطق گردشگری مذهبی نظیر مشهد، قم و حتی تهران مقصدهای محبوب آذربایجانی‌ها می‌باشند.

۲-۲- تأثیر بسته بودن مرز بر گردشگران آذربایجانی: بسته بودن مرز زمینی باعث کاهش سفرهای زمینی شهروندان آذربایجان به ایران شده است. هرچند مردم جمهوری خودمختار نخجوان در صورت ضرورت، سفرهای خود را از طریق مرز زمینی ترکیه (گذرگاه مرزی ایغدیر به ترکیه و گذرگاه مرزی بازرگان به ایران) انجام می‌دهند، اما این مسیر جایگزین نیز به افزایش هزینه‌ها و زمان سفر منجر می‌شود.

همچنین، مشابه گردشگران ایرانی، آذربایجانی‌ها نیز برای سفر به ایران مجبور به استفاده از پرواز و مسیرهای هوایی شده‌اند که هزینه‌ها و محدودیت‌هایی به همراه داشته است.

تحولات سیاسی و همه‌گیری کرونا تاثیر مشابهی در کاهش حجم گردشگران آذربایجانی به ایران داشته است.

۳-  پیامدهای اقتصادی و فرهنگی دوطرفه

۱-۳- پیامدهای اقتصادی: کاهش دوطرفه گردشگری باعث افت درآمدهای بخش‌های حمل‌ونقل، اقامت، خدمات گردشگری و تجارت محلی در هر دو کشور شده است. کسب‌وکارهای کوچک و متوسط که وابسته به گردشگران مرزی و کوتاه‌مدت بودند، بیشترین آسیب را دیده‌اند.

۲-۳- پیامدهای فرهنگی و اجتماعی

کاهش تعاملات اجتماعی، خانوادگی و فرهنگی دو طرف به دلیل محدودیت سفرها موجب کاهش انتقال فرهنگی و همبستگی میان دو ملت شده است. تعطیلی رویدادها، جشنواره‌ها و مناسبت‌های مشترک فرهنگی به کاهش شناخت و تبادل فرهنگی منجر شده است.

۴-  اشتراکات فرهنگی، تاریخی، مذهبی و نقش آن در گردشگری دوطرفه

اشتراک زبان آذری و قومیت‌های مشابه باعث شده علاقه‌مندی گردشگران دو کشور به سفر و ارتباط فرهنگی حفظ شود. مناسبت‌های مذهبی و فرهنگی مشترک، مانند جشن‌های نوروز، عاشورا و مناسبت‌های مذهبی شیعیان، محرک مهمی برای سفرهای زیارتی و فرهنگی بوده و وجود روابط خانوادگی و اجتماعی میان جمعیت‌های دو کشور به حفظ برخی جریان‌های گردشگری کمک می‌کند.

۵-  چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو

۱-۵-  چالش‌ها:

• بسته بودن مرزهای زمینی و محدودیت‌های ناشی از تحولات ژئوپلیتیکی.
• اعمال محدودیت‌های کرونایی از سوی جمهوری آذربایجان.
• افزایش هزینه‌های سفر و نبود مسیرهای حمل‌ونقل مقرون به صرفه.

۵-۲- فرصت‌ها:

• بازگشایی مرزها: بازگشایی مرزهای زمینی باعث تسهیل سفرها، افزایش تعاملات و رونق گردشگری می‌شود. توسعه پروازهای مستقیم و مقرون به صرفه: افزایش پروازهای مستقیم بین شهرهای مرزی دو کشور می‌تواند جایگزین مناسبی برای سفر زمینی باشد.
• تقویت همکاری‌های فرهنگی و گردشگری: برگزاری جشنواره‌های مشترک، ایجاد بسته‌های گردشگری هدفمند و برنامه‌های تبادل فرهنگی.
• استفاده از گردشگری دیجیتال: توسعه پلتفرم‌های آنلاین برای رزرو سفر و معرفی جاذبه‌ها.

جمع‌بندی و توصیه‌ها

گردشگری بین ایران و آذربایجان یک پدیده دوطرفه و استراتژیک است که با بسته بودن مرزهای زمینی، تحت تاثیر قابل توجهی قرار گرفته است. باوجود کاهش گردشگری، اشتراکات فرهنگی و تاریخی عمیق همچنان ظرفیت‌های بالقوه برای رونق دوباره گردشگری فراهم کرده است. بازگشایی مرزها، تسهیل شرایط سفر و همکاری‌های مشترک کلیدهای اصلی احیای گردشگری دوطرفه هستند. دولت‌ها و بخش خصوصی دو کشور باید روی توسعه حمل‌ونقل هوایی، تبلیغات هدفمند، برنامه‌های فرهنگی و تسهیل ویزا تمرکز کنند تا گردشگری دوباره رونق گیرد.

https://www.stat.gov.az/source/tourism/