خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در بمبئی، هند، به‌عنوان نخستین خانه فرهنگ ایران در جهان، با پیشینه‌ای نزدیک به هفت دهه، جایگاهی برجسته در عرصه فرهنگی این کشور یافته است. این مرکز توانسته است در میان نخبگان کلان‌شهر بمبئی همچنین در منطقه وسیع غرب و جنوب هند -با جمعیتی بالغ بر هفتصد میلیون نفر- به‌عنوان نمادی از فرهنگ ایرانی شناخته شود. از آغاز تأسیس تاکنون، ایرانیان مقیم این منطقه، همواره به فعالیت‌ها و دستاوردهای خانه فرهنگ افتخار کرده، آن را بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی خود در بمبئی دانسته‌اند.

در کنار این نهاد فرهنگی، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در بمبئی نیز از جمله کنسولگری‌های باسابقه ایران در هند و در جهان به‌شمار می‌رود. بنابر برخی منابع تاریخی، آغاز فعالیت این کنسولگری به دوران ناصرالدین‌شاه قاجار بازمی‌گردد و در آن زمان، نمایندگان دولت ایران به هند اعزام می‌شده‌اند.

از جمله اسناد ارزشمند سابقه فعالیت خانه فرهنگ ایران در بمبئی، نامه‌ای است که سرکنسول وقت ایران در آذرماه ۱۳۳۵ خورشیدی (دسامبر ۱۹۵۶ میلادی) خطاب به وزارت امور خارجه نگاشته است و به موضوع تأسیس خانه فرهنگ ایران در بمبئی اختصاص دارد. این نامه با شماره ۲۴/۷/۲۹۰۲ و در تاریخ 31/9/1335 ثبت شده که برای پژوهشگران و علاقه‌مندان تاریخ روابط فرهنگی ایران و هند می‌تواند قابل توجه باشد. با توجه به اینکه ماه آذر در تقویم هجری شمسی همواره ۳۰ روزه است، احتمال این که تاریخ ثبت نامه، روز ۳۰ آذر یا ۱ دی‌ماه بوده باشد، بسیار بالاست.

سرکنسول وقت این نامه را خطاب به دکتر اردلان وزیر وقت امور خارجه ایران نوشته و در ادامه، ضمن اعلام نظریه خود، قطعات روزنامه های بمبئی را بضمیمه ارسال کرده است. متن نامه در ذیل به صورت کامل آمده است:

جناب آقای دکتر اردلان وزیر امور خارجه

موضوع - تاسیس خانه فرهنگی ایران در بمبئی

بطوریکه استحضار دارند در بمبئی متجاوز از دوازده هزار نفر ایرانی سکونت دارند که از سالها قبل از ایران خارج و بهندوستان مسافرت نموده و بکسب و کار مشغول شده‌اند. با اینکه تعداد اتباع ایرانی در بمبئی قابل توجه و ملاحظه است تا چندی قبل تاسیسات رسمی فرهنگی ایران در این جا سابقه نداشته و فقط یک مدرسه از موقوفات مرحوم امین التجار شیرازی که طبق وقف نامه باید بیشتر سعی در تعلیم علوم دین بنماید دائر بوده، از سه سال قبل جناب آقای حکمت سفیر کبیر ایران اقداماتی فرمودند که مدرسه برای تدریس علوم جدید و اجرای برنامه وزارت فرهنگ مجهز گردد و بهمین لحاظ اقای احمد علی مهرپور از وزارت فرهنگ به بمبئی مامور شدند و بتدریس پرداختند ولی این امر هم بنحو اتم و اکمل تکافو منظور را ننمود زیرا تضییقات و مشکلاتی که در راه مدرن نمودن مدرسه از لحاظ وجود وقف نامه در پیش بود مانع از آزادی عمل بود لذا بتدریج و با ملایمت و متانت سعی و اهتمام کافی بعمل آمد تا برنامه تعلیمات وزارت فرهنگ در بمبئی بموقع اجرا گذارده شود و این رویه نتیجه مطلوب و مستحسن ببار آورد و بالمثال در سال جاری امتحانات شش ساله ابتدائی برای اولین بار رسما در بمبئی صورت گرفت و از مجموع داوطلبین بیست و سه نفر در امتحانات توفیق یافتند .

