دین اسلام بر زبان و فرهنگ قرقیزها تاثیر دارد. برخی می گویند مفاهیم وآموزه های دینی از طریق اسلام وارد آداب و رسوم قرقیزها شده و برخی نیز تصریح می کنند آداب و رسوم دین اسلام از زمان های قدیم برای ما قرقیزهاآشناست.

  عنایت الله عظیم اف عرب شناس و استاد دانشگاه استانبول آیدین  این موضوع را با کانات بیک میرزاخلیل اف کارشناس دینی قرقیز به مباحثه و گفتگو نشسته است.

- میرزاخلیل اف : وقتی ما به اسلام سنتی اشاره می کنیم  مذهب حنفی و عقیده ماتریدی  در ذهن ما متبادر می شود. در مورد این مسئله مختصر توضیح بدهید. اسلام قرقیزها چه تفاوت هایی با سایر مذاهب و جنبش های اسلامی دارد؟

- عظیم اف : دین اسلام به یک ملت و یا به یک قوم خاصی تعلق ندارد ؛ بلکه این دین متعلق به تمام مسلمانان جهان است. آخرین و کامل ترین دین خداوند بر بشریت است. ضمن همه جانبه بودن ؛  دین اسلام نکات دیگری هم دارد.

اسلام سنتی کسانی هستند که مطابق سنت اسلام زندگی می کنند. این اسلام در نوع خود اصیل است و به سنت و اصالت اسلام پایبند است. اسلام سنتی قرقیزها اسلامی است که پایبندی به قرآن و سنت پیامبر دارد و ویژگی ها و فرهنگ های سایر اقوام را که مخالف دین اسلام نباشد؛  قبول می کند. اسلام سنتی اسلامی است که در قرقیزستان و آسیای مرکزی سنتی شده و اجداد ما از زمان های قدیم به آن اعتقاد داشته اند.

مذهب حنفی نسبت به سایر مذاهب دین اسلام تفاوت دارد و اختلاف بین آداب و رسوم ملی و ارزش های اسلامی ندارد و در تقویت روابط کشور با دین نقش مهمی دارد. چنین ویژگی های اسلام سنتی علیرغم  تبلیغات غیر دینی در دوران شوروی با دولت دشمنی نکرده است. مسئله تنوع دینی در جامعه امروز به دلیل تضاد فرهنگ ما با دیدگاه های مذاهب غیر سنتی می باشد. قرقیزستان برای تامین نیازهای دولت و جامعه باید یک سیاست مذهبی مبتنی بر "اسلام سنتی" را دنبال کند.

-  اسلام چه زمانی در میان قرقیزها گسترش یافته است؟

- ما نمی توانیم روند گسترش اسلام در میان قرقیزها را از سایر اقوام ترک زبان جدا کنیم. بر اساس صحفات تاریخ، در سال های ۹۶۰ میلادی، پادشاهی قراخانی بر کل آسیای مرکزی تا خیوه و با پایتخت خود در اوزگن (استان اوش) حکومت می کرد. بنابراین، دولت قراخانی اولین دولت مسلمان ترک زبان از جمله قرقیزها بوده است.

در زمان سلطنت ساتیک بوگرا خان[۱] ( از پادشاهان قراخانیان)، در منطقه آسیای مرکزی بیش از ۲۰۰ هزار نفر مسلمان بوده اند. خود ساتیک بوگرا خان گفته است : "در خواب محمد (ص) را دیده ام" و سپس به دین اسلام اعتقاد آورده است. بر اساس برخی از منابع تاریخی در چین، در سال ۱۴۰۸ میلادی "در منطقه جتی- سو مردم عشایر مسلمان در یورت ها زندگی می کردند و قیمیز (شیر اسب) می نوشیدند" . از آنجا که نام خان قرقیزها در منطقه ایسیک کول در سال ۱۵۰۵ میلادی محمد حیدر بوده است، می توان گفت که خود خان و مردم آن منطقه مسلمان بوده است.

