مدارس علمیه مراکز حوزوی و دینی هستند که برای ترویج علوم دینی فعالیت می نمایند. فارغ التحصیلان مراکز دینی به تبلیغ دین مبین اسلام می پردازند و مردم مسلمان را در خصوص احکام شرعی و فقهی و همچنین برای فهم و تفسیر قرآن کریم و سیره و احادیث پیامبر اکرم (ص) و تبیین عقائد اسلامی راهنمایی و آگاه می سازند.

مقدمه:

  مدارس علمیه مراکز حوزوی و دینی هستند که برای ترویج علوم دینی فعالیت می نمایند. فارغ التحصیلان مراکز دینی به تبلیغ دین مبین اسلام می پردازند و مردم مسلمان را در خصوص احکام شرعی و فقهی و همچنین برای فهم و تفسیر قرآن کریم و سیره و احادیث پیامبر اکرم (ص) و تبیین عقائد اسلامی راهنمایی و آگاه می سازند.

       مراکز دینی از زمان بعثت پیامبر اکرم (ص) به ترویج دین اسلام و خدمات آموزشی در این زمینه می پرداختند، ولی کیفیت و کمیت آن از حیث مکان و یا روش تدریس با زمانه حاضر متفاوت می باشد، زیرا مدارس علمیه در عصر حاضر مانند سایر موسسات آموزشی از جهت برنامه درسی مستقل، منظم و سازماندهی شده می باشد.

تاریخچه مدارس علمیه در شبه قاره و پاکستان:

      همگام با مدارس علمیه مسلمانان در سراسر جهان، مدارس علمیه پاکستان نیز برای ترویج آموزه های دینی نقش بسیار مهمی را تاکنون ایفا نموده اند. نقش مدارس علمیه در شبه قاره از جمله پاکستان، نسبت به سایر مناطق جهان از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا در شبه قاره هند مسلمانان تا مدت های طولانی مدارس جدید (School) را در زمره موسسات غربی قرار داده و از ثبت نام فرزندان خود در این مدارس امتناع می کردند. در آن زمان در سراسر شبه قاره هند تنها مدارس علمیه بودند که آموزش های دینی را برای نسل مسلمان این منطقه فراهم می آوردند و به آن ها می آموختند. در سال ۱۸۵۹ میلادی، سر سید احمد خان، نخستین رهبر و فیلسوف مسلمانان شبه قاره هند اولین مدرسه آموزش جدید (School) را در منطقه مراد آباد هند تحت عنوان "مدرسه گلشن" و سپس مدرسه ویکتوریا را در منطقه قاضی پور، همچنین در سال ۱۸۶۴ میلادی انجمن علمی مسلمانان هند و در سال ۱۸۷۵ میلادی، دانشکده محمدی را تاسیس کرد. دانشکده محمدی بعداً به اولین دانشگاه مسلمانان آسیای جنوبی تبدیل شد و موسسات جدید آموزشی نیز درکنار مدارس علمیه فعالیت خود را آغاز کردند به طوری که بسیاری از رهبران سیاسی و فکری این منطقه از جمله؛ محمد علی جناح، بنیانگذار سیاسی پاکستان، سر سید احمد خان، رهبر و فیلسوف مسلمانان شبه قاره هند، مولانا شوکت علی خان، علامه محمد اقبال لاهوری و سایر رهبران سیاسی و فرهنگی در این مدارس علمیه پرورش یافتند، لذا در شبه قاره نقش مدارس علمیه بسیار قابل توجه، فعالانه و تاثیرگذار بوده است. قبل از استقلال پاکستان دو مرکز حوزوی اهل سنت در شبه قاره هند به نام حوزه علمیه "دیوبند" برای دیوبندی ها و حوزه علمیه "دار العلوم منظر اسلام " برای بریلوی ها وجود داشته که معروف بودند، همچنین مرکز شیعیان در منطقه لکهنو هند نیز معروف می باشد.

