مقدمه

دیپلماسی آموزشی به واسطه ظرفیت های گسترده ای که در بهره گیری از روندهای آموزشی و علمی درجهت انگاره سازی و برساخت هویتهایی هم سو با منافع دولتها خلق می کند، به ابزار موثر و کارآمدی جهت تأمین اهداف ومنافع دولتها تبدیل شده است. در این نوع دیپلماسی، کار ویژه خاص آموزش، یعنی ایجاد تغییرات نسبتأ پایدار در رفتار، باورها و توانمندیهای مخاطبان از طریق فرایندهای آموزشی و یادگیری، با کار ویژه دیپلماسی عمومی که همانا جذب مخاطبان از طریق اقناع و مجاب سازی بواسطه تأثیر بر نگرشها و هویتهای مخاطبان برای تأمین منافع طرف مقابل است، تلفیق شده، و در قالب مفهوم "دیپلماسی آموزشی" می تواند در جهت انگاره سازی های هویتی، برآورنده منافع و اهداف دولتها باشد. وجود دانشگاه و مدارس در خارج از کشور یکی از ابزاهای دیپلماسی آموزشی بوده که کشورهای مختلف در سطوح مختلف در راستای پیشبرد دیپلماسی عمومی خود از آن استفاده می کنند. کشور ترکیه یکی از کشورهایی است که طی سالهای اخیر، با تدوین چشم انداز خاص و سیاستگذاری در راستای پیشبرد دیپلماسی آموزشی خود در خارج از مرزهای خود سرمایه گذاری کرده است. در این زمینه، ترکیه در ابتدا با ساخت نهادی به نام بنیاد معارف و اعطای صلاحیت به این نهاد تازه، تلاش کرد، تا دیپلماسی آموزشی خود را در خارج پیش ببرد. در ادامه به بررسی این نهاد و هم چنین وضعیت مدارس بنیاد معارف ترکیه در عراق خواهیم پرداخت.

بنیاد معارف ترکیه: نهاد مسئول پیشبرد دیپلماسی آموزشی

ترکیه برای پیشبرد دیپلماسی عمومی، فرهنگی و رسانه ای خود مبادرت به یک رشته نهادسازی، تصویب قوانین و برنامه‌ها، برای اقدامات معطوف به ارتباطات و اطلاع رسانی، آموزش، توجیه و تفاهم و مبادلات فرهنگی و علمی دست زده است که سابقه و حرکت نخستین همه آنها به 75 سال پیش باز می گردد.

بنیاد معارف ترکیه به موجب قانون شماره 6721 در سال 2016 تاسیس شد. بر اساس این قانون بنیاد معارف ترکیه تنها نهاد ذی صلاح برای تاسیس و افتتاح موسسات و نهادهای آموزشی در خارج از مرزهای این کشور است. بنیاد معارف ترکیه که برای ارائه خدمات آموزشی رسمی و غیر رسمی از پیش دبستانی تا دانشگاه تأسیس شده بود، اکنون به یک برند جهانی آموزش تبدیل شده است. این بنیاد در حال حاضر پرچمدار آموزش ترکیه در خارج از کشور است..

بنیاد معارف از زمان تأسیس، با 104 کشور در تماس رسمی بوده و دفاتر خود را  در 67 کشور افتتاح کرده است. هم چنین این بنیاد 214 مدرسه وابسته به جنبش فتح الله گولن با نام ایشیک یا عشق[1] در 19 کشور جهان از جمله افغانستان، چاد، جمهوری گینه استوایی، اتیوپی، ساحل عاج، گابن، گینه، کامرون، جمهوری دموکراتیک کنگو، کنگو، مالی، موریتانی، نیجر، پاکستان، سومالی، سودان، تونس، ونزوئلا و عراق را نیز در اختیار خود گرفته است. همچنین 64 پروتکل مختلف، برای انتقال مدارس و افتتاح مدارس جدید در 42 کشور نیز به امضا رسانده است.

بنیاد معارف ترکیه، اکنون دارای 353 نهاد آموزشی در 43 کشور جهان، شامل 9 مرکز آموزشی (افغانستان، آلمان، اتریش، فرانسه، کوزوو، بلاروس و بلژیک)، 1 دانشگاه (آلبانی)٬ 42 موسسه آموزشی داخلی و همچنین دوازده خوابگاه است که به 38 هزار و 846 دانش آموزش خدمات آموزشی ارائه می‌کند.

