خلاصه:

این تحلیل به بررسی وضعیت کنونی ازدواج و خانواده در قزاقستان می‌پردازد و نشان می‌دهد که نرخ ازدواج در این کشور با کاهش قابل توجهی روبرو شده است. این کاهش تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله چالش‌های اقتصادی مانند افزایش هزینه‌ها و بی‌ثباتی، تغییر هنجارها و ارزش‌های اجتماعی که منجر به تأخیر در ازدواج و اولویت‌دهی به تحصیل و شغل شده، افزایش ترس از جنبه‌های منفی ازدواج (مانند خشونت خانگی و طلاق) و بالارفتن سطح تحصیلات، به ویژه در میان زنان، قرار دارد. اگرچه تعداد طلاق‌ها اخیراً کاهش یافته است، اما قزاقستان از نظر تاریخی نرخ طلاق بالایی را تجربه کرده و عوامل متعددی در بروز آن نقش دارند. ساختار خانواده قزاقی در حال تغییر است و شاهد افزایش مشارکت‌های مدنی، بالارفتن سن ازدواج اول، و افزایش ازدواج‌های مجدد هستیم. با این حال، ارزش‌ها و سنت‌های فرهنگی قزاقی، همراه با تأثیرات دین اسلام، همچنان در شکل‌دهی به نهاد خانواده اهمیت دارند و تعاملی پیچیده با مدرنیزاسیون و جهانی‌شدن ایجاد کرده‌اند. دولت قزاقستان با درک اهمیت خانواده و برابری جنسیتی، سیاست‌ها و برنامه‌های حمایتی متعددی را برای تقویت نهاد خانواده و مقابله با چالش‌ها اجرا می‌کند. این تحولات جمعیتی پیامدهایی برای نرخ باروری، رشد جمعیت و پایداری سیستم‌های تأمین اجتماعی در آینده خواهند داشت.

اشاره

نهاد خانواده به عنوان اساس هر جامعه‌ای، نقش حیاتی در ساختار اجتماعی و حفظ انسجام فرهنگی ایفا می‌کند. در قزاقستان که دارای پیشینه‌ای غنی از سنت‌ها و شاهد تحولات اجتماعی فراوان بوده است، خانواده جایگاه ویژه‌ای دارد و پیوسته در معرض تغییرات قرار داشته است. در طول تاریخ، ساختار خانواده قزاقستان از الگوی خانواده‌های گسترده با پیوندهای خویشاوندی محکم به سمت شکل‌های مدرن‌تر تغییر یافته است. درک این روند تاریخی برای تحلیل دقیق وضعیت کنونی ازدواج و خانواده ضروری است. این تحلیل با هدف بررسی جامع شرایط فعلی ازدواج و خانواده در قزاقستان با استفاده از داده‌ها و پژوهش‌های جدید ارائه شده است.

روندهای آماری ازدواج

شواهد آماری حاکی از کاهش نرخ ازدواج در قزاقستان است. طبق گزارش دفتر اعتبارات اول (PKB)، در سه ماهه نخست سال جاری میلادی حدود ۲۲۵۰۰ مورد ازدواج در کشور ثبت شده که ۱۶ درصد کمتر از دوره مشابه سال گذشته است. این میزان، به جز سه ماهه دوم سال ۲۰۲۰ در اوج محدودیت‌های کرونا، پایین‌ترین تعداد ثبت شده از سال ۲۰۱۴ محسوب می‌شود. علاوه بر کاهش تعداد مطلق، نرخ ازدواج به ازای هر هزار نفر جمعیت نیز رو به کاهش بوده است. این روند نزولی، حتی با کنار گذاشتن دوره همه‌گیری، نشان‌دهنده تغییری عمیق در نگرش جوانان قزاقستانی نسبت به ازدواج است.

