انتشارات علوم انسانی چین؛ چاپ اول: 1992؛ قیمت: 8.10 یوان.

‎‎توتم­گرایی ریشه در اعصار کهن دارد. آنچه در دوران معاصر به‌عنوان فرهنگ توتمی در میان اقوام چین بازمانده، صرفاً بقایای ساختاری این پدیده است. در فرآیند هزاران سالۀ دگرگونی‌های تاریخی، فرهنگ توتمی با باورهای دینی متأخر درهم‌تنیده و به موجودیتی یگانه بدل شده­است. از این روی، نمونه‌های مطرح‌شده در این اثر دربارۀ اقوام چین، پدیده‌های توتمیِ ناب و کلاسیک محسوب نمی­شوند.

‎روش پژوهش این کتاب در مقایسه با آثار هم‌سو در حوزه‌های داخلی و بین‌المللی، رویکردی متمایز دارد: تحلیل فرهنگ توتمی اقوام چین از منظر «زمان‌مکان فرهنگی»  (Chronotope)صورت گرفته که هم ساختار افقی (فضامندی) و هم سطوح عمودی (زمان­مندی) را دربرمی‌گیرد. این مطالعه هم‌زمان به کنکاش در کارکردها و معانی نمادین توتم‌ها می­پردازد و دگردیسی عناصر فرهنگ توتمی و اشکال بازنمود آن را واکاوی می‌کند. غایت این رویکرد، بازسازی شناختی جامع‌تر و یکپارچه‌تر از توتم‌گرایی در تاریخ چین برای خواننده است.

این کتاب اثر هه شینگ‌لیانگ، نخستین پژوهش نظام‌مند در حوزۀ فرهنگ توتم بومی در فضای علمی چین به‌شمار می‌رود و نقطۀ عطفی در گذار از مشاهدات پراکندۀ مردم‌نگارانه به سمت بنیان‌گذاری نظریۀ مستقل دربارۀ توتم به‌شمار می‌آید و با اتخاذ چارچوب تحلیلی مبتنی بر «تحلیل زمانی-فضایی فرهنگ»، از رهگذر تقاطع ساختارهای افقی فضایی و لایه‌های عمودی تاریخی، به تبیین این نکته می‌پردازد که چگونه فرهنگ توتم از یک آگاهی دینی ابتدایی به هستۀ فرهنگ پایه‌ای چین بدل شده­است.

از حیث محتوایی، نویسنده بر این باور است که گونه­ های باقی‌مانده از فرهنگ توتم در میان اقوام مختلف چین در دوره‌های جدیدتر، نوعی «باقی‌ماندۀ ساختاریافته» محسوب می‌شوند که طی هزاران سال، با باورهای دینی بعدی در هم تنیده‌اند. هه شینگ‌لیانگ، توتم را به مثابۀ آگاهی دینی سه‌گانه -خویشاوندی، نیاپرستی و الوهیت - تعریف می­‌کند. برای نمونه، در باورهای شمن‌گرایان شمال چین، توتم خرس هم‌زمان به‌عنوان نیا، خداوند طبیعی و نماد قومی ایفای نقش می‌کند؛ که گذار به سمت نظام پیچیدۀ اسطوره‌ای را نشان می‌دهد. وی همچنین نقش نظام‌ساز توتم را برجسته می‌سازد: نظام ممنوعیت‌های ازدواجی (توتمی) به‌عنوان نوعی «قانون ابتدایی زناشویی»، بنیان روابط اجتماعی را شکل داده و از آن، نشانه‌هایی همچون نام‌خانوادگی، نام اماکن و عناوین حکومتی پدید آمده­است. برای مثال، نام خانوادگی «جی»، ریشه در توتم خرس دارد. در تحلیل نماد اژدها به‌مثابۀ توتم محوری چین، نویسنده نشان می­دهد که این موجود اسطوره‌ای - که ریشه در مار دارد - چگونه از رهگذر ادغام توتم‌های پرندگان، گوزن‌ها و دیگر حیوانات در دورۀ «تای‌هائو»، به نشانه‌ای از اقتدار سیاسی و وحدت ملی تبدیل شده­است.