      حوزه علمیه اهل سنت در منطقه "دیوبند" بسیار فعال بود و به دلیل همین فعالیت ها، وابستگان به آن مدرسه علمیه، به اهل سنت دیوبندی معروف و شهرت یافتند. پیروان احمد رضا خان بریلوی و حوزه علمیه "دارالعلوم منظر اسلام" به اهل سنت بریلوی معروف شدند. هر دو گروه قبل از استقلال پاکستان در شبه قاره فعال بودند و با هم اختلاف نظر نیز داشتند، اما دکتر مبارک علی تاریخ شناس معروف و متخصص مذاهب اسلامی معتقد است اختلاف آن ها پس از استقلال پاکستان و گرایش دیوبندی ها به عربستان سعودی افزایش یافته است، زیرا هر دو گروه برای احیای اسلام، آموزش دینی و رهبری سیاسی مسلمانان منطقه شبه قاره همیشه در تلاش بودند، اما دیوبندی ها معتقد به جهاد بودند و با سیاست های انگلیس مخالف بودند، ولی بریلوی ها میانه رو بوده و از مخالفت با انگلیس امتناع ورزیدند.

     هر دو گروه در جنش های اسلامی شبه قاره از جمله در نهضت خلافت نیز نقش بسیار مهمی داشتند، اما در جنبش استقلال پاکستان دیوبندی ها با محمد علی جناح بنیانگذار پاکستان به دلیل وجود اعتقادات (شیعی) با وی اختلاف نظر داشتند و با دیدگاه های او مخالفت می کردند، ولی بریلوی ها همواره حامی او بودند و رهبران بریلوی ها نقش مهمی را در زمینه استقلال پاکستان ایفاء کردند. پس از استقلال پاکستان هر دو گروه اهل سنت برای ترویج اعتقاد و آموزه های دینی خود سعی و تلاش وافری کردند به طوری که مدارس علمیه را در مناطق مختلفی تاسیس  و مدیریت کردند. براساس گفته دکتر مبارک علی، علمای اهل سنت بریلوی به مسائل فرهنگی اهمیت می دادند، اما دیوبندی ها مخالف با مسائل و امور فرهنگی بودند و زندگی ساده توام با بی فرهنگی را دوست داشتند. بنابر این اغلب اهالی مناطق پشتون که بیشتر آن ها روستایی بوده و زندگی ساده ای داشتند، فرزندان خود را در مدارس علمیه دیوبندی ها ثبت نام می کردند و وابسته به اهل سنت دیوبندی شدند. به همین دلیل در مناطق پشتون ایالت خیبر پختونخواه تعداد دیوبندی ها زیاد است، اما در کل کشور تعداد بریلوی ها زیاد است، به طوری که شصت درصد جمعیت پاکستان اهل سنت بریلوی هستند، بیست درصد شیعیان و هفده درصد را سایر مذاهب اسلامی از جمله؛ دیوبندی ها، اهل حدیث و سه درصد دیگر را اقلیت ها تشکیل می دهند. همچنین طی بررسی دیگری ۶۷% اهل سنت (شامل تمامی مذاهب اهل سنت) هستند که بریلوی ها اکثریت را دارند و سی درصد را شیعیان تشکیل می دهند و سه درصد باقی را اقلیت ها تشکیل می دهند.  لازم به ذکر است شیعیان پاکستان پس از ایران نسبت به تمامی کشورهای جهان تعداد بالایی را به خود اختصاص داده اند.

 به نظر می رسد آمار دوم درست و مناسب تر باشد و علی رغم بررسی هایی انجام شده، اهل سنت بریلوی نسبت به سایر مذاهب اسلامی در اکثریت قرار دارند و شیعیان در پاکستان، پس از اهل سنت بریلوی دومین و بزرگترین جمعیت مذهبی را تشکیل می دهند.

      براساس اظهارات آیت ا... حافظ ریاض حسین نجفی، رئیس نهاد حوزوی "وفاق المدارس شیعه پاکستان"؛ در اوائل استقلال پاکستان تعداد مدارس علمیه برادران بریلوی زیاد بود. در سال ۱۹۶۰میلادی، کتابی با عنوان "بررسی مدارس علمیه" منتشر گردید و یکی از علمای اهل سنت اهل منطقه فیصل آباد در گزارشی تعداد مدارس بریلوی را زیاد ذکر نموده بود، اما بعداً تعداد مدارس علمیه بریلوی کاهش یافته و اکنون تعداد مدارس علمیه دیوبندی زیاد شده است. در حال حاضر دیوبندی ها بیشترین مدارس علمیه را از نظر تعداد در اختیار دارند و بنا به اذعان کارشناسان این افزایش مرهون حمایت های مالی عربستان سعودی می باشد.