بررسی‌های منطقه‌ای تفاوت‌های محسوسی را در نرخ ازدواج نشان می‌دهد. مناطق آلماتی و ترکستان نرخ ازدواج نسبتاً بالاتری دارند. همچنین، سن ازدواج در مناطق جنوبی و غربی کشور معمولاً پایین‌تر از مناطق شمالی است. به عنوان مثال، مردان در مناطق منگستاو، آتیراو و ترکستان اغلب پیش از ۲۷ سالگی ازدواج می‌کنند، در حالی که در مناطق شمالی مانند قزاقستان شرقی، میانگین سن ازدواج برای مردان به حدود ۲۹.۵ سال می‌رسد. این تفاوت‌های منطقه‌ای احتمالاً بازتاب‌دهنده شرایط متفاوت اجتماعی-اقتصادی و هنجارهای فرهنگی در سراسر قزاقستان است.

همراه با کاهش کلی نرخ ازدواج، میانگین سن اولین ازدواج نیز در حال افزایش است. در حال حاضر، این میانگین برای مردان بین ۲۷ تا ۲۸ سال و برای زنان بین ۲۴ تا ۲۵ سال است، هرچند میانگین سن اولین ازدواج به طور دقیق‌تر به ۲۷.۹ سال برای مردان و ۲۵.۲ سال برای زنان رسیده است. این تأخیر در ازدواج با روندهای جهانی هماهنگ است و نشان می‌دهد که جوانان قزاق در حال اولویت‌بندی مجدد زندگی خود هستند.

در پنج سال گذشته، سهم افرادی که برای اولین بار ازدواج می‌کنند کاهش یافته و در مقابل، تعداد ازدواج‌های مجدد افزایش یافته است. نسبت مردانی که مجدداً ازدواج کرده‌اند از ۱۵.۴ درصد به ۲۰.۸ درصد و زنان از ۱۳.۵ درصد به ۱۹.۴ درصد افزایش یافته است. این تغییر الگوی ازدواج نشان می‌دهد که طلاق و ازدواج مجدد به پدیده‌ای رایج‌تر در جامعه قزاقستان تبدیل شده‌اند.

عوامل مؤثر بر کاهش نرخ ازدواج

عوامل متعددی در کاهش نرخ ازدواج در قزاقستان نقش دارند. مسائل اقتصادی یکی از مهم‌ترین این عوامل است. بی‌ثباتی اقتصادی و بالا بودن هزینه‌های زندگی، به ویژه مسکن، ازدواج را به اقدامی پرهزینه تبدیل کرده است. در مناطق روستایی با فرصت‌های شغلی و درآمد پایین، مشکلات اقتصادی عامل اصلی کاهش ازدواج محسوب می‌شود. این فشارهای مالی باعث می‌شود که جوانان، به‌خصوص در مناطق کم‌برخوردار اقتصادی، ازدواج خود را به تعویق انداخته یا از آن صرف‌نظر کنند.

علاوه بر اقتصاد، هنجارها و ارزش‌های اجتماعی نیز در حال تغییر هستند. برای بسیاری از افراد، داشتن سند ازدواج دیگر اولویت نخست نیست و افراد با دقت بیشتری شریک زندگی خود را انتخاب می‌کنند و به آسایش شخصی اهمیت بیشتری می‌دهند. همچنین، تمایل به ازدواج مدنی به عنوان یک "دوره آزمایشی" پیش از تعهدات جدی‌تر در حال افزایش است. همسو با تغییرات جهانی، بسیاری از جوانان ابتدا به دنبال تحصیلات و شغل خود هستند و تلاش می‌کنند از نظر مالی به ثبات و پس‌انداز دست یابند. فشار اجتماعی برای ازدواج یا ماندن در یک رابطه زناشویی ناموفق نیز کاهش یافته است. به طور کلی، جامعه قزاقستان به سمت دیدگاه‌های لیبرال‌تر و غربی‌تر در مورد خانواده حرکت می‌کند.

