مقدمه
روابط فرهنگی روسیه و بریتانیا یکی از مهمترین زمینه های تعامل دو کشور است که در سالهای اخیر تحت تاثیر شرایط سیاسی فراز و نشیبهای زیادی داشته است. همکاریهای فرهنگی روسیه و بریتانیا از تاریخ بسیار طولانی و پایه و اساس محکمی برخوردار است. محبوبترین و شناخته شدهترین نویسندگان روس در انگلستان چخوف و تورگنیف هستند. آثار تولستوی و داستایوسکی بخشی از برنامه درسی در بریتانیاست و یکی از مشهورترین نمایشنامه های برنارد شاو به نام "خانه ای که قلبها در آن شکسته میشود" به گفته خود نویسنده، تحت تأثیر آثار نویسنده محبوب روسیه چخوف نوشته شده است. روسها علاقه بسیار زیادی به آثار شکسپیر، دیکنز و برنارد شاو دارند. می توان گفت علاقه به فرهنگ و ادبیات انگلیس در روسیه بخش جدایی ناپذیر از فرهنگ مردمان روس زبان را تشکیل می دهد. نوشته حاضر به بررسی فعالیتهای فرهنگی بریتانیا در روسیه اختصاص دارد.
فعالیتهای فرهنگی بریتانیا در روسیه
یکی از مهمترین ابعاد روابط بریتانیا و روسیه بعد فرهنگی است. اهمیت این بعد از روابط با وجود تمام فراز و نشیبها در دهه اخیر همچنان پابرجا بوده است. برای مثال یکی از دو سند تصویب شده در زمان سفر دیوید کامرون به روسیه در سپتامبر ۲۰۱۱ بیانیهای درباره همکاریهای فرهنگی بود. [۱] با این وجود مهمترین ویژگی روابط فرهنگی دو کشور محدود بودن آن به روابط دولتی است. اگرچه سازمانهای غیردولتی نیز نقشی در این عرصه دارند، اما آزادی عمل این سازمانها به دلیل سوءظن شدید دولت روسیه بسیار محدود است. تمامی این سازمانهای غیردولتی ناگزیرند برای فعالیت در روسیه تحت عنوان "عامل خارجی" ثبت نام کنند که نزد روسها معنایی منفی دارد. در سال ۲۰۱۳ تعداد زیادی از این سازمانهای غیردولتی مورد بازرسی و تحقیق قرار گرفتند که این امر موجب تیرگی روابط دیپلماتیک غرب با روسیه شد. [۲]
در مقابل، تحریمهای اعمال شده توسط طرف انگلیسی علیه روسیه نیز بر روابط فرهنگی دو کشور تاثیرگذار بوده است. اتباع روسیه در دریافت ویزای انگلیس با مشکلاتی مواجه هستند. به علاوه به دلیل تهدید تصرف اموال، طرف روسی مجبور است تعداد و دامنه نمایشگاههای عمومی در بریتانیا را محدود کند. [۳]
به طور کلی میتوان گفت که مهمترین نهاد فعال فرهنگی بریتانیا در روسیه "بریتیش کانسیل" است. با این حال فعالیتهای محدودی از جانب سایر نهادها نیز قابل مشاهده است. برای مثال بریتیش میوزیوم لندن در زمستان ۲۰۱۹ مجموعه ای از آثار مربوط به دوره آشوریان را به موزه ارمیتاژ امانت داد تا به نمایش درآید. [۴] همچنین از سال ۲۰۰۳ مدرسه عالی بریتانیایی هنر و طراحی، در زمینه های مختلف از جمله موسیقی، معماری و سینما در مسکو آغاز به کار کرد. دانشجویان این دانشگاه در چارچوب همکاری با دانشگاه بریتانیایی هرتفوردشایر قادر به اخذ دیپلم بین المللی – با وجود تحصیل در روسیه- هستند. آموزش زبان انگلیسی یکی دیگر از برنامه های این مرکز است. [۵]
