مسیحیت در قرقیزستان در سده میانه بوجود آمد. محمود کاشغری شواهدی دارد مبنی بر اینکه در جنوب شرقی دشت قپچاق در دولت اوزگند و خانات اویغور جوامعی با مرکزی در شهر سغد (سمرقند) رونق داشتند. وی می گوید که در شهرهای اسفیجاب و طراز، کاشغر و اوزگند اقوامی به نام سغدک پیرو مسیح (عیسی مسیح) می زیستند که به دو زبان سغدی و ترکی تکلم می کردند.

با ورود و گسترش اسلام در این منطقه و بخصوص تقویت آن در قرن نوزدهم میلادی مسیحیت کم رنگ شد. با پیوستن قرقیزستان به روسیه تزاری عقاید مسیحی نظیر مسیحیت ارتدکس روسی، آیین کاتولیک و لوتران در سرزمین این کشور گسترش یافت. مهاجرت تعداد زیادی از مسیحیان روسیه مرکزی به شهرهای نوساز و نیز روستاها باعث رشد جمعیت مسیحی در این کشور شد. عمده پیروان مسیحیت روس ها بودند. در دوره شوروی؛ مسیحیت در قرقیزستان و سراسر اتحاد شوروی تحت فشار و ممنوعیت قرار گرفت. بسیاری از کلیساها تعطیل شدند و روحانیون مسیحی مورد تبعید قرار گرفتند.

در اواخر دهه ۱۹۸۰ میلادی کلیساها در این کشور ساخته شد. سیاست های دینی تا حدی ملایم شد اما تعداد مسیحیان سال به سال و بخصوص در سال های اخیر به دلیل مهاجرت جمعیت روس زبان به روسیه کاهش می یابد.

سنگ قبر نسطوری با نوشته ای به زبان اویغوری کشف شده در نزدیکی دریاچه ایسیک کول

 (منسوب به سال ۱۳۱۲ م.)

دغدغه اصلی دولت قرقیزستان این است که سیاست دینی مدل و نظام مشخص برای همه سازمان های دینی و ضوابط و هنجارهای شفاف ندارد. از این رو مسایل گفتگو بین ادیان و مذاهب اهمیت دوچندان پیدا می کند.

قرقیزستان به منظور نزدیک شدن به جهان متمدن و حرکت در مسیر توسعه دموکراسی؛ آزادی ادیان و مذاهب را در قانون اساسی خود تضمین نموده که این امر راه نفوذ ادیان از سراسر جهان به این کشور را باز کرده است. طبق قانون اساسی قرقیزستان، این کشور به اصول سکولار و حقوقی پایبند است. بر این مبنا تمامی مراکز دینی با دولت این کشور روابط برابر دارند و در برابر قانون قرقیزستان مسئولیت یکسان دارند[۱]. برخی از مشکلات ناکارآمدی سیاست های دولت در حوزه دینی حاصل تغییرات جدی در این حوزه بوده است که از زمان پرسترویکا [۲] آغاز شده است. از اواخر دهه ۱۹۸۰ مردم اتحاد شوروی علاقه و تمایل بسیار به جریانات دینی مختلف پیدا می کنند. این علاقه نیز در قرقیزستان به اوج می رسد.

به دلیل سنتهای دینی که حتی در یک دولت الحادی وجود داشت، در سراسر آسیای مرکزی دین اسلام و فرقه سنی آن رواج بیشتری دارد. در عین حال در این کشورها در دین اسلام آیین و اعمال بسیار مرسوم است. ادیان دیگر نیز که در گذشته نه در قرقیزستان و نه در این منطقه حضور داشتند به این کشور وارد شده اند. با توجه به سنت های موجود، در آسیای مرکزی قرقیزستان از جمله کشورهایی است که در آن آزادی برای فعالیت گرایشات و سازمان های دینی مختلف با بالاترین میزان فراهم شده است. به گفته ماتائیس پلکمانس محقق بریتانیایی؛  قرقیزستان آزادترین کشور مسلمان می باشد[۳].

سیاست های قرقیزستان در سال های اول پس از کسب استقلال این زمینه و فرصت را برای جریانات دینی مختلف فراهم کرده بود که باعث گسترش نه تنها گرایشات اسلامی بلکه ظهور تشکل های جدید مسیحی و نیز سایر ادیان در این کشور گردد.

در اوایل دهه ۱۹۹۰ تعداد ۲۹ کلیسا و معبدگاه وابسته به کلیسای ارتدکس روسی حوزه اسقفی مسکو فعالیت داشتند.

