وقتی عبارت فیلم‌ سازان زن پاکستانی به گوش می‌رسد، احتمالاً برخی نام‌های آشنا به ذهن می‌رسند — شاید شرمین عبید چنوی یا مهرین جبار. این‌ها چهره‌هایی هستند که شهرتی جهانی یافته‌اند. اما داستان زنان پشت دوربین در پاکستان بسیار غنی‌تر و پیچیده‌تر از آن چیزی است که غالباً تصور می‌شود.

از نخستین سال‌های شکل‌گیری سینمای پاکستان، زنان برای یافتن جایگاه خود در صنعتی مردسالار و جامعه‌ای که مشارکت زن در سینما را نمی‌پذیرفت، مبارزه کردند. با وجود موانع فراوان، سهم آنان در مسیر تحول سینمای پاکستان قابل توجه و پایدار بوده است.

این گزارش، نگاهی دارد به مسیر و آثار شماری از تأثیرگذارترین کارگردانان زن در تاریخ سینمای پاکستان — از پیشگامان دهه ۵۰ میلادی تا صداهای جهانی امروز.

۱. نور جهان – نخستین زن پشت دوربین

نور جهان، ملقب به ملکه ترنم، بیشتر به خاطر آواز و بازیگری‌اش شناخته می‌شود. اما کمتر کسی می‌داند که او نخستین زن فیلم‌ساز در تاریخ سینمای پاکستان نیز بوده است.

او در سال ۱۹۵۱ با فیلم چن وی (Chann Way) نخستین تجربه کارگردانی‌اش را ثبت کرد — که همچنین اولین فیلم او در پاکستان به عنوان بازیگر نیز محسوب می‌شود. گرچه برخی منابع مدعی‌اند که همسرش شوکت حسین رضوی کارگردان اصلی فیلم بوده، اما شواهدی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد نور جهان با توجه به آشنایی با زبان پنجابی و فرهنگ محلی، هدایت بازیگران و نظارت بر زبان، لهجه و لحن گفتار را بر عهده داشت.

فیلم چن وی با موفقیت تجاری همراه بود و ۱۸ هفته در گیشه ماند. گرچه نور جهان هرگز فیلم دیگری را کارگردانی نکرد، اما نفوذ و حضورش در سینما — چه مقابل دوربین و چه پشت آن — تا پایان عمر ادامه داشت. همکاری‌های مکرر او با خوجه خورشید انور از نشانه‌های تأثیرگذاری‌اش در تصمیم‌گیری‌های هنری بود.

۲. سنگیتا – پیشگام حقیقی

اگر بتوان کسی را شایسته عنوان پیشگام واقعی در عرصه کارگردانی زنان در پاکستان دانست، آن شخص بی‌تردید سنگیتا است. او که فعالیت هنری‌اش را به عنوان بازیگر آغاز کرده بود، در سال ۱۹۷۶ با فیلم دختر جامعه  (Society Girl) نخستین اثر خود را کارگردانی کرد — فیلمی که با استقبال منتقدان و تماشاگران روبه‌رو شد و جایزه ویژه «نگار» را نیز برای او به ارمغان آورد.

فیلم بعدی او، مُشتی بر چاول (Mutthi Bhar Chaawal)، اقتباسی از رمان «یک چادر میلی‌سی» نوشته راجندر سینگ بیدی بود. این فیلم، هم جایزه بهترین فیلم و هم بهترین کارگردانی را در جوایز نگار از آنِ سنگیتا ساخت.

سنگیتا همچنین در زمینه کمدی نیز موفق بود — فیلم میان بیوی رازی یک فیلم جوبیلی پلاتینوم شد و توانایی او در ژانرهای گوناگون را نشان داد.

در دوران فعالیتش، سنگیتا نه تنها جایگاه تثبیت‌شده‌ای برای خود ساخت، بلکه حضور زنان در مقام کارگردان را در صنعت مردسالار سینمای پاکستان مشروعیت بخشید.

