مقدمه

جمهوری اسلامی ایران در دوران پس از انقلاب اسلامی با یک جهش جمعیتی روبه‌رو بوده‌است و علی‌رغم اینکه ظرفیت آموزش عالی در کشور بسیار توسعه پیدا کرده، اما به دلیل محدودیت‌هایی که کنکور برای داوطلبان آموزش عالی ایجاد می‌کند، عده‌ای برای ادامۀ تحصیل به سمت کشورهای اروپایی، آمریکایی، آسیایی و بلوک شرق می‌روند.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال جمهوری‌های آن، درها به روی خارجیان باز شد. در این میان، علاقه‌مندان تحصیلات دانشگاهی به دلایل مختلفی مانند هزینۀ کمتر، ورود بدون کنکور به دانشگاه‌ها، پرداخت شهریه‌های نسبتاً کم در مقایسه با دانشگاه‌های اروپا و آمریکا، سهولت گرفتن ویزا و نزدیک بودن به ایران به این جمهوری‌ها هجوم آوردند. بیشترین تعداد دانشجویان ایرانی در کشور روسیه و اوکراین مشغول به تحصیل هستند، البته در کشورهای بلاروس، مولداوی، آذربایجان و ارمنستان نیز تعداد دانشجویان ایرانی کم نیستند.

از دلایل رشد چشمگیر حضور دانشجویان ایرانی در فدراسیون روسیه می‌توان به لغو تأیید رشته‌های پزشکی و دندانپزشکی دانشگاه‌های اوکراین و بلاروس و یا حتی هند اشاره کرد.

در حال حاضر، پس از کشورهای آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان و استرالیا، مقام ششم در فهرست کشورهای صادرکنندۀ خدمات آموزشی از آنِ روسیه است که قصد دارد با اجرای برنامة جذب دانشجوی خارجی، رتبۀ خود را به ­طور قابل توجهی ارتقا دهد. بر اساس چشم‌انداز برنامۀ توسعۀ ظرفیت صادرات نظام آموزشی روسیه که اخیراً از سوی وزارت آموزش و علوم روسیه تصویب شده‌است، تعداد دانشجویان خارجی در مؤسسات آموزش عالی و دانشگاه‌های روسیه در دوره‌ها و رشته‌های تمام‌وقت، از ۲۰۰ هزار نفر باید به ۳۱۰ هزار نفر در سال ۲۰۱۹ و ۷۱۰ هزار نفر در سال ۲۰۲۵ میلادی برسد.

۱. گذری کوتاه به تاریخچة مهاجرت به روسیه و آمار فعلی دانشجویان ایرانی

به نظر می‌رسد که تاریخچه‌ای مشخص و مدوّن دربارۀ مهاجرت علمی ایرانیان به روسیه در ادوار مختلف موجود نیست. با یک بررسی کلی می‌توان دو دورۀ زیر را برای حضور ایرانیان در روسیه با هدف تحصیل در نظر گرفت:

۱ـ۱. دورۀ اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی

با توجه به اطلاعات اغلب شفاهی، در این دوره، دانشجویان با گرایش کمونیستی به این دیار سفر می‌کردند و در آنجا مشغول به تحصیل می‌شدند. از شمار، نام و یاد این دسته از دانشجویان اطلاعی در دست نیست. البته بنا بر اطلاعات، عده‌ای از این دانشجویان به آلمان سفر کرده‌اند.

زمانی که همکاری‌های نظامی بین تهران و مسکو رونق گرفت. صدها کارشناس نظامی شوروی در ایران تا ۱۵ سال پیش از پیروزی انقلاب اسلامی فعالیت داشتند و بیش از ۵۰۰ افسر ایرانی هم در اتحاد جماهیر شوروی تحصیل می‌کردند[۱].

گفتنی است برخی از سفیران ایران در روسیه هم از تحصیل‌کردگان این کشور هستند. نادر آراسته[۲]، حسن پیرنیا[۳]، ملقب به مشیرالملک و بعد مشیرالدّوله (۱۲۵۱ـ۱۳۱۴) و سفیر فعلی ایران، مهدی سنائی از جملۀ این سفیران هستند. از مشاهیر دیگری که در روسیه تحصیل کرده‌اند، می‌توان به سید جعفر پیشه‌وری (۱۲۷۲ـ۱۳۲۶) سیاستمدار، روزنامه‌نگار، نخست‌وزیر حکومت خودمختار آذربایجان و مؤسس فرقۀ دموکرات آذربایجان اشاره کرد که در دانشگاه کمونیستی زحمت‌کشان شرق[۴] تحصیل کرده بود.