نمودار ۱: تعداد مراکز مسیحی در آسیای مرکزی

تا اواسط دهه ۱۹۹۰ اقوام اصلی پیرو آیین پروتستان آلمانی های مقیم شمال قرقیزستان بودند. اقوام پیرو مسیحیت ارتدکس روسی متشکل از روس ها و اوکراینی های مقیم این کشور بوده اند.

آیین پروتستان برای آلمانی های مقیم عامل وحدت و همبستگی بوده است و باعث شد بعدا به موطن تاریخی خود برگردند. امروزه پروتستانیسم برای بسیاری از کره‌ایها نیز عامل وحدت می باشد.

از سال های ۱۹۹۶-۱۹۹۵ فرآیند گسترش جماعت های پروتستان و تشکیل جماعت های جدید به دلیل گرایش ملیت های اصیل این کشور و منطقه مانند قرقیزها، ازبکها و تاجیکان به دین مسیحیت مشاهده می شود و مراکز دینی جدیدی تاسیس می شوند. جلسات عبادتی این مراکز نه تنها به زبان روسی بلکه به زبان های قرقیزی و ازبکی نیز برگزار می شود.

همچنین به دلیل گرایش جمعیت روس ها و اوکراینی ها به آیین پروتستان که برخی از آنان در گذشته از نظر جهان بینی خود ملحد بودند، جماعت های پروتستان وسیع تر می شود.

"در میان قرقیزها پیروان زیاد گروه های پروتستان هستند که کتب و جزوات خود را به زبان قرقیزی منتشر می کنند و این زبان را در خطبه ها و موعظه های خود بکار می برند. در نتیجه در سال های اخیر تعداد زیادی از قرقیزها  به آیین پروتستان گرایش پیدا کرده اند و می کنند. بنابر ارزیابی های کارشناسان قرقیز تعداد آنان بالای ۱۵ هزار نفر است[۴].

امروزه حدود ۱۱ گرایش مسیحی در قرقیزستان رواج دارد. براساس اطلاعات رسمی ۲۸۱۴ مرکز دینی منجمله ۲۴۲۲ مرکز اسلامی و ۳۸۰-۳۷۸ مرکز مسیحی و حدود ۵۰ معبدگاه مسیحیت ارتدوکس روسی فعالیت دارند.

۱۴ مرکز متعلق به سایر ادیان از جمله جریانات دینی نوظهور می باشد. بسیاری از مراکز و اتحادیه های دینی پروتستان از جمله اتحادیه کلیساهای مسیحیان انجیلی باپتیستی، جمایت دینی خدای، اتحادیه کلیساهای مسیحیان انجیل (گرایش پنطیکاستیسم[۵])، کنفرانس جنوبی آدونتیست های روز هفتم[۶]، مرکز دینی شاهدان یهوه، جماعت انجیلی لوتران، جماعت های مسیحیان مشایخی[۷]، کلیسای گرایش کاریزماتیک، جامعه دینی کتاب مقدس، نمایندگی های مراکز دینی خارجی و ... در ساختار خود چند کلیسا، خانه عبادت و مراکز دینی واقع در سراسر کشور دارند.  علاوه بر این گروه های مسیحی ثبت نشده و غیر رسمی مانند گروه همجنس‌گرایان مسیحی و گروه های مورمون‌[۸] و ... نیز در این کشور حضور دارند. بسیاری از جریانات فوق در وزارت دادگستری قرقیزستان و نیز کمیسیون دولتی امور ادیان این کشور به ثبت رسمی رسیده اند که به دولت این کشور اجازه می دهد بر فعالیت آنها نظارت داشته باشد.

از اوایل دهه ۲۰۰۰ تلاش می شود به جای ایدئولوژی از دست رفته حکومت شوروی ایده جامع ملی ایجاد شود که گزاره دینی نیز جزء آن باشد. از سال ۲۰۰۶ به بعد خط مشی سیاسی کشور قرقیزستان تغییر می یابد زیرا با احیای اسلام در منطقه آسیای مرکزی مبلغان دینی از کشورهای ازبکستان، عربستان سعودی و قطر به این کشور نفوذ می کنند. سیاست های مبهم دولتی رقابت طبیعی بین مراکز دینی را از بین برد. مقابله بین ادیان جدی تر شده اما آنان عمدتا به مسائل روزمره و داخلی محدود می شود. برای نمونه ممنوعیت دفن قرقیزهای اصیل پیرو مسیحیت در قبرستان های شهرها و روستاها (زیر نظر دولت)، اقدامات ناپسند مردم محلی در جهت تخریب اموال مراکز دینی، هرگونه فشار و ظلم نسبت به اعضای مراکز دینی و ... است.  علت این رفتارهای ناپسند این است که تبلیغ دینی سازمان های مسیحی پروتستان باعث جذب اعضای جدید از میان قرقیزها و ازبک ها شده بود که سنتا مسلمان قلمداد می شدند.