به رغم مشکلات ذکر شده در مجموع میتوان گفت که تحریمها علیه روسیه، بر همکاری دو کشور در این حوزه تاثیری نگذاشته است و حتی طرف بریتانیایی در مواردی این تحریمها را نادیده گرفته است. برای مثال در سال ۲۰۱۴ مجسمه یکی از خدایان یونانی به نام ایلیسوس به وسیله بریتیش میوزیوم به موزه ارمیتاژ امانت داده شد. این در حالی است که مالکیت مجسمه مورد منازعه بین یونان و بریتانیا بود. برای جلوگیری از اقدام یونان در جهت تصرف مجسمه در مسیر ارسال به سن پترزبورگ، طبق قوانین اتحادیه اروپا این کار مخفیانه انجام شد. این مجسمه برای نمایش در برنامهای به مناسبت ۲۵۰ سالگی موزه ارمیتاژ به این موزه امانت داده شد و از ۶ دسامبر ۲۰۱۴ تا ۱۸ ژانویه ۲۰۱۵ به نمایش درآمد. [۶] علیرغم اعتراضات گسترده به این اقدام که عمدتا به تحریمهای روسیه اشاره داشتند، مقامات فرهنگی بریتانیا اعلام کردند که بریتیش میوزیوم حق انجام این کار را داشته است زیرا تحریمهای روسیه شامل موارد فرهنگی نمیشده است. [۷]
بریتیش کانسیل در روسیه: فراز و نشیبهای همکاری
با توجه به اهمیت بریتیش کانسیل در روابط فرهنگی دو کشور بیان سابقهای از چگونگی تاسیس و فعالیتهای این نهاد ضروری به نظر میرسد. بریتیش کانسیل در روسیه اولین بار در نتیجه موافقتنامه فرهنگی بریتانیا و شوروی در سال ۱۹۵۹ ایجاد شد. این توافق تا سال ۱۹۹۱ پابرجا ماند. پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ این نهاد فعالیتهای خود را این بار در ۱۵ شهر در سراسر روسیه از سر گرفت. [۸] یکی از اصلیترین فعالیتهای بریتیش کانسیل آموزش زبان انگلیسی در روسیه است. این نهاد هر ساله در راستای این هدف برنامه های گسترده فرهنگی و آموزشی برگزار میکند. همچنین بریتیش کانسیل در زمینه هنر با سازمانهای برجسته روسی همکاری میکند. مهمترین این موسسات عبارتند از موزه ایالتی پوشکین و موزه های ایالتی کرملین. با حمایت بریتیش کانسیل بزرگترین اجراهای هنری انگلیس در روسیه برگزار شد که برخی از آنها عبارتند از: ویلیام ترنر (۲۰۰۸)، ویلیام بلیک (۲۰۱۱)، آنتونی گورملی (۲۰۱۱)، هنری مور (۲۰۱۲)، پره رافائلیت ها (۲۰۱۳)، اوبری بردسلی(۲۰۱۴).
بریتیش کانسیل در زمینه آموزش عالی با دستگاههای دولتی و سیاستگذاران آموزشی، روسای دانشگاهها، اندیشمندان و دانشجویان در روسیه و بریتانیا همکاری میکند تا تبادل تجربه در آموزش عالی را تشویق کند. این نهاد نقش مهمی در آشنا کردن روسها با نظام آموزشی انگلیس ایفا میکند. [۹]برای مثال اختصاص گرنت بازدید از بریتانیا در حوزه مطالعات معماری و طراحی شهری یکی از ابتکارات این نهاد در چارچوب همکاریهای دو کشور در سال ۲۰۱۸ بود. [۱۰] از طریق این نهاد میتوان آزمون بین المللی زبان انگلیسی آیلتس را گذراند و در مراکز آموزش عالی در انگلستان ثبتنام کرد. در روسیه بریتیش کانسیل مجوز آزمون آیلتس را برای مراکز برگزار کننده آزمون صادر میکند. همچنین این سازمان نامزدهای بورسیه تحصیلی یکساله کارشناسی ارشد در انگلستان را بر میگزیند. [۱۱]
از میان پروژه های جاری و طولانی مدت دو کشور میتوان به "فرهنگ آینده" اشاره کرد. این پروژه یکی از برنامه های فرهنگی مشترک بریتانیا و روسیه است که با هدف ایجاد ارتباط بین متخصصین حوزه فرهنگ دو کشور طرح ریزی شده است. برگزاری دوره های مدیریت فرهنگی در روسیه و بریتانیا، ترتیب دادن بازدیدهای مطالعاتی از فستیوالهای هنری عمده بریتانیا و برگزاری کارگاههای آموزشی و سخنرانیهای علمی توسط متخصصان هنری دو کشور از جمله رویدادهای طراحی شده در چارچوب این برنامه است. این برنامه توسط بریتیش کانسیل و با همکاری تعدادی از نهادهای فرهنگی روسی اجرا می شود و بودجه آن توسط دفتر خارجی و مشترک المنافع دولت بریتانیا تامین میشود. همچنین فستیوال فیلم بریتانیا توسط بریتیش کانسیل در سال ۱۹۹۹ پایهگذاری شد. برنامه آموزشی این فستیوال توسط مدرسه فیلم مسکو حمایت میشود. [۱۲]