به موازات این اقدامات با توجه به سابقه دیرین روابط فرهنگی ایران و هندوستان کوشش شد خانه فرهنگی ایران برای ترویج زبان و ادبیات فارسی تاسیس گردد صرف نظر از ذکر مشکلاتی که در راه نیل بمنظور در بین بود بالاخره توفیق حاصل گردید که خانه فرهنگ ایران در بمبئی تاسیس یابد و برای افتتاح رسمی این موسسه فرهنگی جناب آقای حکمت سفیر کبیر ایران به بمبئی تشریف آوردند و مراسم جشن باشکوهی در محل خانه فرهنگ برپا گردید. عده متجاوز از پانصد نفر در مراسم افتتاح شرکت نمودند مدعوین عبارت بودند از هیئت کنسولی مقیم بمبئی - فضلاء و دانشمندان - پارسیان اتباع هند و ایرانیان. ابتدا سرود ملی ایران و بعد سرود ملی هند نواخته شد و بعد این جانب راجع به تاریخ روابط فرهنگی ایران و هند توضیحاتی عرض کردم سپس جناب آقای حکمت ضمن بیانات مفصلی به عهدنامه فرهنگی ایران و هند اشاره فرموده و از آثار برجسته این گونه موسسات فرهنگی بتفصیل توضیح فرمودند و خانه فرهنگی ایران را رسما افتتاح فرمودند بعد از جناب آقای حکمت جناب سر کاوس جی جهانگیر و بعد سر رستم مسانی که از زعمای پارسیان مقیم بمبئی که بسیار معروف و مشهور و مورد احترام دولت هندوستان میباشند در خصوص روابط فرهنگ ایران و هند توضیحاتی دادند سپس دو قطعه فیلم آثار باستانی ایران و صنعت قالی بافی در ایران بمورد نمایش گذارده شد که بسیار مورد توجه حضار واقع گردید.

نظر این سرکنسولی .

به نظر این سرکنسولی اکنون که بحمد الله تعالی موجبات تاسیس خانه فرهنگی ایران در بمبئی فراهم گردید و افتتاح یافت اقتضا دارد نسبت بان توجه مخصوص مبذول گردد و موجبات پیشرفت کار آن از هر حیث فراهم گردد و بنحوی اقدام گردد که روز بروز وسایل توسعه حدود آن مهیا و با ابرومندی کامل اداره شود تا به نتیجه مطلوب و منظور برصد لهذا استدعا دارد مقرر فرمائید.

۱- چند دوره کتب کلاسیک منتشره وزارت فرهنگ و دانشگاه تهران هرچه زودتر ارسال گردد.

2- مقرر فرمایند نشریات و مجلات قابل مطالعه و استفاده مرتبا برای این موسسه جدید الاحداث فرستاده شود .

3- چون فعلا در حدود سیصد نفر پیر و جوان ایرانی و هندی و پارسی در کلاسهای تدریس زبان فارسی خانه فرهنگ ایران ثبت اسم کرده‌اند و مرتبا در کلاس مشغول تحصیل زبان فارسی میباشند و این عده بزودی بیشتر خواهد شد از کتب ابتدائی زبان فارسی تعداد زیادتری ارسال فرمایند.

4- اگر وزارت جلیله فرهنگ اقدام فرمایند برای تدریس زبان فارسی مجموعه‌هایی نیز از آنچه برای فارسی زبانها و سالمندان تاکنون تهیه شده بصورت بهتری برای اشخاص که بکلی از زبان فارسی عاری هستند و علاقه مند به فرا گرفتن این زبان هستند تهیه کرده در پیشرفت تدریس زبان فارسی بخارجیها کومک زیادی خواهد شد و خیلی بهتر و زودتر نتیجه خواهد داد منظورم این است نظیر کتبی که مثلا انجمن فرهنگی (ایران و امریکا) برای تدریس زبان انگلیسی اشخاصی که اصولا بزبان انگلیسی آشنائی ندارند تهیه نموده است برای خانه‌های فرهنگی تهیه گردد. بنده تردید ندارم که انجام این موضوع قدری مشکل است و مستلزم [هزینه] میباشد ولی منظورم این است اکنون که در بمبئی اقدام شروع شده است موجباتی [پدید آید] که با موفقیت کامل مواجه گردد.