     برخی از کارشناسان معتقدند پس از استقلال پاکستان، دولت های مختلف به دلیل فشارهای خارجی در تلاش بودند تا فعالیت های مدارس علمیه را کاهش دهند، اما مدارس علمیه در پاکستان همواره در نقش سازمان های غیر دولتی (NGOs) ظاهر شده و نقش موثر خود را ایفاء نموده است. از سویی دولت پاکستان نیز به دلیل مشکلات اقتصادی نمی تواند مدارس جدید (Schools) را در تمامی مناطق پاکستان تاسیس کرده و امکانات آموزشی جدید را برای نسل جوان فراهم آورد، بنابراین می توان گفت مدارس علمیه در فراهم نمودن آموزش نسل جوان، معین و همکار دولت بوده و می باشد، لذا به همین دلیل و علیرغم وجود فشارهای خارجی، نتوانسته اند فعالیت های مدارس علمیه را تعطیل و یا به انزوا بکشانند. هر چند دشمنان اسلام دست از توطئه برنداشته و با طرح ها و ترفندهای جدید به دنبال محدود نمودن و کنترل فعالیت های مدارس علمیه می باشند.  

وضعیت مدارس و حوزه های علمیه در پاکستان:

براساس بررسی های انجام شده و بنا به گزارش های سال های اخیر مندرج در رسانه های پاکستانی، در خصوص مدارس دینی در پاکستان، از جمله: خبرگزاری های (DW) و اردو نیوز، روزنامه امت، بی بی سی نیوز (اردو)، دان نیوز و اکسپرس نیوز، در پاکستان بیش از ۰۰۰/۳۰ مدرسه دینی (مدارس شیعه و اهل سنت) وجود دارد و بیش از دو و نیم میلیون نفر از طلاب دینی در آن ها مشغول به تحصیل می باشند.

هر چند این آمار رسما توسط سخنگوی ارتش پس از عملیات نظامی علیه تروریست ها و در جلسه تصمیم گیری مسئولین ارتش و دولت برای جلوگیری از توسعه تروریسم توسط برخی از مدارس اعلام شده است، ولی بر اساس مصاحبه های مسئولین نهادهای حوزوی که رسانه های یاد شده انجام شده است، نشان دهنده دقیق نبودن این آمار بوده و بیان گر این است که تعداد طلاب دینی در پاکستان بیش از این آمار می باشد.

اکثر مدیران مدارس علمیه معتقدند؛ نه تنها روشنگری و پیشرفت در جامعه امروزی پاکستان، علیرغم ادعاهای مطروحه مدیران ارشد کشور، تحقق یافته است، بلکه فعالیت های دینی و فرهنگی نیز در جامعه رو به افزایش است. به اعتقاد ایشان؛ علیرغم اینکه برخی از روشنفکران، مدارس دینی را نوعی واپسگرایی مذهبی و اجتماعی (برگشت به نظام آموزشی قدیم) قلمداد می کنند ولی مدارس علمیه رو به گسترش کمی و توسعه کیفی می باشد.

مطابق با بررسی اخیر از سوی یکی از سازمان های بین المللی، اکثر مردم خواستار اجرای قانون اساسی اسلامی در پاکستان هستند و تعداد مساجد و حسینیه ها هر ساله افزایش می یابد.

ساختار نظام حوزوی پاکستان:

برای ارتقاء ساختار آموزشی در مدارس دینی پاکستان پنج نهاد حوزوی به نام؛ وفاق المدارس العربیه وابسته به اهل سنت دیوبندی، تنظیم المدارس وابسته به اهل سنت بریلوی، وفاق المدارس شیعه وابسته به شیعیان پاکستان، وفاق المدارس سلفیه وابسته به اهل حدیث پاکستان و رابطه المدارس وابسته به حزب جماعت اسلامی که از گذشته نیز فعال بوده اند، طبق مذهب خود امتحانات حوزوی را برگزار نموده، مدارک تحصیلی در رشته های علوم عربی و اسلامی از معادل دیپلم گرفته تا فوق لیسانس را صادر می نمایند. این مدارک از سوی دولت پاکستان معادل با مدارک دانشگاهی پذیرفته و ارزشیابی می شوند.