از سال ۲۰۱۴ و به دنبال نامگذاری این سال به عنوان سال فرهنگ دوکشور، همکاریهای فرهنگی روسیه و بریتانیا بیش از پیش گسترش یافت. رویدادهای فرهنگی متعددی در این سال در دو کشور برگزار شد. برگزاری نمایشگاه توسط پیتر گرینوی کارگردان و نویسنده بریتانیایی، و در مقابل اجراهای تئاتر ماریینسکی و باله های بوریس آیفمن و همچنین نمایشگاه فضانوردی "کیهان نوردان: تولد عصر فضا" در موزه علوم لندن (در سال بعد) از جمله رویدادهای مرتبط با این سال بود. [۱۳]
برگزاری این تجربه موفق موجب شد دو کشور سال ۲۰۱۶ را سال زبان و ادبیات اعلام کنند. برگزاری روز شکسپیر در روسیه و اجرای نمایشنامههای او در مدارس سراسر روسیه، تخصیص واگنی در متروی مسکو به شکسپیر با تصاویری از شخصیتهای آثار او، برگزاری فستیوال شب نیمه تابستان که توسط بازیگر بریتانیایی "ایان مک کلن" افتتاح شد، سفر نویسندگان بریتانیایی به نمایشگاه کتاب کراسنویارسک، و حضور افتخاری در نمایشگاه کتاب نان فیکشن مسکو از جمله رویدادهای این سال بود. [۱۴]همچنین در این سال نمایش نقاشیهایی با تصاویر فئودور داستایوفسکی، آنتون چخوف و آنا آخماتووا در لندن برپا شد. یک ماه پس از آن مسکو میزبان نمایشگاه برگزار شده توسط گالری ملی پرتره بریتانیا با عنوان "از الیزابت تا ویکتوریا" شد. بازدیدکنندگان این نمایشگاه شاهد نمایش پرترههایی از ملکه الیزابت اول، چارلز دیکنز، اسحاق نیوتن، جروم. کی. جروم و همچنین ویلیام شکسپیر بودند. مسابقات ترجمه، سمینارهایی برای زبان آموزان دو کشور، آموزشهای ویژه برای معلمان زبان انگلیسی و سمینارهای حمایتی برای معلمان زبان روسی از دیگر رویدادهای فرهنگی این سال بود. در مجموع در این سال بیش از ۳۹ پروژه و ۲۰۰ رویداد فرهنگی و هنری برگزار شد. [۱۵]
پس از این تجارب موفق، سال ۲۰۱۷ "سال علم و آموزش" و سال ۲۰۱۹ "سال موسیقی" نامگذاری شد. از جمله برنامه های سال ۲۰۱۷ راهاندازی قطاری با نام "علم آینده" در متروی مسکو بود. دو ماه پیش از آن نیز قطاری با عنوان "قلب روسیه" در متروی لندن راه اندازی شد که در افتتاحیه آن مدیر اجرایی بریتیش کانسیل درخصوص همکاریهای فرهنگی، علمی و آموزشی دو کشور سخنرانی کرد. [۱۶] در سال ۲۰۱۹ نیز اجراهای متعددی توسط هنرمندان دو کشور در خاک یکدیگر برگزار شد. [۱۷] در این سال بخش فرهنگی و آموزشی سفارت بریتانیا در مسکو و موسسه رسانه، معماری و طراحی استرلکا مجموعهای از سمینارهای فرهنگی شهری را برنامهریزی کردند. این سمینارها در ولادی وستوک، پرم، وارونژ، سنتپترزبورگ و کالینینگراد در فوریه ۲۰۱۹ برگزار شدند. [۱۸]
چالشهای فعالیتهای فرهنگی بریتانیا در روسیه
