مقدمه

بیت الحکمه یا خزانة الحکمه یا دارالحکمه، نخستین مؤسسة علمی و فرهنگی در تمدن اسلامی است که در عصر اول عباسی در بغداد بنیاد نهاده شد. هر چند تاریخ دقیق تأسیس آن مشخص نیست و برخی آن را مربوط به عهد هارون  (خلافت:۱۷۰-۱۹۳ ق) و برخی دیگر آن را مربوط به مأمون (خلافت:۱۹۸ - ۲۱۸ ق) می دانند، امّا به نظر می رسد که زمینه های اولیه بنیاد چنین مرکزی به دوران خلافت منصور عباسی (۱۳۶ - ۱۵۸ ق) بازگشته و طی فرایندی چند مرحله ای در دوره خلفایی چون هارون و مأمون تکمیل شده و به اوج فعالیت و کارکرد خود دست یافته است. از این رو می توان گفت که سنگ بنای بیت الحکمه را منصور گذاشت. هنگامی که وی تحت تأثیر پزشکان جندی شاپور برای نخستین بار در دوره عباسیان فرمان داد تا آثار و کتبی از زبان های دیگر به زبان عربی ترجمه گردد.  بیت الحکمه سپس در دوره هارون به نحو چشمگیری توسعه یافت. هنگامی که وی برای نگهداری از آثار علمی فراوانی که از شهرهای فتح شده چون عموریه و آنقره به دست آمده بود، فرمان داد تا محل مناسبی در کنار کاخ سلطنتی فراهم سازند و آثار یاد شده را در آنجا نگهداری نمایند . سرانجام بیت الحکمه در دوره مأمون به بالاترین مرحله کمال و بیشترین ظرفیت علمی خود دست یافت.وی حمایت‌های لازم را برای گرد آوری میراث علمی دیگر ملل فراهم ساخت و فرمان ترجمه آنها را به زبان عربی صادر کرد و پس از آن بیت الحکمه تا پایان عمر خود با فراز و فرود به فعالیت‌های علمی و فرهنگی بویژه ترجمه میراث دیگر ملل و تولید انواع دانش مشغول بود.

رویکرد و عملکرد بیت‌الحکمه از دیر باز تا کنون محل بحث و گفتگو بوده است. با این همه از مطالعة منابع کهن و پژوهش‌ها و مطالعات جدید چنین بر می‌آید که بیت‌الحکمه افزون بر کارکرد تشریفاتی و تزیینی خود، دارای فعالیت‌های متنوع و گسترده‌ای بود که اهم آنها را می‌توان این گونه بیان کرد:

- ترجمه آثار علمی از زبان‌های گوناگون به زبان عربی

- انجام پروژه‌های پژوهشی و تحقیقات علمی در حوزه‌های مختلف به‌ویژه فلسفه، نجوم، طب، ریاضیات و طبیعیات

- انجام خدمات کتابخانه‌ای و اطلاع‌رسانی علمی

- برگزاری نشست‌های علمی و نظریه‌پردازی و برپائی جلسات مباحثه و مناظره با حضور خلفاء

- انجام خدمات نشر و چاپ کتاب

- انجام فعالیت‌های رصدخانه‌ای و تدوین زیج‌نامه‌های جدید

- تألیف و نگارش کتاب در حوزه‌های مختلف علمی

بیت‌الحکمه ساختاری ساده امّا چابک و کارآمد داشت. در رأس آن شخصیتی برجسته با عنوان « صاحب بیت‌الحکمه » قرار داشت. این فرد که مستقیماً از سوی خلیفه انتخاب می شد از دانشمندان و مترجمان برجسته بود. برخی از این افراد عبارتند از: سهل‌بن هارون، سعید بن هارون، سلم و فضل‌بن نوبخت که بیشتر آنها از میان ایرانیان برخاسته بودند. پس از وی مترجمان قرار داشتند که بر اساس زبان‌دانی و مهارت در ترجمه به خدمت گرفته می‌شدند . شماری از برجسته‌ترین مترجمان بیت‌الحکمه عبارتند از: عبدالله‌بن مقفع، یحیی‌بن بطریق، یوحنابن ماسویه، حجاج‌بن مطر، حنین‌بن اسحاق، اسحاق‌بن حنین، حُبیش‌بنحسن، ثابت‌بن قُره و ... . پس از اینها شماری از افراد برای پشتیبانی و تأمین تدارکات وجود داشتند که با عنوان کاتب، نسخه بردار، ورّاق و صحّاف به تکمیل چرخة تولید در بیت‌الحکمه یاری می رساندند