ترس از جنبه‌های منفی ازدواج نیز عاملی مهم در کاهش تمایل به آن است. افزایش نگرانی از مسائلی مانند خشونت خانگی، اعتیاد (به قمار، مواد مخدر یا الکل)، طلاق و تعهدات مالی ناشی از آن، برخی افراد را نسبت به ازدواج مردد کرده است. عدم تطابق انتظارات با واقعیت در روابط نیز به درگیری و ناامیدی در زندگی زناشویی منجر می‌شود. افزایش سطح بی‌اعتمادی در جامعه و عدم بلوغ عاطفی در میان برخی زوج‌ها نیز از دیگر عوامل مؤثر بر کاهش ازدواج هستند.

بالا رفتن سطح تحصیلات، به‌ویژه در میان زنان، نقش قابل توجهی در تأخیر ازدواج ایفا می‌کند. افزایش دستاوردهای تحصیلی زنان با کاهش نرخ باروری و تأخیر در ازدواج مرتبط است. زنان در انتخاب همسر، ثبات مالی و آینده شغلی او را در اولویت قرار می‌دهند. این نشان می‌دهد که با کسب استقلال اقتصادی و فرصت‌های شغلی بیشتر، زنان تصمیمات متفاوتی درباره ازدواج و تشکیل خانواده اتخاذ می‌کنند.

تحلیل نرخ طلاق

در کنار کاهش نرخ ازدواج، داده‌ها نشان می‌دهد که تعداد طلاق‌ها در قزاقستان نیز کاهش یافته است. در سال ۲۰۱۹، ۵۹۷۰۰ مورد طلاق ثبت شد، در حالی که این تعداد در سال ۲۰۲۳ به ۴۰۲۰۰ مورد کاهش یافت. با این حال، نرخ طلاق در طول ۲۰ سال گذشته نوسان داشته و با آمار ازدواج همبستگی نشان می‌دهد. قزاقستان در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر، از نظر نرخ طلاق در سطح نسبتاً بالایی قرار دارد. در حالی که ممکن است اخیراً شاهد کاهش در تعداد طلاق‌ها باشیم، این کشور به لحاظ تاریخی بی‌ثباتی زناشویی قابل توجهی را تجربه کرده است.

در بررسی نرخ طلاق در مناطق مختلف قزاقستان نیز تفاوت‌هایی دیده می‌شود. نرخ طلاق در مناطق مرکزی و شمالی و همچنین در شهرهای بزرگ مانند آلماتی و نورسلطان (آستانه) بالاتر است. در مقابل، مناطق جنوبی و غربی نرخ طلاق پایین‌تری دارند که احتمالاً به دلیل نفوذ بیشتر ارزش‌های سنتی است. این تفاوت‌های منطقه‌ای ممکن است نشان‌دهنده تأثیرات متفاوت شهرنشینی، مدرنیزاسیون و حفظ ارزش‌های سنتی در نقاط مختلف کشور باشد.

همه‌گیری کووید-۱۹ نیز بر نرخ طلاق تأثیراتی داشته است. به نظر می‌رسد که در ابتدا، همه‌گیری و محدودیت‌های ناشی از آن باعث نزدیکی بیشتر زوج‌ها شده و منجر به کاهش نرخ طلاق در آن دوره گردیده است. محدودیت‌های قرنطینه و عدم امکان برگزاری مراسم عروسی نیز در کاهش نرخ ازدواج در سال ۲۰۲۰ نقش داشته‌اند. این نشان می‌دهد که عوامل خارجی مانند همه‌گیری‌ها می‌توانند به طور موقت بر روندهای ازدواج و طلاق اثر بگذارند و حساسیت این پدیده‌های اجتماعی به رویدادهای گسترده‌تر جامعه را برجسته می‌کنند.