۱ـ۲. دورة پسافروپاشی

از سال ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۴ میلادی و کمی بعد، حدود ۱۰۰ دانشجوی بورسیۀ جمهوری اسلامی ایران در روسیه بوده‌اند. برخی تعداد دانشجویان بورسیه در این مقطع را بسیار بالاتر از این رقم یاد می‌کنند. گفتنی است در برهه‌ای هم روسیه شاهد حضور نزدیک به سه هزار دانشجوی ایرانی بود. با وجود این، طبق آخرین آماری که از سوی رایزنی علمی ایران در روسیه ارائه شده‌است، در سال تحصیلی ۲۰۱۶ـ۲۰۱۷ میلادی، کلاً ۱۲۴۰ دانشجوی ایرانی در روسیه مشغول به تحصیل بوده‌اند.

جدول ۱: تعداد دانشجویان ایرانی در روسیه بر حسب شهرها (در سال تحصیلی ۲۰۱۶ـ۲۰۱۷م.)

نمودار:آمار دانشجویان در شهرهای روسیه برحسب درصد (۲۰۱۶ـ۲۰۱۷ م.)

در سال تحصیلی ۲۰۱۷ـ۲۰۱۸ میلادی، جمعیتی حدود ۶۰۰ نفر به آمار فوق اضافه شده‌است. برای سال ۲۰۱۸ـ ۲۰۱۹ میلادی، علی‌رغم مشکلات ارزی، باز هم شاهد حضور دانشجویان جدید در روسیه هستیم که آمار دقیقی از آن‌ها در دست نیست. نکتۀ حائز اهمیت این است که بسیاری از دانشجویان سال دوم و سوم رشته‌های پزشکی موفق به اخذ مجوز انتقال به ایران شدند و اکنون در شهرهای مختلف کشور مشغول تحصیل هستند. بیشتر دانشجویان شهر مسکو در دانشگاه‌های رودن، سچنووا، سماشکو و پیراگووا، و در شهر قازان در دانشگاه فدرال کازان مشغول به تحصیل هستند.

۳. واکاوی مشکلات تحصیل در روسیه

مهم‌ترین مشکلات دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در روسیه را می‌توان در موارد زیر خلاصه و فهرست کرد.

۳ـ۱. ناآگاهی از قوانین اقامت، تحصیلی، مهاجرت و سفر به روسیه

وقتی کسی در روسیه اقامت می‌کند، حال به عنوان گردشگر، دانشجو، بازرگان، کارمند و یا حتّی به عنوان شهروند روس، باید محل اقامت خود را ثبت کند. به ثبت نشانی محل اقامت، «رگیستراتسیا» یا همان «رجیستر» می‌گویند. هر دانشجو باید تا هفت روز بعد از ورود به خاک روسیه، رجیستر شود. بسیار پیش آمده که دانشجو به علت ناآگاهی از بحث رجیستر، مشکلات زیادی را متحمل شده‌است و یا مدت ویزای او تمام شده‌، ولی دانشجو متوجه این امر نبوده‌است.

برخی از دانشجویان، به‌ویژه در دوره‌های پزشکی اطلاع ندارند که اگر در دو درس نمره قبولی نیاورند، باید کلّ آن سال را از نو بگذرانند و تمام زحمت‌های آن‌ها در سالی که تحصیل کرده‌اند، به باد رفته‌است! همچنین، اخیراً قانون رجیستر فقط منحصر به محل زندگی است و اگر دانشجو در خوابگاه زندگی نکند، دانشگاه او را رجیستر نخواهد کرد و باید در خانۀ اجاره‌ای یا به شیوه‌ای دیگر حتماً رجیستر شود که عموماً صاحب­خانه ­ها از رجیستر کردن امتناع می‌کنند و یا در قبال آن هزینه مطالبه می‌کنند. ناآگاهی از قوانین عمومی خوابگاه‌ها و قوانین مخصوص هر خوابگاه نیز باعث شده‌است که دانشجو به سبب کشیدن سیگار، رعایت نکردن نظافت اتاق و بی‌نظمی، استفاده از مشروبات الکلی، آشپزی در اتاق و... از خوابگاه اخراج، و یا مجبور به پرداخت جریمه شود.

۳ـ۲. تسلط نداشتن به زبان روسی

یکی از مشکلات جدی دانشجویان در سال‌های اولیه پس از ورود به روسیه، مسلط نبودن به زبان روسی است. از آنجا که در بیشتر مراکز آموزش زبان روسی، این زبان به روسی آموزش داده می‌شود و دانشجو کاملاً خالی‌الذّهن است، فهم سیستم زبان (گرامر، صرف و...) با توضیحات روسی و گاه انگلیسی یا فرانسوی بسیار دشوار می‌نماید.