۳. شمیم آرا – ستاره‌ای که به پشت دوربین رفت

شمیم آرا یکی از محبوب‌ترین بازیگران زن دوران طلایی سینمای پاکستان بود. او در فیلم‌هایی چون سائقه، دوراها و آگ کا دریا در کنار ستارگانی چون وحید مراد و محمد علی بازی کرد. فیلم فرنگی نیز یکی از موفقیت‌های انفرادی او بود.

او در اواخر دوران کاری‌اش به کارگردانی روی آورد. نخستین فیلم او به نام پلی‌بوی در سال ۱۹۷۸ با بازی ندیم ساخته شد و به موفقیت جوبیلی طلایی دست یافت.

اما نقطه عطف کارگردانی او، فیلم معروف مُنڈا بگڑا جائے در سال ۱۹۹۵ بود — فیلمی با بازی ژان رامبو، صاحبه، ریما و بابر علی که ۱۰۰ هفته پیاپی در سینماهای کراچی و لاهور روی پرده ماند. آهنگ معروف آن «تیرا منڈا بگڑا جائے» به یک ترانه ماندگار تبدیل شد.

شمیم آرا با این فیلم، جایگاه خود را به عنوان یکی از کارگردانان مهم سینمای تجاری تثبیت کرد و نشان داد زنان می‌توانند از نقش بازیگر به جایگاهی اثرگذار در پشت صحنه برسند.

۴. شرمین عبید چنوی – صدای جهانی سینمای مستند

شرمین عبید چنوی یکی از شناخته‌شده‌ترین فیلم‌سازان پاکستانی در سطح بین‌المللی است. او دو جایزه اسکار را برای دو مستند خود کسب کرد:

• نجات چهره‌ها (Saving Face) – درباره قربانیان اسیدپاشی در پاکستان.
• دختری در رودخانه (A Girl in the River) – درباره قتل‌های ناموسی.

او با پرداختن به موضوعات حساس و اجتماعی، مستندسازی را به عرصه‌ای برای کنشگری تبدیل کرده است. اما فعالیت او به مستند محدود نمانده — شرمین با راه‌اندازی مجموعه انیمیشن سه قهرمان (Teen Bahadur)، نقش مهمی در گسترش سینمای کودک و نوجوان در پاکستان ایفا کرده است.

از دیگر افتخارات او می‌توان به کارگردانی چند قسمت از سریال خانم مارول  (Ms. Marvel) از دنیای مارول اشاره کرد. او همچنین نخستین زنی خواهد بود که یکی از فیلم‌های مجموعه جنگ ستارگان (Star Wars) را کارگردانی می‌کند — گامی بی‌سابقه برای یک کارگردان زن پاکستانی.

نتیجه‌گیری: میراثی که همچنان در حال شکل‌گیری است

با وجود شمار اندک، کارگردانان زن در پاکستان سهمی بی‌بدیل در شکل‌دهی به سینمای ملی داشته‌اند. از نور جهان که در دهه ۵۰ راه را آغاز کرد، تا شرمین عبید چنوی که سینمای مستند را جهانی کرد، هر یک از این زنان راهی مستقل و جسورانه پیموده‌اند.

آن‌ها ثابت کرده‌اند که سینما عرصه‌ای صرفاً مردانه نیست، بلکه جایگاهی است برای صدای زنانه، خلاقیت، تحول اجتماعی و تغییر فرهنگی. امروز نسل جدیدی از فیلم‌سازان زن — از جمله ارم پروین بلال )جوش(، صبیحه سُمر )آب‌های خاموش (و آفیه ناتانیل )دختر (این مسیر را با جسارت و نگاهی نو ادامه می‌دهند.

داستان این زنان تنها روایت سینما نیست — بلکه داستان ایستادگی، نبوغ، و دگرگونی است.

https://pakistanicinema.net/2024/03/08/women-directors-who-shaped-pakistani-cinema/