در کنار این موفقیتهای چشمگیر، بریتانیا به طور عام و بریتیش کانسیل به طور خاص در دوره فعالیت خود در روسیه با بحرانهایی نیز مواجه شدهاند. در سال ۲۰۱۸ در نتیجه بحران در روابط دو کشور پس از ماجرای سرگی اسکریپال، دولت روسیه فعالیت بریتیش کانسیل در روسیه را ممنوع کرد. این اولین بار نبود که بریتیش کانسیل با ممنوعیت و محدودیت در روسیه مواجه می شد. در جریان بحران قبلی در روابط روسیه و بریتانیا پس از ترور الکساندر لیتویننکو، این نهاد بریتانیایی ناچار شده بود بسیاری از شعب خود را ببندد. در ۲۳ نوامبر ۲۰۰۶ افسر سابق سرویس امنیتی روسیه و پناهنده سیاسی الکساندر لیتویننکو در لندن درگذشت. مقامات بریتانیا دولت روسیه را مسئول این رویداد دانستند. روسیه از استرداد متهم پرونده به بریتانیا امتناع ورزید و یک بحران کامل دیپلماتیک با اخراج دیپلماتهای روس شکل گرفت. پس از آن میخائیل کامینین سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه اظهار داشت که لازم است دفاتر بریتیش کانسیل در سنتپترزبورگ و یکاترینبورگ بسته شود. به گفته وی فعالیت بریتیش کانسیل نه در مسکو و نه در سایر مناطق روسیه دارای مبنای قانونی مطابق با رویه های جهانی حاکم بر تاسیس و عملکرد مراکز فرهنگی خارجی نیست. نارضایتی مسکو از این بود که این نهاد به عنوان سازمانی عمومی فعالیت میکرد، اما در عین حال کارکنان بریتانیایی آن از مصونیت دیپلماتیک برخوردار بودند.
در نتیجه این بحران اعضای بریتیش کانسیل در سنپترزبورگ و یکاترینبورگ توسط سرویس امنیتی روسیه مورد بازجویی قرار گرفتند و شعب این نهاد در این شهرها بسته شد. در اواسط ژانویه سال ۲۰۰۸ در نتیجه بازرسی مالیاتی از شعبه این نهاد در مسکو مقرر شد بریتیش کانسیل حدود۱۳۰ میلیون روبل مالیات پرداخت کند. گفته میشد این مبلغ مالیات معوقه سالهای ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۶ است. بریتیش کانسیل این ادعاها را رد کرد و کوشید در دادگاه تجدیدنظر پرونده را پیگیری کند. دادگاه تقریباً یک سال به طول انجامید و در ماه مه ۲۰۰۹، با رای دادگاه مبلغ ۱۳۰ میلیون روبل به بریتیش کانسیل برگردانده شد. تا پیش از این بحران ۱۵ شعبه از این نهاد در شهرهای روسیه مشغول به کار بودند، اما پس از این ماجرا ۱۳ مرکز از جمله در سنپترزبورگ، یکاترینبورگ، ایرکوتسک، پتروسودودسک، تومسک، کراسنویارسک و نیژنی نوگورود تعطیل شدند. [۱۹]
دومین توقف در فعالیتهای این نهاد در مارس ۲۰۱۸ پس از ماجرای سرگی اسکریپال رخ داد. پس از ممنوعیت فعالیت این نهاد توسط روسیه، میخاییل شویدکوی نماینده ویژه رئیس جمهور فدراسیون روسیه در همکاریهای فرهنگی بینالمللی اظهار داشت که برنامه های فرهنگی دو جانبه همچنان از طریق بخش فرهنگی سفارت بریتانیا قابل اجراست. به گفته وی دوکشور در خصوص مراکز فرهنگی توافق ندارند و روسیه تنها بر اساس حسن نیت اجازه فعالیت این نهاد را داده بود و با تغییر شرایط سیاسی دلیلی برای حسن نیت وجود ندارد. همزمان موز هها و مراکز هنرهای معاصر روسیه در مصاحبههایی تاثیرپذیری فعالیتهای خود را از این واقعه رد کردند. [۲۰]
مبانی حقوقی مخالفتهای روسیه با بریتیش کانسیل