علاوه بر این، دانشجویانی که قصد ادامۀ تحصیل به زبان روسی را دارند، ملزم به گذراندن دورۀ زبان روسی (پادفک) هستند. دورۀ پادفک معمولاً شامل دو ترم تحصیلی است (از ۱۰ شهریور تا ۱۰ تیرماه سال بعد). در این دوره، زبان روسی و نیز مقدمات چند درس تخصصی مربوط به هر رشته با هدف آشنایی با لغات تخصصی آن رشته آموزش داده می‌شود؛ به عنوان مثال، اگر دانشجو متقاضی رشته‌های پزشکی باشد، در دورۀ پادفک علاوه بر زبان روسی، با مقدمات دروس زیست‌شناسی، شیمی و فیزیک هم آشنا می‌شود. از آنجا که برخی از دانشجویان دیرتر از موعد مقرر در روسیه حاضر می‌شوند و از ابتدای دورۀ زبان روسی در کلاس حضور ندارند در فراگیری زبان روسی موفقیت چندانی کسب نمی‌کنند.

۳ـ۳. پیدایش مؤسسات خصوصی خرید مدرک

برخی از شرکت‌های ایرانی و نیز بعضی اشخاص، حتی غیرایرانی که در امور نقل و انتقال دانشجو فعال هستند، از وضعیت موجود و ضعف‌های دانشجویان سوء استفاده کرده، آنان را تشویق به خرید مدرک و نمره می‌کنند. همین امر موجب شده‌است که دانشجویان ایرانی انگیزۀ تحصیل واقعی را از دست بدهند؛ زیرا می‌دانند که به جای تحمّل مشکلات متعدد، راه‌های آسان‌تری نیز برای اخذ مدرک وجود دارد.

معمولاً دانشجویان ایرانی در روسیه، در حدود سنّ ۱۸ سالگی، تحصیلات عالیۀ خود را شروع می‌کنند. این در حالی است که بسیاری از دانشجویان پسر دورۀ سربازی خود را نگذرانده‌اند و برای اینکه بتوانند از مزایای دانشجوی خارج از کشور بودن استفاده کنند و پروندۀ دانشجویی تشکیل بدهند و در رفت و آمد به ایران مشکلی نداشته باشند، در دام این گونه افراد می‌افتند و هزینه‌های مالی بسیاری را متحمل می‌شوند. مواردی نیز مشاهده شده‌ که دانشجو نتوانسته‌است امتیاز لازم را در دروس خود کسب کند و در نتیجه، حکم اخراج وی از دانشگاه نوشته شده‌است که این موضوع خود محملی برای سوء‌استفادۀ این شرکت‌های سوداگر می‌شود.

۳ـ۴. اشتغال به کار دانشجویان ایرانی

یکی دیگر از موارد شایع بین دانشجویان پسر ایرانی این است که آنان برای تأمین بخشی از هزینه‌های تحصیل خود به اشتغال روی می‌آورند که گاهی ساعت کار آنان تمام روز را در بر می‌گیرد. طبیعی است که این مسئله، علاوه بر آنکه موجب غیبت از کلاس‌های درسی می‌شود، حتی در صورت حضور دانشجو در کلاس نیز امکان استفاده از مطالب مطرح را برای وی بسیار کاهش می‌دهد.

۳ـ۵. تأیید نشدن مدرک برخی دانشگاه‌های روسیه از سوی دو وزارت علوم و بهداشت ایران

مشکل تأیید نشدن مدرک تحصیلی از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و نیز وزارت بهداشت ایران یکی از مشکلات تحصیلی در فدراسیون روسیه است. این مشکل بیش از همه برای دانشجویان رشته‌های پزشکی و دندانپزشکی ملموس است. حتی کسانی که مدارک آنان مورد تأیید وزارت علوم قرار می‌گیرد، باید دو مرحلۀ آزمون علوم پایه و جامع را در ایران بگذرانند و پس از قبولی در آن‌ها، دو سال و نیم دورۀ تکمیلی را در یکی از دانشگاه‌های ایران شرکت کنند تا بتوانند کد نظام پزشکی خود را دریافت کنند. روشن است که علاوه بر صرف هزینه و زمان در خارج از کشور، هزینه و زمان دیگری نیز صرف این دورۀ تکمیلی می‌شود. یکی از پیامدهای این فرایند طولانی آن است که دانش‌آموختگان این دانشگاه‌ها به بازار کار این کشورها روی می‌آورند و از برگشتن به ایران خودداری می‌کنند. در حال حاضر، شماری از پزشکان ایرانی در روسیه مشغول به پزشکی هستند و حتّی یکی از ایرانیان کلینیکی را تأسیس کرده‌است که علاوه بر پزشکان روسی، چند پزشک ایرانی نیز در آنجا مشغول کار هستند.

۳ـ۶. نوسات ارز و مشکل تهیة ارز دانشجویی

در ماه‌های اخیر، با آغاز نابسامانی وضعیت ارز و دلار در ایران و نیز رشد بی‌سابقۀ ارزش دلار در کشور ما، بسیاری از دانشجویان در پرداخت شهریه و تأمین هزینۀ لازم که در بیشتر موارد از سوی خانوادۀ دانشجویان تأمین می‌شود، با مشکل مواجه شده‌اند.