در سطح روش‌شناختی، کتاب با فراتر رفتن از توصیفات سنتی مردم‌نگارانه، برای نخستین‌بار تحلیل توتم را در چارچوب «مختصات زمانی-فضایی» پیشنهاد می‌کند. در تحلیل افقی، از طریق مقایسۀ اقوام کوچ‌نشین (با توتم‌هایی چون گرگ و عقاب) با اقوام کشاورز (با توتم‌هایی مانند مار و برنج)، ارتباط بین شیوۀ معیشت و گزینش توتم نمایان می‌شود. در تحلیل عمودی، دگرگونی معنایی یک عنصر توتمی مانند «پرنده» از اسطورۀ «مرغ سیاه زادۀ خاندان شان» در دورۀ شانگ، تا نقش‌بندی‌های پرنده‌گون در ظروف آیینی دورۀ ژو، و سپس نقش آن در لباس‌های رسمی سلسله‌های مینگ و چینگ، روند انباشتی معنا در طول تاریخ را آشکار می‌سازد. همچنین نویسنده در تحلیل نقش توتم در هنر - ازجمله نقش هیولاها بر ظروف مفرغی  (taotie)- فرآیند «قُدسیت­زدایی» (desacralization)  از نمادهای دینی و تبدیل آن‌ها به عناصر تزئینی را بررسی می­کند.

این کتاب، ضمن نقد نظریه‌های کلاسیک غربی دربارهٔ توتم، از جمله الگوی تکاملی فرِیزر، این دیدگاه را رد می‌کند که فرهنگ توتم در چین، مسیری خطی از «شکوفایی در دورۀ پارینه‌سنگی» تا «زوال در دورۀ نوسنگی» را پیموده­است. در عوض، از پیوستگی تحول و «دگرگونی درون‌زا»ی آن سخن می‌گوید که در نهادهای آیینی و موسیقایی چین، تداوم یافته­است.

گرچه به‌عنوان اثری نوآورانه تحسین شده، اما از نظر برخی منتقدان، با چالش‌هایی نیز روبه‌روست. از جمله، یکی از ایراداتی که به آن گرفته­اند، تعمیم‌گرایی افراطی در نسبت دادن همهٔ نمادهای حیوانی اقوام باستانی (چون اژدها، خرس، پرنده) به سطوح مختلف توتم، بدون استناد کافی به داده‌های باستان‌شناختی است. همچنین، فقدان شواهد عینی در دورهٔ پارینه‌سنگی برای رونق توتم‌باوری، در مقابل یافته‌های متعدد نوسنگی چون نمادهای دینی تمدن لیانگ‌ژو، الگوی تکامل‌گرایانه را با تردید مواجه می‌سازد.

با این‌همه، کتاب دو دستاورد نظری برجسته دارد: نخست، صورت‌بندی «فرهنگ پایه‌ای» که در آن توتم به‌منزله کُد فرهنگی زیرساختی در سنت چین، نه تنها ایدهٔ «وحدت انسان و طبیعت»، بلکه الگوی «ادغام نمادین در سیاست» را پدید آورده­است؛ و دوم، طرح نظریۀ «فعال­سازی بقایای فرهنگی» که در آن مظاهر توتمی در اقوام امروزی (مانند پرستش درخت افرا در میان قوم میائو)، نه میراثی منجمد، بلکه سنّت‌های زنده در آیین‌ها، صنایع دستی و مناسک قومی محسوب می‌شوند. این نظریه مبنای فکری قابل اتکایی برای حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس ارائه می‌کند.

در نهایت، فرهنگ توتمی چین، فراتر از گردآوری داده‌های مادی، توتم را همچون منشوری برای رمزگشایی از پیوستگی و شمول‌گرایی تمدن چینی تلقی می‌کند. نویسنده با بررسی نفوذ توتم در نظام‌های اجتماعی، هنری و اعتقادی، ضمن بازسازی منطق تولید فرهنگ بومی، به‌گونه‌ای مؤثر در برابر روایت‌های تک‌ساحتی غرب‌محور دربارۀ تکامل تمدن ایستادگی می‌کند. برای نمونه، توانایی اژدها در ادغام نمادهای گوناگون اثبات می‌کند که تمدن‌های غیرغربی می‌توانند از رهگذر «هم‌سازی نمادین» (symbolic acculturation) - و نه از طریق حذف و جایگزینی خطی - به پیشرفت تمدنی دست یابند. این رویکرد، الگویی از «زیبایی‌شناسی تفاوت» را در مطالعات تطبیقی تمدن‌ها معرفی می‌کند و جایگاه این اثر را به‌عنوان نقطۀ عطفی در گذار پژوهش توتم از حاشیه‌نویسی نظریات غربی به سوی تأسیس گفتمان علمی بومی تثبیت می‌کند.

مترجم: خانم شائو هَن وِن؛ استادیار زبان فارسی دانشگاه گوانگدونگ.