علیرغم این که اکثریت مردم پاکستان وابسته به مذهب بریلوی هستند، اما بیشترین تعداد مدارس دینی متعلق به مذهب دیوبندی است و نهاد مدارس دینی متعلق به این مذهب "وفاق المدارس العربیه" است لذا اغلب مدارس متعلق به این نهاد حوزوی وابسته به مولانا فضل الرحمان هستند که به دلیل دخالت وی در امور نهاد مذکور و نیز استفاده سیاسی از آن، دولت فعلی پاکستان (عمران خان) بمنظور جلوگیری از استفاده سیاسی از مدارس دینی و کاهش اختیارات و قدرت آن ها، نسبت به افزایش تعداد نهادهای حوزوی اقدام نموده و مدارس دینی از جمله: منهاج القرآن، حوزه علمیه جامعه محمدیه غوثیه، حوزه علمیه جامعه اشرفیه، حوزه علمیه جامعه نعیمیه، حوزه علمیه جامعه اکوره ختک، حوزه علمیه جامعه بنوریه، حوزه علمیه جامعه عروه الوثقی (وابسته به شیعیان در لاهور) و حوزه علمیه جامعه رضوی منطقه فیصل آباد را نیز به عنوان نهادهای حوزوی جدید برای برگزاری امتحانات حوزوی و اعطاء مدارک معادل دانشگاهی را تصویب نموده و به رسمیت شناخته است.

براساس اظهارات مولانا عبد القدوس، سخنگوی نهاد "وفاق المدارس العربیه" ۱۸ هزار و ۶۰۰ مدرسه وابسته به نهاد دینی مذکور فعال هستند که حدود دو میلیون طلبه دینی دارد و در سال گذشته (بر مبنای انتشار این گزارش در سال  ۲۰۱۵ میلادی، تعداد مدارس تحت پوشش این نهاد بین ۱۰ تا ۱۲ درصد افزایش یافته است. (این آمار با گزارش ارائه شده از سوی سخنگوی ارتش پاکستان سازگار نیست).

اکنون نه تنها طلاب دینی فقط از خانواده های فقیر، بلکه بسیاری از طلاب دینی از خانواده های طبقه متوسط ​​نیز به آموزش مذهبی روی آورده اند. تعداد طلاب دینی خصوصاً در شهرهای بزرگی مانند کراچی، لاهور، اسلام آباد و مولتان افزایش یافته است. طالبان افغانستان و پاکستان نیز مرتبط با مذهب دیوبندی هستند. علاوه بر این، بسیاری از احزاب سیاسی بزرگ در پاکستان  مانند جمعیت علمای اسلام وابسته به این گروه می باشند.

براساس اظهارات مولانا محمد عبد المصطفی هزاروی دبیرکل نهاد حوزوی "تنظیم المدارس پاکستان"، تعداد مدارس دینی اهل سنت (بریلوی) در سال ۲۰۱۴ حدود ۸۳۰۰ مدرسه بوده و اکنون به حدود ۹۰۰۰ مدرسه افزایش یافته است.

این در حالی است که این مدارس قبلاً حدود ۰۰۰/۱۰۰/۱ طلبه دینی داشته و اکنون به حدود ۰۰۰/۳۰۰/۱ طلبه دینی افزایش یافته است.

همچنین تعدادی از مدارس دینی مذهب بریلوی وابسته به مجموعه بین المللی منهاج القرآن نیز هستند که دولت این مجموعه را نیز به عنوان نهاد حوزوی منهاج پذیرفته است.

مدارس دینی حزب جماعت اسلامی نیز وابسته به نهاد حوزوی "رابطه المدارس پاکستان" هستند. براساس اظهارات مولانا عبدالملک سخنگوی نهاد حوزوی مذکور، تعداد مدارس دینی وابسته به این نهاد ۱۰۱۸ مدرسه است که طی یک سال از ده به پانزده درصد افزایش یافته است. از این تعداد، ۴۵۰ مدرسه دینی به دختران اختصاص دارد.