 تاسیس بیت الحکمه :الهام گیری از خزانه الحکمه دوران عباسی

مرکز پژوهش های بیت الحکمه را می توان مهم ترین و بزرگترین مرکز پژوهشی عراق به شمار آورد .این مرکز پژوهشی دارای ماهیتی دولتی بوده و از لحاظ سلسله مراتب سازمانی وابسته به نهاد نخست وزیری عراق است. مرکز پژوهش های بیت الحکمه در بغداد واقع شده و مقر اصلی آن در منطقه باب المعظم و در نزدیکی قلب تپنده فرهنگ عراق یعنی خیابان متنبی قرار دارد. بیت الحکمه به عنوان موسسه ای فکری و علمی، دارای استقلال مالی و اداری بوده و به مطالعه و پژوهش در زمینه های اجتماعی،سیاسی،اقتصادی، تاریخی و ... عراق می پردازد. رسالت اصلی بیت الحکمه پرداختن به مطالعه تاریخ عراق، تمدن عربی و اسلامی و به کارگیری آن در حال حاضر و آینده ، ترویج گفتگو میان فرهنگ ها و ادیان به ویژه فرهنگ صلح ،ترویج ارزشهای تسامح دینی و همزیستی بین افراد و گروهها ، رصد و پیگیری پیشرفت های علمی و سیاسی و اقتصادی و تاثیرات آتی آن بر عراق و جهان عرب ، نهادینه سازی ارزشهای دمکراتیک حقوق بشر و آزادی های بنیادین جامعه مدنی و در نهایت تلاش در راستای ارائه دیدگاه و هم چنین پژوهش هایی که در راستای ترسیم سیاستها موثر واقع شود فعالیت می کند .

مرکز پژوهش های بیت الحکمه در سال ۱۹۹۵ میلادی به موجب قانون شماره ۱۱  با الهام گیری و با هدف احیای نقش بیت الحکمه دوران عباسی - یا آنچه در آن زمان خزانه الحکمه نیز نامیده می شد- تاسیس شد. مرکز پژوهش های بیت الحکمه دارای ۸ گروه پژوهشی است که هر گروه در درون خود از بخش های پژوهشی تشکیل شده است.هم چنین هر گروه پژوهش دارای یک گروه  مشورتی است که از مجموعه  ای از اساتید دانشگاههای عراق مرتبط با همان گروه پژوهشی تشکیل شده است. بر اساس قانون این نهاد پژوهشی ، بیت الحکمه به صورت هیات امنایی اداره شده و ریاست اجرایی این نهاد را دبیر کل بر عهده دارد.بر اساس قانون بیت الحکمه هیات امنا حداقل از ۵ نفر تشکیل شده و رئیس هیات امنا و دبیر کل نیز عضو آن هستند.

گروههای پژوهشی ۸ گانه بیت الحکمه عبارتند از:گروه پژوهش های حقوقی،گروه پژوهشهای سیاسی و راهبردی، گروه پژوهش های اقتصادی، گروه پژوهش های تاریخی، گروه پژوهش های فلسفی، گروه پژوهش های اجتماعی، گروه پژوهش های ادیان و گروه پژوهش های زبانشناختی و ترجمه.

هر یکی از گروههای پژوهشی بیت الحکمه دارای یک فصلنامه علمی پژوهشی معتبر بوده که بسیاری از پژوهشگران و اساتید دانشگاههای عراق برای ارتقای مرتبه علمی ،پژوهش ها و مقالات خود را به این فصلنامه ها ارسال می کنند.فصلنامه های ۸ گانه بیت الحکمه عبارتند از :فصلنامه مطالعات حقوقی، فصلنامه مطالعات سیاسی ، فصلنامه مطالعات اقتصادی، فصلنامه مطالعات تاریخی، فصلنامه مطالعات فلسفی، فصلنامه مطالعات اجتماعی، فصلنامه مطالعات ادیان و فصلنامه مطالعات زبانشناختی و ترجمه.