به طور کلی فعالیت بریتیش کانسیل به عنوان تنها نهاد عهده دار فعالیتهای فرهنگی بریتانیا در روسیه با چالشهای خاصی مواجه است. مقامات روسیه خود این نهاد را مسئول این شرایط میدانند برای مثال ولادیمیر تولستوی مشاور فرهنگی ریاست جمهوری روسیه در جریان تعطیلی این نهاد در سال ۲۰۱۸ اظهار داشت که برخی از اقدامات این نهاد باعث شده است که نیاز به چنین واکنشی وجود داشته باشد. [۲۱] از سوی دیگر درک وضعیت حقوقی این نهاد برای مسکو کار سادهای نیست زیرا چنین ساختاری در روسیه وجود ندارد. بریتیش کانسیل یک نهاد عمومی است و بخشی از قوه مجریه نیست. اما از نظر صورتهای مالی، این نهاد دولتی است زیرا کمک دولتی دریافت میکند. مبلغ این کمک در نهادهای مشابه باید کمتر از ۵۰ درصد درآمد آنها باشد. بریتیش کانسیل نیز اظهار میکند که کمک مالی رسمی که از وزارت خارجه بریتانیا دریافت میکند تنها ۱۵ درصد بودجه آن را تشکیل میدهد و از نظر عملیاتی نیز مستقل از دولت بریتانیا است. بریتیش کانسیل همچنین به گروه جوامع خیریه تعلق دارد، زیرا اهداف خیرخواهانه و غیر سیاسی را دنبال میکند که منطبق بر تعریف قانون بریتانیا درباره سازمانهای خیریه است.
از دیگر موارد اختلاف دولت روسیه با این نهاد درآمدی است که بریتیش کانسیل در خاک روسیه به دست می آورد. به گفته آندره کورتونوف یکی از مدیران بی بی سی روسی، درگیری بر سر این بود که شورای بریتانیا دوره های برگزار شده به زبان انگلیسی را به عنوان یکی از زمینههای کار خود ارائه داد. سوالی که برای مقامات مسکو پیش آمد این بود که آیا این فعالیت با وضعیت بریتیش کانسیل به عنوان یک سازمان غیر انتفاعی مطابقت دارد یا خیر. همچنین در سال ۲۰۱۵ این نهاد نیم میلیون روبل از موسسه فیزیک و فناوری مسکو برای انجام آزمایش به زبان انگلیسی دریافت کرد که متناقض با اهداف تعریف شده این نهاد به نظر میرسید. [۲۲]
جمع بندی
اگرچه هم بریتانیا و هم روسیه در دورههای زمانی متعدد بارها تمایل خود را به گسترش روابط فرهنگی نشان دادهاند اما این روابط همواره با چالشهایی مواجه بوده است. مهمترین چالش در این روابط بیاعتمادی روسیه به فعالیتهای فرهنگی بریتانیا است. نکته قابل ذکر در روابط فرهنگی دو کشور این است که حجم فعالیتهای فرهنگی بریتانیا در روسیه به مراتب بیشتر از فعالیتهای روسیه در بریتانیا است. ناگفته پیداست که همچون بسیاری از مناطق جهان تاثیرپذیری جامعه روسیه از فرهنگ غرب به حدی بیشتر است که قابل مقایسه با تاثیرپذیری جوامع غربی از فعالیتهای فرهنگی روسیه نیست و شاید یکی از دلایل ناخرسندی مسکو از روابط دوجانبه همین عدم توازن باشد.
در نهایت باید گفت تجربه نشان داده است که اگرچه مسکو هرگز مانع توقف کامل این فعالیتها نشده است اما از آن به عنوان اهرم فشاری در روابط دو جانبه با بریتانیا استفاده میکند. نظارت روسیه بر نهادهای فرهنگی مانند بریتیش کانسیل بسیار وسیع است. برای مثال در جریان تعطیلی این نهاد در سال ۲۰۱۸ ایگور موروزوف، سناتور روسی دارای سابقه فعالیتهای اطلاعاتی، تصمیم برای متوقف کردن کار بریتیش کانسیل را مرتبط با فعالیت مأمورین اطلاعاتی انگلیس در این نهاد دانست که به گفته وی در گذشته در روسیه بازداشت شده بودند. [۲۳] به این ترتیب میتوان گفت فعالیتهای فرهنگی بریتانیا در روسیه علیرغم تلاش نهادهایی مانند بریتیش کانسیل همچنان از سوی مسکو ذیل همکاریهای دیپلماتیک و سیاسی تعریف میشود.