۱۴۰۰مدرسه وابسته به اهل حدیث و تحت پوشش نهاد حوزوی "وفاق المدارس سلفیه" است. بر اساس اظهارات یاسین ظفر، رئیس نهاد مذکور جمعیت ایشان نسبت به سایر مذاهب اسلامی کمتر می باشد. تعداد ۱۴۰۰ مدرسه فعال توسط این نهاد حوزوی اداره می شود. در این مدارس حدود ۳۹۰۰۰ طلبه دینی تحصیل می کنند که در بین آن ها حدود ۱۹۰۰۰طلبه خواهر نیز مشغول به تحصیل می باشند. بر اساس آمارهای موجود این مدارس به طور سالیانه، از نظر تعداد دو در صد افزایش داشته اند.

مدارس دینی شیعیان در پاکستان وابسته به نهاد حوزوی "وفاق المدارس شیعه" هستند که تعداد آن ها در سراسر کشور ۴۶۰ مدرسه می باشد.

براساس اظهارات نصرت علی دبیر کل این نهاد، در حال حاضر تعداد شانزده تا هفده هزار طلبه دینی در این مدارس تحصیل می کنند که تعداد آن ها طی یک سال گذشته حدود سه درصد افزایش یافته است.

علاوه بر این مدارس دینی وابسته به جماعت اسلامی و جماعت الدعوه تحت عناوین دارالعلوم، اقراء، روضه اطفال، مدینه اطفال، اقراء حدیقه اطفال و دعوت اسلامی نیز فعالیت می کنند. همچنین بیش از شانزده مدرسه دینی وابسته به مسجد لال اسلام آباد هستند که عضویت آن ها (به دلیل تندرو بودن و ممنوع الفعالیت بودن آن از سوی دولت) را وفاق المدارس لغو کرده است.

با توجه به عدم وابستگی برخی از مدارس علمیه با نهادهای حوزوی و نیز به دلیل عدم تهیه فهرست دقیق طلاب دینی از سوی نهادهای حوزوی در سایت های رسمی، این امکان وجود دارد که آمارهای ذکر شده در این گزارش کامل و دقیق نباشد. شایان ذکر است در گذشته و حتی در حال حاضر برای تهیه آمار دقیق مدارس علمیه روش و سیستمی وجود نداشته و ندارد. همچنین بسیاری از مدارس علمیه مستقل هستند و به دلیل عدم وابستگی به نهادهای حوزوی، دولت نیز نتوانسته آمار آن ها را تهیه و منتشر نماید. البته دولت فعلی (عمران خان) در حال اجرای ثبت تمامی مدارس علمیه پاکستان می باشد تا برنامه آموزشی ملی یکنواخت را در سراسر مدارس علمیه و همچنین در مدارس جدید (Schools) اجرا نماید. امید است به زودی آمار دقیق تری از مجموعه مدارس علمیه و طلاب شاغل به تحصیل به دست آید ولی پر واضح است این امر نیاز به فرصت لازم می باشد. گفتنی است دولت برای ثبت فوری مدارس علمیه، به مدارس علمیه فشار وارد نکرده است و مدارس علمیه هم برای ثبت خود، رغبت و عجله ای به خرج نمی دهند.

 

 

 

 

 

 

 

 

جمع بندی: 

تعداد مدارس  علمیه شیعه و اهل سنت در پاکستان:

شماره

وابستگی مدرسه علمیه با مذهب

 

تعداد مدارس

تعداد طلاب

۱

مدارس علمیه اهل تشیع

نهاد حوزوی "وفاق المدارس شیعه پاکستان"

https://wmshia.com/

۴۶۰ مدرسه علمیه

https://www.dawnnews.tv/news/۱۰۳۶۵۹۷

۱۸۰۰۰ طلبه دینی

https://www.dawnnews.tv/news/۱۰۳۶۵۹۷

۲

مدارس علمیه اهل سنت دیوبندی

نهاد حوزوی "وفاق المدارس العربیه پاکستان"

http://www.wifaqulmadaris.org/

۱۸۶۰۰ مدرسه علمیه

https://www.dawnnews.tv/news/۱۰۳۶۵۹۷

بیش از ۲ میلیون طلبه دینی

https://www.dawnnews.tv/news/۱۰۳۶۵۹۷

۳

مدارس علمیه اهل سنت بریلوی

نهاد حوزوی "تنظیم المدارس اهل سنت پاکستان"

https://tanzeemulmadaris.com/

https://ur.wikipedia.org/wiki/%D۸%AA%D۹%۸۶%D۸%B۸%DB%۸C%D۹%۸۵_%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۹%۸۵%D۸%AF%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%B۳_%D۸%A۷%DB%۸۱%D۹%۸۴_%D۸%B۳%D۹%۸۶%D۸%AA_%D۹%BE%D۸%A۷%DA%A۹%D۸%B۳%D۸%AA%D۸%A۷%D۹%۸۶