عوامل اصلی طلاق

علل اصلی طلاق در قزاقستان پیچیده و چندوجهی است و شامل ترکیبی از رفتارهای فردی، پویایی روابط و فشارهای گسترده‌تر اجتماعی و اقتصادی می‌شود. اعتیاد یکی از همسران به الکل یا مواد مخدر دلیل اصلی بسیاری از طلاق‌ها است. خشونت خانگی علیه همسر یا فرزندان نیز عامل مهم دیگری محسوب می‌شود. خیانت زناشویی، اعتیاد به قمار، عدم تفاهم و فقدان عشق نیز از دلایل شایع طلاق در این کشور هستند. دخالت والدین، مشکلات اقتصادی و مالی، تغییر نگرش‌ها نسبت به ازدواج و فقدان محدودیت‌های اخلاقی، و تضاد ناشی از نقش‌های جنسیتی سنتی نیز در بروز طلاق نقش دارند.

به طور سنتی، دوره ۵ تا ۹ سال اول ازدواج به عنوان آسیب‌پذیرترین زمان برای طلاق شناخته می‌شد. با این حال، از سال ۲۰۲۱ این روند تغییر کرده و درصد بیشتری از طلاق‌ها در ۱ تا ۴ سال نخست زندگی مشترک رخ می‌دهد. این تغییر ممکن است نشان‌دهنده چالش‌هایی باشد که زوج‌ها در مراحل اولیه زندگی مشترک با آن روبرو می‌شوند، احتمالاً به دلیل انتظارات غیرواقعی یا دشواری در سازگاری با زندگی زناشویی.

تغییر ساختارهای خانواده

افزایش رواج مشارکت‌های مدنی یکی از تغییرات قابل توجه در ساختار خانواده در قزاقستان است. ازدواج‌های مدنی به عنوان یک "دوره آزمایشی" پیش از تعهدات جدی‌تر، بیشتر مورد پذیرش قرار می‌گیرند. سهم افرادی که در مشارکت‌های مدنی زندگی می‌کنند از ۲.۹ درصد در سال ۲۰۱۹ به ۵.۸ درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است. در حالی که بخش عمده‌ای از جامعه هنوز ثبت رسمی ازدواج را ضروری می‌دانند، اقلیت رو به رشدی اتحادیه‌های مدنی را پذیرفته‌اند. این روند نشان‌دهنده یک تغییر تدریجی از تأکید سنتی بر ازدواج ثبت‌شده است.

افزایش میانگین سن اولین ازدواج نیز پیامدهایی برای ساختار خانواده دارد. تأخیر در ازدواج می‌تواند بر نرخ باروری و اندازه خانواده تأثیر بگذارد. همچنین، افراد مسن‌تر نیز به طور فزاینده‌ای ازدواج کرده یا مجدداً ازدواج می‌کنند. تأخیر در ازدواج می‌تواند منجر به خانواده‌های کوچک‌تر و پویایی‌های متفاوت در روابط زناشویی شود.

در کنار مدرنیزاسیون، ارزش‌های سنتی خانواده همچنان در قزاقستان پابرجا هستند. نقش‌های جنسیتی سنتی هنوز توسط بسیاری ترجیح داده می‌شود، به طوری که مردان به عنوان نان‌آور و زنان مسئول امور خانه تلقی می‌شوند. پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها نقش مهمی در تربیت فرزندان ایفا می‌کنند. ارزش‌هایی مانند احترام به بزرگان هنوز مهم تلقی می‌شوند، اگرچه اهمیت آنها در سال‌های اخیر کاهش یافته است. در جامعه قزاقستان، تعامل پیچیده‌ای بین سنت‌های ریشه‌دار و تأثیرات جهانی‌شدن و مدرنیزاسیون وجود دارد.