هر یک از گروههای پژوهشی به صورت ماهانه نشست های علمی را در حوزه های کاری مرتبط با خود طراحی کرده و این نشست ها در بیت الحکمه با حضور اساتید و پژوهشگران برگزار می گردد. برگزاری همایش و کنگره های علمی یکی از دیگر برنامه های گروههای پژوهشی است که گروهها آن را طراحی و اجرا می سازد.برنامه های نشست های گروههای پژوهشی برای اطلاع پژوهشگران و علاقه مندان به صورت ماهانه از سوی بیت الحکمه در فضای مجازی انتشار می یابد.

یکی از دیگر حوزه های اصلی فعالیت بیت الحکمه چاپ و انتشار کتاب است.گروههای پژوهشی بیت الحکمه در یک فرایند علمی با تعیین موضوعات پژوهشی به واگذاری عناوین پژوهشی به پژوهشگران و اساتید برای تدوین در قالب کتاب می پردازد.بیت الحکمه توانسته تاکنون با انتشار صدها کتاب در حوزه های پژوهشی مرتبط خود را به عنوان یکی از مراکز اصلی در این زمینه مطرح نماید .هم چنین بیت الحکمه برای ارائه محصولات پژوهشی و کتاب های انتشار یافته خود اقدام به مشارکت در نمایشگاههای کتاب که هر ساله در شهرهای مختلف عراق برگزار می گردد می نماید که در این زمینه می توان به نمایشگاه بین المللی کتاب بغداد و نمایشگاه بین المللی کتاب اربیل اشاره کرد.

بعد از انتخاب بغداد به عنوان شهر ادبی خلاق از سوی سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو)مقر دبیرخانه آن در بیت الحکمه قرار گرفت. در حال حاضر بیت الحکمه میزبان سلسله نشست های ادبی و فرهنگی است که در قالب دبیرخانه بغداد شهر ادبی خلاق برگزار می گردد.

بیت الحکمه هم چنین دارای کتابخانه  غنی بوده که در درون خود بسیاری از کتابهای انتشار یافته در عراق و جهان عرب جای داده و از سوی دیگر نیز بسیاری از دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی در دانشگاههای عراق اقدام به اهدای نسخه ای از پایان نامه خود به بیت الحکمه بغداد می کنند . در کنار  این کتابخانه ارزشمند این مرکز پژوهشی دارای مرکزی به نام مرکز داده ها و حمایت تصمیم گیری عراقی است. در کنار آن واحدی به نام واحد احیای میراث و تحقیق در زمینه نسخه های خطی وجود دارد.

بیت الحکمه و میزبانی همایش بین المللی نقش اندیشه های فلسفی در گفت‌وگوهای فرهنگی ایران و جهان عرب

 با همت رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در بغداد همایش «نقش اندیشه های فلسفی در گفت‌وگوهای فرهنگی ایران و جهان عرب» در روزهای چهارشنبه و پنج شنبه دوم و سوم اسفندماه  ۱۳۹۶ در مرکز پژوهش های بیت الحکمه برگزار شد. این  همایش که با همکاری  پژوهشگاه  علوم و فرهنگ اسلامی و مرکز مطالعات فرهنگی بین المللی برگزار شد اساتید و پژوهشگرانی از الجزایر،لبنان،تونس،عمان،عراق و ایران به ارائه مقالات خود پرداختند.

اطلاعات تماس

مرکز پژوهش های بیت الحکمه در منطقه باب المعظم بغداد واقع شده است. آدرس پایگاه اینترنتی آن به نشانی http://www.baytalhikma.iq بوده و می توان با پست الکترونیک رسمی به نشانی info@baytalhikma.iq با این مرکز پژوهشی ارتباط برقرار نمود.