 

۹۰۰۰ مدرسه علمیه

https://www.dw.com/ur/%D۹%BE%D۸%A۷%DA%A۹%D۸%B۳%D۸%AA%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۹%۸۵%DB%۸C%DA%BA-%D۸%AF%DB%۸C%D۹%۸۶%DB%۸C-%D۹%۸۵%D۸%AF%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%B۳-%DA%A۹%DB%۸C-%D۸%AA%D۸%B۹%D۸%AF%D۸%A۷%D۸%AF-%D۹%۸۵%DB%۸C%DA%BA-%D۸%A۷%D۸%B۶%D۸%A۷%D۹%۸۱%DB%۸۱/a-۱۹۲۲۵۷۹۶

۱۳۰۰۰۰۰ طلبه دینی

https://www.dw.com/ur/%D۹%BE%D۸%A۷%DA%A۹%D۸%B۳%D۸%AA%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۹%۸۵%DB%۸C%DA%BA-%D۸%AF%DB%۸C%D۹%۸۶%DB%۸C-%D۹%۸۵%D۸%AF%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%B۳-%DA%A۹%DB%۸C-%D۸%AA%D۸%B۹%D۸%AF%D۸%A۷%D۸%AF-%D۹%۸۵%DB%۸C%DA%BA-%D۸%A۷%D۸%B۶%D۸%A۷%D۹%۸۱%DB%۸۱/a-۱۹۲۲۵۷۹۶

۴

مدارس اهل حدیث پاکستان

نهاد حوزوی "وفاق المدارس سلفیه پاکستان"

http://www.wmsp.edu.pk/

 

۱۴۰۰ مدرسه علمیه

https://www.dawnnews.tv/news/۱۰۳۶۵۹۷

۴۰۰۰۰ طلبه دینی

https://www.dawnnews.tv/news/۱۰۳۶۵۹۷

۵

مدارس علمیه جماعت اسلامی پاکستان

نهاد حوزوی “رابطه المدارس پاکستان"

http://www.rabtatulmadaris.com.pk/ur/getpage.php?id=۸

بیش از ۱۰۰۰ مدرسه علمیه

https://www.dawnnews.tv/news/۱۰۳۶۵۹۷

بیش از ۱ میلیون

https://www.dawnnews.tv/news/۱۰۳۶۵۹۷

 

توضیحات: 

۱.      به دلیل عدم دستیابی به آمار دقیق، این امکان وجود دارد که آمار مذکور به دلیل افزایش روز افزون تعداد مدارس علمیه و افزایش طلاب دینی تغییر کرده باشد. لازم به ذکر است اغلب سایت های نهادهای حوزوی و یا دولتی، آماری از مدارس و طلاب دینی را ذکر نکرده اند.

۲.      دولت پاکستان تعداد نهادهای حوزوی مورد قبول را از ۵ نهاد به ۱۰ نهاد افزایش داده و پنج نهاد دیگر ازجمله؛  نهاد حوزوی "نظام المدارس پاکستان" برای مدارس علمیه وابسته به منهاج القرآن علامه دکتر طاهر القادری، “اتحاد المدارس اسلامیه پاکستان “لاهور وابسته به اهل سنت بریلوی، "اتحاد المدارس العربیه پاکستان" در منطقه مردان وابسته به دیوبندی ها، “مجمع المدارس تعلیم الکتاب و الحکمه پاکستان" وابسته به شیعیان و “وفاق المدارس رضویه پاکستان “وابسته به اهل سنت بریلوی را به نهادهای مورد قبول دولت اضافه نموده است لذا تعداد نهادهای حوزوی، مجموعاً ۱۰ نهاد شده است.