با توجه به رشد نفوذ و تاثیرگذاری سازمان ها و جریانات دینی جدید؛ از سال ۲۰۰۹ به بعد به غیر از جماعت های ارتدوکس روسی و مسلمان هیچ سازمان و مرکز دینی از سایر ادیان در این کشور به ثبت نرسیده است. دلیل آن سختگیری های قانونی و موانع موجود برای ثبت این مراکز است که از سوی مراجع دولتی تعیین شده است. بسیاری از سازمان های دینی و جماعت ها نمی توانند در کمیسیون دولتی ادیان و وزارت دادگستری قرقیزستان به ثبت برسند زیرا تعداد اعضای آنها به حد نصاب (۲۰۰ نفر پیرو و عضو) نمی رسد. این حد نصابی است که نه تنها سازمانهای دینی جدید بلکه ادیان بزرگ در نقاط دور دست مسکونی نمی توانند به آن برسند. در نتیجه بسیاری از مومنان به فعالیت های غیر قانونی و غیر رسمی می پردازند[۹]. 

(نمودار ۲: تعداد مراکز دینی در قرقیزستان (به درصد

در عین حال لایحه قانونی مبنی بر افزایش تعداد پیروان و اعضا برای ثبت سازمان دینی تا ۵۰۰ نفر در چند نشست نمایندگان مجلس مطرح شده است. اما پس از انقلاب سال ۲۰۱۰ در قرقیزستان رشد تاثیر مراکز اسلامی در فرآیند تصمیم گیری در جامعه مشاهده می شود. این گرایشات بخصوص در شهرستان ها و مناطق روستایی دیده می شود. درجه تنفر از قرقیزهای پیرو مسیحیت و نیز مراکز پروتستان فعال در قلمرو این کشور بالا می رود. اخیرا حدود یک هزار نفر از اتباع خارجی با هدف انجام فعالیت های دینی به قرقیزستان سفر کرده اند[۱۰]. آمار دقیقی در خصوص تعداد پیروان ادیان و مذاهب رایج در قرقیزستان در دست نیست اما براساس محاسبات اولیه حدود ۹۱-۸۰ درصد جمعیت قرقیزستان خود را مسلمان و بقیه پیرو سایر ادیان می دانند. البته در این محاسبات تعداد افرادی که پیرو هیچ کدام از ادیان نمی باشند لحاظ نشده است. این وضعیت در حوزه دینی باید در سیاست‌های دولتی در جهت کاهش ریسک های احتمالی و تنش های بین ادیان انعکاس پیدا کند.

در حال حاضر در جامعه کارشناسان قرقیزستان بحث بر سر آن است که آیا محیط آزاد و پلورالیستی در این جامعه ضرورت دارد یا اینکه باید بخش عمده ای از مراکز دینی ممنوع اعلام شوند؟

در وضعیت دینی موجود چهار "خط تنش" را مشاهده می‌کنیم.

۱- تنش بین اعضای مراکز اسلامی و مسیحی

به دلیل اینکه بسیاری از اعضای جامعه در فعالیت مراکز دینی مختلف مشارکت دارند و این مراکز بین خود هیچ ارتباطی ندارند، در جامعه زمینه ای برای عدم اعتماد و بروز بحرانها بوجود می آید. در صورت گرایش افراد از یک دین که سنتا برای یک قوم رایج و مرسوم بوده است به دین دیگر و بیگانه، این تنش به شدت در جامعه بروز پیدا می کند. این تناقض بیشتر در میان مردم روستانشین قرقیزستان دیده می شود. جوامع محلی حاضر نیستند عقاید دینی بیگانه را بپذیرند. اما این دیدگاه‌ها و رفتارهای خصمانه با توجه به انواع اعتقادات نیز متفاوت است. برای مثال، در مقایسه رویکرد مردم محلی با عقاید غیر سنتی و نوظهور نسبت به رویکرد آنان به تنگری‌گرایی[۱۱] آنان بردباری بیشتری دارند زیرا این آیین به عنوان بخشی از میراث ملت قرقیز تلقی می شود.