منابع:
[۱] Александр Яковенко, “Великобритания: почему ценители культуры могут возвыситься над острыми политическими проблемами”, Иносми, ۲۵ Апреля ۲۰۱۲: https://inosmi.ru/russia/۲۰۱۲۰۴۲۵/۱۹۱۱۴۰۷۸۵.html
[۲] “Culture in EU Exxternal Relations: Russia Country Report” European Commission, Feb ۲۶, ۲۰۱۴:
[۳] “Российско-британские связи в сфере культуры”, Посольство российской федерации в соединенном королевстве великобритании и северной ирландии: https://rus.rusemb.org.uk/ruuk/culture/
[۴] “Выставка памятников ассирийского искусства из коллекции Британского музея”: https://www.fiesta.ru/spb/events/vystavka-pamyatnikov-assiriyskogo-iskusstva-iz-kollektsii-britanskogo-muzeya/
[۵] “About British Higher School of Art and Design”, Official website of British Higher School of Art and Design: https://britishdesign.ru/en/about/
[۶] “Elgin Marbles: British Museum lends statue to Russia”, BBC, Dec ۵, ۲۰۱۴:
https://www.bbc.com/news/entertainment-arts-۳۰۳۴۰۷۰۴
[۷] Matthew Taylor, “British Museum right to loan Parthenon marbles to Russia, says minister” The Guardian, Dec ۱۴, ۲۰۱۴:
https://www.theguardian.com/artanddesign/۲۰۱۴/dec/۱۴/british-museum-parthenon-marbles-russia-sajid-javid
[۸] “Large scale and long term: the UK’s cultural relationship with Russia”, British council: https://www.britishcouncil.org/research-policy-insight/insight-articles/cultural-relationship-russia
[۹] “О нас”, Official website of British Council: https://www.britishcouncil.ru/about
[۱۰] “Architecture and Urban Design study visit to the UK: grant opportunity in Russia – results”, ۱۳ August ۲۰۱۸:
https://www.gov.uk/government/news/architecture-and-urban-studies-visit-to-the-uk-grant-opportunity
[۱۱]“Что такое Британский совет, почему его запрещают в России (и при чем здесь отравление Александра Литвиненко)”, Meduza, ۱۷ марта ۲۰۱۸:
[۱۲] “New British Film Festival”, October ۱۸, ۲۰۱۸
https://www.gov.uk/government/news/new-british-film-festival
[۱۳] Максим Рыжков, “Голодец: российско-британские культурные связи развиваются по нарастающей”, ТАСС, ۱۵ Марта ۲۰۱۶: https://tass.ru/kultura/۲۷۳۸۸۱۹
[۱۴] Large scale and long term: the UK’s cultural relationship with Russia:
https://www.britishcouncil.org/research-policy-insight/insight-articles/cultural-relationship-russia
[۱۵] Максим Рыжков, Там же.
[۱۶] Large scale and long term: the UK’s cultural relationship with Russia:
https://www.britishcouncil.org/research-policy-insight/insight-articles/cultural-relationship-russia
[۱۷] “About the UK-Russia Year of Music”, Official website of the UK-Russia Year of Music:
https://www.year-of-music.org/en/about
[۱۸] “City & Culture seminars for arts and cultural professionals”, December ۱۹, ۲۰۱۸:
https://www.gov.uk/government/news/city-culture-seminars-for-arts-and-cultural-professionals
[۱۹]“Что такое Британский совет, почему его запрещают в России (и при чем здесь отравление Александра Литвиненко)”, Meduza, ۱۷ марта ۲۰۱۸:
https://meduza.io/feature/۲۰۱۸/۰۳/۱۷/chto-takoe-britanskiy-sovet-pochemu-ego-zapreschayut-v-rossii-i-pri-chem-zdes-otravlenie-aleksandra-litvinenko
[۲۰]“Британский совет прекратил свою работу в России”, TACC, ۲۲ марта ۲۰۱۸: https://tass.ru/obschestvo/۵۰۵۷۳۷۹
[۲۱] Также
[۲۲] Петр Козлов, Алексей Ильин, Елизавета Сурначева Чем занимался Британский совет и почему его закрыли в России ББС ۱۷ марта ۲۰۱۸: https://www.bbc.com/russian/features-۴۳۴۴۲۸۰۷
[۲۳] Также
نظر شما