 

 

 

 

 

لینک منابع و مستندات:

۱-      https://www.dw.com/ur/%D۹%BE%D۸%A۷%DA%A۹%D۸%B۳%D۸%AA%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۹%۸۵%DB%۸C%DA%BA-%D۸%AF%DB%۸C%D۹%۸۶%DB%۸C-%D۹%۸۵%D۸%AF%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%B۳-%DA%A۹%DB%۸C-%D۸%AA%D۸%B۹%D۸%AF%D۸%A۷%D۸%AF-%D۹%۸۵%DB%۸C%DA%BA-%D۸%A۷%D۸%B۶%D۸%A۷%D۹%۸۱%DB%۸۱/a-۱۹۲۲۵۷۹۶

۲-      https://www.urdunews.com/node/۴۱۷۴۷۱/%D۸%AE%D۸%A۸%D۸%B۱%DB%۸C%DA%BA/%D۹%BE%D۸%A۷%DA%A۹%D۸%B۳%D۸%AA%D۸%A۷%D۹%۸۶/%E۲%۸۰%۹۹۳۰-%DB%۸۱%D۸%B۲%D۸%A۷%D۸%B۱-%D۹%۸۵%D۸%AF%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%B۳-%DA%A۹%D۹%۸۸-%D۹%۸۲%D۹%۸۸%D۹%۸۵%DB%۸C-%D۸%AF%DA%BE%D۸%A۷%D۸%B۱%DB%۹۲-%D۹%۸۵%DB%۸C%DA%BA-%D۸%B۴%D۸%A۷%D۹%۸۵%D۹%۸۴-%DA%A۹%DB%۸C%D۸%A۷-%D۸%AC%D۸%A۷%D۸%A۶%DB%۹۲-%DA%AF%D۸%A۷%E۲%۸۰%۹۸

۳-      https://ummat.net/today-newspaper/۲۰۱۸/۰۹/۱۶/۱۷۰۲۶/

۴-      https://ummat.net/today-newspaper/۲۰۱۸/۰۹/۱۶/۱۷۰۲۶/

۵-      https://www.bbc.com/urdu/pakistan/۲۰۱۰/۱۰/۱۰۱۰۰۶_madarsa_students_rise

۶-      https://www.bbc.com/urdu/pakistan/۲۰۱۰/۱۰/۱۰۱۰۰۶_madarsa_students_rise

۷-      https://www.dawnnews.tv/news/۱۰۳۶۵۹۷

۸-      https://www.express.pk/story/۲۱۴۱۴۹۸/۱/

۹-      https://www.express.pk/story/۲۱۳۲۴۵۲/۱/

۱۰-  https://ur.wikipedia.org/wiki/%D۸%AF%D۸%A۷%D۸%B۱_%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%B۹%D۹%۸۴%D۹%۸۸%D۹%۸۵_%D۹%۸۵%D۹%۸۶%D۸%B۸%D۸%B۱_%D۸%A۷%D۸%B۳%D۹%۸۴%D۸%A۷%D۹%۸۵

۱۱-  https://www.bbc.com/urdu/pakistan/۲۰۱۰/۰۷/۱۰۰۷۰۲_brelvi_deobandi

۱۲-  https://www.islamtimes.org/ur/interview/۱۹۱۴۸۲/%D۹%BE%D۸%A۷%DA%A۹%D۸%B۳%D۸%AA%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۹%۸۵%DB%۸C%DA%BA-%D۸%A۷-%D۸%A۸%D۸%A۷%D۸%AF%DB%۸C-%DA%A۹%DB%۹۲-%D۹%۸۵%D۹%۸۲%D۸%A۷%D۸%A۸%D۹%۸۴%DB%۹۲-%D۸%A۷%DB%۸۱%D۹%۸۴-%D۸%AA%D۸%B۴%DB%۸C%D۸%B۹-%D۹%۸۵%D۸%AF%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%B۳-%DA%A۹%DB%۸C-%D۸%AA%D۸%B۹%D۸%AF%D۸%A۷%D۸%AF-%DA%A۹%D۹%۸۵-%DB%۸۱%DB%۹۲-%D۸%A۷-%DB%۸C%D۸%AA-%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۹%۸۴%DB%۸۱-%D۸%B۱%DB%۸C%D۸%A۷%D۸%B۶-%D۸%AD%D۸%B۳%DB%۸C%D۹%۸۶-%D۹%۸۶%D۸%AC%D۹%۸۱%DB%۸C

 

 

 

 

 

 

 

 

کد خبر 6488

برچسب‌ها

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
9 + 7 =