در زندگی روزمره این عدم بردباری در رفتارهای سرد و طرد پیروان جریانات دینی بیگانه و نوظهور و خانواده های آنان، منع دفن قرقیزهای مسیحی در قبرستان های مسلمانان و ... جلوه پیدا می کند. جامعه بومی و نیز روحانیون نسبت به فعالیت های مراکز پروتستان رفتارهای منفی دارند. گرایش قرقیزها یا ازبک ها به دین مسیحیت تنش ها و اختلافات بسیار بوجود می آورد که در ابعاد مختلف از جمله بین ادیان، بین اقوام و در زمینه اجتماعی و ... جلوه گر می شود. این امر به روحانیون مسلمان و مردم قرقیزستان بهانه می دهد در خصوص نوعی «تهاجم مذهبی» که بر علیه جامعه قرقیز و بخصوص جوانان این کشور متوجه شده است سخن بگویند. نور عمراف کارشناس مسایل دینی قرقیزستان می گوید که در سال ۲۰۰۲ م. اولین نمونه های اختلافات و مشاجره مذهبی در شهرستان سوزاق استان جلال آباد، روستای تاش دوبو و آق توز استان چوی، منطقه مسکونی آرچا بشیک شهر بیشکک اتفاق افتاده بود. به علاوه روحانیون مسلمان قرقیزستان نیز تلاش دارند جلوی گسترش روند مسیحیت توسط گروه های پروتستان را بگیرند. اختلافات بر سر مسئله دفن قرقیزها و ازبک های مسیحی در قبرستان های مسلمان تقریبا تا سال ۲۰۱۶ ادامه یافت تا زمانی که شخص رئیس جمهور وقت این کشور نظر خود را در این خصوص اعلام نموده بود. در سال ۲۰۱۷ کتابی در موضوع "حق انسان برای کفن و دفن شایسته" به عنوان پاسخی به اختلافات موجود منتشر شده است.. این در حالی است که کلیسای رسمی مسیحیت پروواسلاو قرقیزستان نیز مخالف حضور فرقه‌های جدید مسیحی بوده از جمله «ایگور دران‌اف» اسقف مسیحیان آسیای مرکزی در بیشکک، وجود کلیسای «عیسی مسیح»، کلیسای «هوبارد»، شاهدان یهوه و «جامعه کریشنا» در این کشور را خطرناک عنوان کرده و به‌وجود عناصر شیطان‌پرستی در آن‌ها اشاره می‌کند.

۲- تنش بین فرقه های مسیحی

کلیسای ارتدوکس روسی به تدریج سطح نفوذ خود را در کشور قرقیزستان کاهش می دهد اما هنوز هم عامل قوی ثبات سیاسی و دینی می باشد. اما در کنار کلیسای ارتدوکس روسی پس از فروپاشی اتحاد شوروی فرقه های مختلف پروتستان حضور و نفوذ زیادی در این کشورها و از جمله قرقیزستان دارند. کلیسای ارتدوکس روسی از تبلیغ فعال گروه های پروتستان ناراضی است. بنابر سنتی کلیسای روسی کلیه جریانات پروتستان را جزء فرق و گروه های  مرتد می داند و برای مبارزه با این گرایشات مطالب و بروشورهای لازم را جهت آگاهی رسانی بیشتر مردم از دین مسیحیت و مکاتب آن منتشر می کند. از طرفی، گروه های پروتستان نیز نظر مثبت نسبت به فعالیت و آیین مذهبی کلیسای ارتدوکس روسی ندارند. تلاش های اعضای گروه های پروتستان و کلیسای ارتدوکس روسی برای  برقراری گفتگوی سازنده هنوز موانعی در رفتارها و تعامل این دو طرف را بر نداشته است. البته در میان گروه های پروتستان نیز گفتگوی پایدار وجود ندارد. برخی جماعت های پروتستان از داخل متلاشی می شوند.

  ۳-تنش بین مراکز مسیحی و دولت:

وضعیت مراکز مسیحی در قرقیزستان در مقایسه با سایر کشورهای آسیای مرکزی آزادتر است. اما روندی به سوی کاهش آزادی های دینی در این کشور مشاهده می شود. این روند بیشتر در خصوص گروه های دینی پروتستان، گروه های نوظهور و برخی نمایندگی های اسلامی صدق می کند.