به طور خلاصه می توان اینگونه گفت که دین اسلام در میان قرقیزها در قرون IX-X ترویج و گسترش یافته است.

- لطفا در مورد زبان قرقیزی توضیح دهید و تاثیر دین اسلام بر این زبان؟

- دین اسلام تاثیرات زیادی  بر زبان قرقیزی داشته است. تعدادی از کلمات سنتی و فرهنگی قرقیزها از زبان عربی گرفته شده است. برخی دانشمندان می گویند کلمات عربی به طور مستقیم وارد زبان قرقیزی شده است، ولی دیگرانی هم معتقدند که کلمات زبان عربی از طریق زبان های اقوام همسایه مانند ازبک ها، اویغورها، تاجیک ها و قزاق ها وارد زبان قرقیزی شده است.

در تاریخ مشخص است که قرقیزها با عرب ها غیر از جنگ در منطقه تالاس روابط مستقیم نداشته اند. علاوه بر این کلمات عربی در زبان قرقیزی معناهای دیگری هم دارند. کلمات عربی در زبان معاصر قرقیزی را باید با زمان گسترش دین اسلام در میان منطقه آسیای مرکزی در نظر گرفت. چون همان کلمات در سایر اقوام در آسیای مرکزی نیز وجود دارند. خیلی از کلمات عربی در زبان قرقیزی تغییرات قابل توجه آوایی پیدا کرده و امروزه کاملا در فرهنگ لغت قرقیزها جذب شده و مانند کلمات اصلی زبان قرقیزی شده اند.

اکثر کلمات عربی در زبان قرقیزی، کلمات و اصطلاحات دینی و مذهبی هستند. همچنین برخی از اسامی پدیده های مختلف طبیعی، غذاها و سلاح ها در زبان قرقیزی از کلمات عربی گرفته شده اند.

کلمات و اصطلاحات دینی عربی هنوز هم بر زبان قرقیزی تاثیر می گذارند. به عنوان مثال، کلمه عربی "حلال" در زمان های قدیم وارد زبان قرقیزی شده و به "الال و ادال" تبدیل شده بود. در حال حاضر همین کلمه "حلال"  بدون هیچ تغییری دوباره وارد زبان قرقیزی شده و بهمین شکل مورد استفاده قرار می گیرد.  

در حال حاضر باید به اصطلاحات دینی و مذهبی توجه کرد، چون در سال های اخیر کلمات عربی مانند "شیخ" و غیره بیشتر  مورد استفاده قرار می گیرند. بنابراین روند تاثیر گذاری اسلام بر زبان قرقیزی هنوز هم ادامه دارد.

در آخر باید گفت که دین اسلام زبان قرقیزی را غنی کرده و می کند. زبان خودش یک سیستمی است که می تواند تغییر کند و متحول شود. زبان قرقیزی به دلیل کلمات عربی و اسلامی از بین نخواهد رفت. برعکس تکمیل تر شده و توسعه خواهد یافت.

میرزاخلیل اف: - آیا دین از جمله اسلام، آداب و رسوم و رفتار قرقیزها را از درون تغییر داده و تاثیر گذاشته است؟

عظیم اف: - البته، دین در فرهنگ و تمدن جایگاه والایی دارد. فرهنگ قرقیز با دین اسلام هیچ تضادی ندارد، بلکه مکمل یکدیگر می باشند.

فرهنگ قرقیزها شامل سه ستون می باشد: اول، فرهنگ قرقیزها قبل از اسلام (شمنیسم، تنگری گرایی)، دوم، فرهنگ اسلام پس از مسلمان شدن قرقیزها و سوم، فرهنگ مدرن غربی یا روسی.  فرهنگ قرقیزها را نمی توان بدون این سه ستون تصور کرد. به همین ترتیب، تاثیر اسلام بر زبان، فرهنگ، آداب و رسوم قرقیزها را هرگز نمی توانیم انکار کنیم.

                                                                                                                                            دوهفته نامه جامعه و فرهنگ قرقیزستان-شماره۴۲- نیمه دوم آبان۱۳۹۹