دکتر بیرول آک‌گون، رئیس بنیاد معارف ترکیه در زمینه اهداف و رسالت این بنیاد بیان داشت: با اینکه این بنیاد بیشتر به عنوان نهادی تلقی می‌شود که مدارس وابسته به فتو در خارج از کشور را پس از واگذاری به ترکیه تحویل می‌گیرد، اما برنامه‌ها و اهداف ما صرفا محدود به این نیست. ماموریت ما افتتاح موسسات آموزشی در خارج از کشور به نمایندگی از ترکیه است. بنیاد معارف به عنوان دروازه ترکیه در حوزه آموزش در خارج از کشور فعالیت می‌کند.

مدارس معارف در عراق

سابقه شکل گیری مدارس معارف در عراق به سال 2017 باز می گردد.در واقع بنیاد معارف ترکیه توانست مدارس ایشیک یا عشق وابسته به جنبش فتح الله گولن (فتو) را که در اقلیم کردستان فعالیت داشت در اختیار خود بگیرد. نخستین مدارس بنیاد معارف ترکیه با نام مدارس معارف، در اقلیم کردستان، آغاز به کار کرد. متعاقب فعالیت در اقلیم کردستان، ترکیه تلاش کرد تا مدارس خود را در سراسر عراق به ویژه بغداد به عنوان پایتخت عراق ایجاد و تاسیس کند. در همین راستا شاهد ایجاد و تاسیس مدارس معارف ترکیه در بغداد در سال 2019 هستیم. در حال حاضر تعداد مدارس معارف در سراسر عراق بالغ بر 12 مدرسه می باشد که از این میزان 8 مدرسه در بغداد (در دو منطقه المنصور و زیونه) و 4 مدرسه در اقلیم کردستان (اربیل) واقع شده است. بر اساس آمار منتشر شده از سوی بنیاد معارف ترکیه تعداد دانش آموزان عراقی که در مدارس معارف، شاغل به تحصیل هستند، بالغ بر 2198 دانش آموز می باشد که بخش اعظم آن در بغداد مشغول به تحصیل هستند.

بنیاد معارف ترکیه هم چنین در راستای پیشبرد دیپلماسی آموزشی خود در عراق در نظر دارد تا در دیگر استان های این کشور نیز مدارس معارف را ایجاد و تاسیس نماید. بر اساس برنامه ریزی انجام شده در مرحله اول، مدارس معارف در استانهای کرکوک، نینوی، بصره، سلیمانیه و دهوک ایجاد خواهند شد.

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت موضوع استفاده از این مدارس در راستای گسترش و ترویج زبان ترکی در سطح جامعه عراق است، به گونه ای که دوره های آموزش زبان ترکی در فصول مختلف سال، به ویژه فصل تابستان برای اقشار مختلف، به ویژه دانش آموزان و دانشجویان عراقی علاقه مند به آموزش زبان ترکی برگزار می گردد.

در راستای جذب بیشتر دانش آموزان عراقی به مدارس معارف مشوق هایی در نظر گرفته شده است. در این زمینه می توان به تخفیف 50 درصدی شهریه دانشگاههای ترکیه و هم چنین اعطای بورسیه های تحصیلی  به فارغ التحصیلان عراقی دبیرستان های معارف اشاره کرد.

مقایسه تطبیقی میان مدارس ایرانی و مدارس معارف ترکیه

با توجه به اینکه مدارس معارف ترکیه در عراق از سابقه چندانی برخوردار نبوده، و تنها چند سال از تاسیس این مدارس می گذرد، اما در مقابل مدارس ایرانی در عراق دارای سابقه طولانی و قریب به چند دهه فعالیت می باشد. فعالیت مدارس ایرانی در عراق هر چند در طی دوره های مختلف زمانی به ویژه شرایط سیاسی کشور عراق تحت الشعاع قرار گرفته بود، اما این مدارس در برخی بازه های زمانی ملجا و مهد تربیت و آموزش ایرانیان مقیم عراق و حتی دانش آموزان عراقی بوده است. بر اساس اسناد تاریخی، ایران، دارای مدارس 5 گانه در عراق بوده است که عبارتند از:

1- مدرسه اخوت کاظمین کـه در تـاریخ 1324 قمری بـه اهتمام جناب حاج میرزا علی اکبر اهرابی تاسیس شـده بود و تحت نظارت چند نفر تجار ایرانی مقیم کـاظمین اداره مـی شـد و نزدیـک بـه 130 نفـر شـاگرد داشـت. مدرسـه اخوت کاظمین در اوایل سال 1309 شمسی دارای 10 معلـم و 196 شاگرد بود.