اخیرا دولت به نمایندگی کمیسیون دولتی امور ادیان قرقیزستان اقدامات مشترک با گروه های دینی در جهت ایجاد سیاست های دینی دولتی بعمل می آورند. این همکاری پس از حوادث تلخ سال ۲۰۱۰ آغاز شد. در سال ۲۰۱۶ صورتجلسه توافقنامه تاسیس شورای دولتی ادیان وابسته به کمیسیون امور ادیان قرقیزستان امضاء گردید. به رغم این اقدامات تمام گروه های دینی در شکل دهی سیاست های دینی این کشور مشارکت ندارند. عمدتا اداره مفتیات مسلمانان و کلیسای ارتدکس روسی برای همکاری با مراجع دولتی در حوزه سیاست های دینی جذب می شوند. اما سایر گروه های دینی برای این همکاری دعوت نمی شوند. در شورای دولتی ادیان اعضای مفتیات، کلیسای ارتدکس روسی، جامعه دینی یهودیان و جامعه پیروان آیین بودایی حضور دارند اما نمایندکان گروه های پروتستان در این شورا عضویت ندارند. این در حالی است که تعداد پیروان این گروه ها بیشتر از  تعداد برخی گروه های ادیان اصلی است.

در ماه فوریه ۲۰۱۴ نشست شورای دفاع قرقیزستان با دستور رئیس جمهور به منظور بررسی چالش های موجود در حوزه ادیان برگزار شد. در این نشست اروزبیک ملداعلی اف رئیس وقت کمیسیون دولتی ادیان قرقیزستان مهمترین مشکلات این حوزه را فعالیت های گروه های افراطی و فرق مخرب دانست که از جمله این گروه ها سازمان های کاذب ارتدکس روسی، پروتستان ها، باپتیست ها، شاهدان یهوه بودند. در سطح محلی موانعی برای انجام فعالیت های دینی برخی از گروه های ثبت شده در کشور ایجاد می شود. برخی از گروه ها به رغم کثرت پیروانشان نمی توانند به ثبت رسمی در مراجع دولتی این کشور برسند.

بر خلاف اعتقاد رایج درجامعه قرقیزستان در خصوص خطر گروه های مسیحی، برخی کارشناسان مسایل دینی بر این باورند که این گروه ها خطری برای امنیت دینی کشور ندارند. در ماه ژوئن ۲۰۱۴ فئودوسی اسقف کلیسای ارتدوکس روسی مجبور شد قرقیزستان را ترک کند زیرا کمیسیون ادیان با تمدید ماموریت وی موافقت نکرد و علت آن را ایجاد خطر برای امنیت اجتماعی و ایجاد تفرقه دینی عنوان کردند. اما نماینده کلیسای ارتدوکس روسی این اتهامات را بی اساس دانسته است.

۴ – تنش بین مراکز مسیحی و موسسات تفکر عمومی

امروزه گروه های پروتستان بین اقشار محروم و کم بضاعت جامعه و نیز زنان مطلقه قرقیزستان طرفدار و پیرو زیاد دارد. این امر مربوط به امور خیرخواهانه این گروه ها می باشد. اما فعالیت های خیرخواهانه باعث نارضایتی مردم محلی و مراکز اجتماعی عمومی می شود. در تفکر عموم بسیاری از مراکز مسیحی به استثنای کلیسای ارتدوکس روسی به عنوان فرقه و گروه مخرب و یا عامل و جاسوس خارجی و ... قلمداد می شوند. واژه "فرقه" (در زبان روسی секта) در جامعه قرقیزی معنی و مفهوم منفی دارد که یک تصویر منفی و تهدید آمیز از آن ترسیم می کند. این تصاویر را عمدتا رسانه های گروهی، بعضی از اعضای دولتی، فعالین سیاسی و اجتماعی و ... ارائه می دهند. دیدگاه های منفی بخصوص در شهرستان های کشور منجر می شود به اعمال زور و فشار و تخریب اموال گروه های مسیحی توسط اهالی روستا. پیروان پروتستان بخصوص در شهرستان های کشور به عنوان افراد سبک سر معرفی می شوند و بعضی از آنان قربانی مبلغان خارجی می شوند. در این راستا ارگان های دولتی و مدیریت های محلی باید توجه بیشتر به این گونه اختلافات و تنشها داشته باشد و اقداماتی در پیشگیری از مشاجره ها بعمل آورند. رسانه های گروهی نیز باید به جای استفاده از زبان خصومت در توصیف گروه های دینی در مطالب منتشره به فکر توسعه سیاست های درست در حوزه دینی قرقیزستان باشند.

منبع :

center.kg/article/۱۷۷

۰۶.۱۰.۲۰۱۹