نقش ارزش‌ها و سنت‌های فرهنگی

فرهنگ قزاق نقش مهمی در شکل‌گیری ازدواج و خانواده در این کشور ایفا می‌کند. از نظر تاریخی، ازدواج‌های سنتی و پرداخت "قالیم" (مهریه) رایج بوده است. آداب و رسوم سنتی مربوط به عروسی‌ها و نقش اعضای خانواده هنوز برای بسیاری از مردم اهمیت دارد. مفهوم "اویات" (شرم) می‌تواند بر نگرش نسبت به طلاق و روابط پیش از ازدواج تأثیر بگذارد. دخالت بستگان به عنوان یک عامل اصلی در طلاق ذکر شده است. نگرش‌های سنتی گاهی مانع از تصدی پست‌های بالا توسط زنان یا ایفای نقش فعال در زندگی سیاسی می‌شود.

ازدواج‌های بین‌قومی نیز در قزاقستان وجود دارد. اگرچه قزاقستان از نظر تاریخی به دلیل ازدواج‌های بین‌قومی مورد ستایش قرار می‌گرفت، اما بیشتر این ازدواج‌ها بین اسلاوها و آلمانی‌ها صورت می‌گرفت. ازدواج‌های بین‌قومی که قزاق‌ها در آن شرکت دارند ممکن است به دلیل دیدگاه‌های پیشرفته‌تر و کمتر سنتی، با نرخ باروری پایین‌تری مرتبط باشد. تنوع قومی قزاقستان لایه دیگری از پیچیدگی را به الگوهای ازدواج و تشکیل خانواده اضافه می‌کند.

دین، به‌ویژه اسلام، نیز بر دیدگاه‌ها در مورد خانواده و ازدواج در قزاقستان تأثیرگذار است. قزاقستان کشوری با اکثریت مسلمان است و ارزش‌های اسلامی بر نگرش نسبت به خانواده و ازدواج تأثیر می‌گذارد. با این حال، دوران شوروی نهادهای مذهبی را تضعیف کرد و ترکیبی از ارزش‌های سنتی و سکولار ایجاد کرد. تعامل بین اعتقادات مذهبی، تأثیرات تاریخی و مدرنیزاسیون، نگرش نسبت به ازدواج، طلاق و زندگی خانوادگی را شکل می‌دهد.

سیاست‌های دولتی و سیستم‌های حمایتی

دولت قزاقستان اهمیت رفاه خانواده و برابری جنسیتی را درک کرده و چارچوب سیاست جامعی برای رسیدگی به این مسائل ایجاد کرده است. "مفهوم سیاست خانواده و جنسیت در جمهوری قزاقستان تا سال ۲۰۳۰" با هدف ارتقای برابری جنسیتی در تمام عرصه‌های جامعه، از جمله روابط خانوادگی، تدوین شده است. این سیاست شامل اقداماتی برای حمایت از خانواده‌ها، حفاظت از مادران و کودکان، و تقویت ارزش‌های خانوادگی است. همچنین به مسائلی مانند خشونت خانگی و توانمندسازی اقتصادی زنان می‌پردازد.

دولت همچنین ابتکارات و برنامه‌های حمایتی خاصی را اجرا کرده است. از جمله این برنامه‌ها می‌توان به پرداخت کمک هزینه به خانواده‌های پرجمعیت و مادران دارای فرزندان زیاد، برنامه کمک‌های اجتماعی هدفمند (TSA) (که البته با چالش‌هایی در زمینه دسترسی به همه نیازمندان روبرو است)، تأسیس مراکز حمایت از خانواده برای ارائه کمک به خانواده‌های نیازمند، تلاش‌ها برای مبارزه با خشونت خانگی از طریق اصلاحات قانونی و خدمات حمایتی، و همکاری با یونیسف در زمینه پایان دادن به نهادینه کردن کودکان و حمایت از خانواده‌ها اشاره کرد. دولت همچنین روز خانواده را تعیین کرده و مسابقات ملی را برای ترویج ارزش‌های خانوادگی برگزار می‌کند. این ابتکارات نشان‌دهنده تلاش‌های دولت برای تقویت اهمیت خانواده در جامعه قزاقستان است.