در خاتمه باید عرض کنم در هندوستان هنوز هم بزبان و ادبیات فارسی علاقه زیاد [وجود دارد] و در همین کلاسهای فارسی که اخیرا باز شده از اتباع هندی و دانشجویان دانشگاه‌ها و غیره عده زیادی اسم نوشته و با علاقه‌مندی مشغول هستند و اگر موجبات پیشرفت [فراهم] گردد بدون شک نتیجه بسیار مطلوب و پسندیده گرفته خواهد شد. امید است دانشگاه محترم تهران و همچنین وزارت فرهنگ در انجام این منظور کومک [به] موسسه نوبنیاد بفرمایند و اسباب ترویج زبان فارسی را در سایر ممالک بخصوص هند [که] با ایران از چندین صد سال قبل رابطه فرهنگی زیاد داشته فراهم فرمایند.

قطعات روزنامه های بمبئی بضمیمه ایفاد میگردد.

سرکنسول ایران- محمد قوام .

ترجمه تکه روزنامه:

امروز دکتر ای. ای. حکمت، سفیر ایران در هند، با شور و اشتیاق از مردم، صرف نظر از طبقه، مذهب یا ملیت، خواست تا برای رفاه بشریت و ترویج صلح جهانی تلاش کنند. او ابراز امیدواری کرد که خانه فرهنگی هند و ایران که در بمبئی آغاز به کار کرده است، در این راستا موفق باشد. دکتر حکمت این خانه را در موسسه خیریه پارسی بهرامجی جی-جی بوی، جاده کوئینز، افتتاح کرد. او گفت که هند با تأسیس یک خانه فرهنگی از ایران پیشی گرفته است. دکتر حکمت گفت که اول دسامبر ۱۹۵۶، با توجه به این واقعیت که در این روز یک معاهده فرهنگی بین هند و ایران امضا شد، روزی تاریخی است.

کتاب‌های اهدا شده:

مجموعه‌ای از کتاب‌های فارسی نیز به خانه اهدا شد. سفیر به پاس قدردانی از خدمات اجتماعی آقای پستون جی مارکار [پشوتن‌جی دوسابایی مارکار]، ساکن این شهر، مدالی به او اهدا کرد. پیش از این، آقای قوامی، کنسول ایران در بمبئی، در سخنرانی خوشامدگویی خود گفت که از زمان‌های بسیار قدیم، فرهنگ، ادبیات و تمدن ایران موضوع مطالعه مورخان بوده است. تاریخ روابط فرهنگی هند و ایران به هزاران سال پیش برمی‌گردد. خانه فرهنگی هند و ایران در بمبئی، برای تقویت پیوندها و روابط برادرانه بین دو کشور و همچنین فراهم کردن امکاناتی برای مطالعه زبان فارسی افتتاح می‌شود. سر کاوس جی جهانگیر گفت که تمام هند با افتخار و شور و شوق به ایران نگاه می‌کنند و افتتاح چنین مؤسسات فرهنگی، گامی بلند در جهت تحکیم بیشتر روابط فرهنگی باستانی بین دو کشور بوده است. سر رستم مسانی نیز صحبت کرد. در پایان آقای علوی، دبیر انجمن ایرانی، از حضار تشکر و قدردانی نمود.

تاریخ خورشیدی افتتاحیه خانه فرهنگ ایران در بمبئی: 1335/09/28- چهارشنبه - 28 آذر 1335

تاریخ میلادی: 1956-12-19 - Wednesday - December 19, 1956

تاریخ قمری: ١٦ جمادی الاولی ١٣٧٦