2- مدرسه علوی در نجف اشرف که به تـاریخ 1325 ق. به اهتمـام آیـت االله خراسـانی تاسـیس یافتـه بـود. ایـن مدرسه هم نزدیک به 130 شاگرد داشت که تـا سـال 1309 شمسی به 9 معلـم و 157 شـاگرد افـزایش یافتـه بـود .

3- مدرسه حسینی در کربلای معلّی که در تاریخ 1327 ق با سعی و کوشش انجمن ایرانیان تاسیس شده بود و 100 نفر شاگرد داشـت. ایـن مدرسـه دارای یـک اتـاق ابتدایی و پنج کلاس بود. شــمار معلمــان و دانــش آمــوزان ایــن مدرسه در سـال 1309 شمسی بـه 7 معلـم و 123 شـاگرد افزایش یافته بود.

4- مدرسه شرافت در بغداد که در تـاریخ 1337 ق بـه اهتمام تجار ایرانی مقیم بغداد تاسیس شده بود و تحت مراقبت و نظارت انجمن مخـصوص مدرسـه مزبـور اداره مـی شـد، کـه 130 شاگرد هم داشت. مدرسه شرافت بغـداد در ابتـدای دوره پهلـوی 6 عـدد کـلاس و نزدیـک بـه 128 شـاگرد داشـت.

5- مدرسه پهلوی در بصره

در حال حاضر 3 مدرسه علوی، شرافت و هم چنین مدرسه کربلا وجود دارد و در کنار این مدارس، در شهرهای اربیل و سلیمانیه نیز مدارس ایرانی ایجاد شده است. متاسفانه علی رغم دارا بودن سابقه چند دهه ای فعالیت مدارس ایرانی در عراق، در حال حاضر وضعیت این مدارس وضعیت خوبی نبوده و در برخی از مدارس تعداد دانش آموزان بسیار اندک می باشد. در این زمینه باید به مشکل نوع نظام آموزشی در این مدارس و هم چنین مشکلات موجود در ارزشیابی مدارک صادره از این مدارس توسط وزارت آموزش و پرورش عراق اشاره کرد، که این مسائل  حتی اقبال دانش آموزان عراقی دارای مادر ایرانی برای تحصیل در این مدارس را از بین می برد.

موضوع دیگری که باید به آن اشاره کرد، فقدان حمایت های لازم از سوی اداره کل مدارس خارج از کشور وزارت آموزش و پرورش ج.ا.ایران است که در مواردی حتی رایزنی فرهنگی ایران در بغداد برای استمرار فعالیت این مدارس مجبور به اعطای حمایت های مالی و پشتیبانی شده است.

یکی از موضوعات قابل توجه، نقش آفرینی موسسه نور مبین، به عنوان یکی از نهادهای متولی مدارس خارج کشور است. حوزه فعالیت موسسه نورمبین متمرکز بر مدارس عراقی در قالب مجموعه مدارس تکامل بوده و متاسقانه اهتمامی نسبت به بهبود وضعیت مدارس ایرانی صورت نمی پذیرد. شایسته است که موسسه نور مبین نقش آفرینی فعال تری در بهبود وضعیت مدارس ایرانی انجام دهد.

فرجام سخن

هر چند که سالیان چندانی از تاسیس مدارس معارف در عراق نمی گذرد، اما بررسی وضعیت این مدارس نمایان گر موفقیت نسبی ترکیه در پیشبرد دیپلماسی آموزشی خود است. هر چند مدارس معارف در مقایسه با مدارس ایرانی از سابقه چندانی برخوردار نیستند اما توانسته اند با یک برنامه ریزی هدفمند، ترسیم چشم انداز و هم چنین سرمایه گذاری هنگفت و هم چنین تعامل با طرف عراقی برای حل مشکلاتی چون ارزشیابی مدارک و ... و اعطای مشوق های لازم، دانش آموزان عراقی را به سوی خود جذب کنند. جمهوری اسلامی ایران با توجه به پیوندهای عمیق و ریشه دار میان دو ملت می تواند با هم افزایی ظرفیت های مسئول در حوزه مدارس خارج از کشور، سیاستگذاری بهینه و ترسیم چشم انداز آینده و هم چنین حمایت های مالی و معنوی، وضعیت کنونی مدارس خود را در عراق بهبود بخشیده و به دوران طلایی گذشته خود در سطح جامعه عراق نزدیک شود.