پیامدهای جمعیتی و پیش‌بینی‌های آینده

کاهش نرخ ازدواج می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر نرخ باروری و رشد جمعیت داشته باشد. معمولاً کاهش نرخ ازدواج با کاهش نرخ باروری همراه است. با این حال، قزاقستان در سال‌های اخیر شاهد افزایش نرخ باروری بوده که احتمالاً با همه‌گیری مرتبط است. نرخ باروری کل در حال افزایش است. همچنین، میانگین سن مادر شدن برای اولین بار نیز در حال افزایش است. رابطه بین نرخ ازدواج و نرخ باروری در قزاقستان پیچیده بوده و تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله شرایط اقتصادی و روندهای اجتماعی قرار دارد.

تغییرات در نرخ ازدواج و باروری می‌تواند پیامدهایی برای تأمین اجتماعی و جمعیت سالمند داشته باشد. تغییرات ساختاری جمعیتی می‌تواند خطر را برای سیستم تأمین اجتماعی افزایش دهد. تغییرات در ازدواج و باروری بر نرخ مشارکت نیروی کار و عملکرد اقتصادی نیز تأثیر می‌گذارد. کاهش نرخ ازدواج و احتمالاً کاهش نرخ باروری در بلندمدت می‌تواند پیامدهایی برای نیروی کار آینده و پایداری سیستم‌های حمایت اجتماعی داشته باشد.

جمع بندی:

وضعیت ازدواج و خانواده در قزاقستان نشان‌دهنده یک تصویر پیچیده و در حال تحول است. نرخ ازدواج در مسیر کاهشی قرار دارد، در حالی که نرخ طلاق، پس از نوسانات، اخیراً شاهد کاهش در میزان بوده است. این روندها تحت تأثیر عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاست‌های دولتی شکل می‌گیرند. تغییرات مهمی در ساختار خانواده رخ داده است، از جمله افزایش میانگین سن ازدواج، پذیرش بیشتر مشارکت‌های مدنی و تغییر در الگوهای ازدواج به سمت افزایش ازدواج مجدد. با وجود تأثیر فزاینده مدرنیزاسیون و جهانی‌شدن، ارزش‌ها و سنت‌های فرهنگی قزاق همچنان در این نهاد حیاتی نقش‌آفرین هستند. دولت قزاقستان با رویکردی فعال، در تلاش است تا از نهاد خانواده حمایت کرده و با چالش‌هایی مانند خشونت خانگی و مشکلات اقتصادی مقابله کند. با این حال، پیامدهای جمعیتی ناشی از این تحولات، از جمله تأثیر بر نرخ باروری و ساختار سنی جمعیت، نیازمند توجه و برنامه‌ریزی بلندمدت است. در مجموع، نهاد خانواده در قزاقستان در حال عبور از یک دوره گذار است که نیازمند درک عمیق‌تر و پاسخ‌های سیاستی مناسب است.

جداول مقایسه‌ای ازدواج و طلاق در قزاقستان

آلماتی قزاقستان

منابع:

https://pdfs.semanticscholar.org/e030/56409da9650e88ca0c7e720f00aa4f758687.pdf

https://tengrinews.kz/curious/kazahstantsyi-bolshe-ne-hotyat-jenitsya-statistika-570033/

https://en.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakhstanis-are-getting-married-less-statistics-267927/

https://qazinform.com/news/latest-report-reveals-new-data-and-trends-on-families-in-kazakhstan_a4039523

https://newsline.kz/article/1155818/

https://www.kt.kz/eng/society/every_second_marriage_breaks_down_in_north_of_kazakhstan_and_every_fifth_in_south_1153664437.html

https://journal.apa.kz/index.php/path/article/download/76/54/592

https://egov.kz/cms/en/articles/family_support/posobiya-i-lgoty