رائیس سلیمان اف یک محقق اسلامی، سردبیر مجله علمی "جهان اسلام" و کارشناس موسسه استراتژی ملی که سالهاست در خصوص موضوعات اسلامی مطالعه و تحقیق می کند  در تاریخ ۲۱/۱۰/۹۹ یک مصاحبه در خصوص چگونگی عملکرد جهان شیعی روسیه  و نهادینه شدن تدریجی شیعه در روسیه با خبرگزاری " EADaily "  داشت که قابل توجه و تامل بود که مصاحبه آن بطور کامل جهت استحضار و بهره برداری تقدیم می گردد.

سلیمانوف : اکثریت مطلق امت اسلامی در روسیه از نظر تاریخی توسط مسلمانان سنی مدیریت و اداره       می شود که به ۲ اصول اصلی مذهبی و حقوقی پایبند هستند – حنفی و شافعی. با این حال در میان مسلمانان روسیه شیعه وجود دارد. بطور سنتی آنها در جوامع داغستان زندگی می کنند اما اخیرا گروه های پایداری در سایر شهرهای روسیه ظاهر شده اند.

سوال مصاحبه کننده : از نظر تاریخی مسلمانان روسیه عمدتاً توسط سنی ها مدیریت می شوند. با این حال، برخی از مسلمانان به تشیع پایبند هستند. شیعیان در کدام مناطق روسیه به طور فشرده مدیریت و اداره می شوند؟

سلیمانوف: هنگامی که ما در مورد تشیع در روسیه صحبت می کنیم، باید درک کرد که در کشور ما منطقه ای وجود دارد که شیعیان جمعیت بومی آن هستند. ما در مورد داغستان صحبت می کنیم، جایی که جمعیت شیعه، به نمایندگی از آذربایجانی ها و لزگی ها، مساجد تاریخی خود را دارند - در ماخاچ کالا، کیزلیار، خاساویورت و دربند. حتی یک دهکده کامل لزگی در میسکین جاه وجود دارد که در آن یک مسجد شیعه نیز وجود دارد، همه جمعیت آن شیعه هستند. توجه به این نکته مهم است که بقیه لزگی ها و آذربایجانی های جنوب داغستان مسلمان سنی هستند. از نظر تاریخی، مساجد شیعی در قلمرو شهرهای دیگر روسیه وجود داشت. بنابراین، در آستاراخان، مهاجران از فارس ( персии ) مساجد شیعی خود را در سال ۱۸۶۰ ساخته شده بود، افتتاح کردند. در سال ۱۹۳۹، مسجد بسته شد و به یک کارخانه تولید پوشاک محلی تبدیل شد. این ساختمان هنوز به مومنان بازگردانده نشده است. یک مسجد شیعی در دهه ۱۸۷۰ در ولادی قفقاز ساخته شد، همچنین توسط مهاجران از فارس( персии ) ساخته شده بود، که در زمان اتحاد جماهیر شوروی تا سال ۱۹۹۲ به عنوان محل (سالن) سیارات مورد استفاده قرار گرفت. در دوره پس از اتحاد جماهیر شوروی، جامعه آذربایجانی اوستیای شمالی با درخواست بازگرداندن ساختمان مسجد به جامعه شیعه و حتی مفتی اوستیای شمالی حاجی "مراد گاتسالوف" به مقامات متوسل شد. (یک مسلمان سنی) پیشنهاد افتتاح یک مرکز فرهنگی اسلامی در مسجد را داد، اما در پایان، در سال ۲۰۱۵، مقامات محلی تصمیم به بازگشایی یک سالن سیاره در آنجا گرفتند. علاوه بر این، در آغاز قرن بیستم، هنگامی که این قسمت از جزیره بخشی از امپراتوری روسیه پس از جنگ روسیه و ژاپن در سالهای ۱۹۰۴-۱۹۰۵ بود، حتی یک مسجد شیعه در شمال ساخالین - در شهر الکساندروفسک - ساخالینسکی  وجود داشت. در سال ۱۹۰۹، یک جامعه رسمی شیعه در چیتا فعالیت می کرد، که از سال ۱۹۱۲ درخواست ساخت مسجد شیعیان در این شهر را دادند.  با این حال، این نمونه ها آن شیعیانی را به ما نشان می دهد که به طور سنتی و از نظر تاریخی در خاک روسیه زندگی می کردند. امروزه شیعیان بیشتری در شهرهای روسیه زندگی می کنند که مساجد شیعیان و نمازخانه های خاص خود را دارند (حسینیه).

سوال مصاحبه کننده : بر اساس تخمین های تقریبی، در بین مسلمانان روسیه چقدر شیعه وجود دارد؟

سلیمانوف:  اگر نتایج آخرین سرشماری نفوس کل روس ها در سال ۲۰۱۰ را در نظر بگیریم و به تعداد آذربایجانی های ده سال پیش (در آن زمان ۶۰۰ هزار نفر وجود داشته باشد) نگاه کنیم، نوشته های همه آنها در مورد شیعیان کاملاً اشتباه خواهد بود، زیرا قسمت قابل ملاحظه ای از آذربایجانی ها هستند در روسیه که آنها سنی هستند. به همین ترتیب، این مربوط به تاجیک ها است (سرشماری تعداد آنها ۲۰۰ هزار نفر را نشان می دهد)، که در میان آنها تنها بخشی از مهاجران از منطقه خودمختار گورنو- بدخشانسک شیعه اسماعیلی هستند، اما این در فرم های سرشماری منعکس نشده است. همچنین، آن دسته از آذربایجانی ها و تاجیک ها-اسماعیلی ها که به عنوان مهاجر در روسیه هستند، قابل شمارش نیستند. هزاران نفر از افغانستان نیز وجود دارند، هرچند اندک. سرانجام  باید فهمید، هرکسی که از شیعه باشد، یک معتقد فعال نیست. بسیاری ممکن است سبک زندگی سکولار داشته باشند و خود را به عنوان یک مسلمان شیعه معرفی نکنند. بنابراین، ارائه حتی رقم تقریبی تعداد شیعیان در روسیه بسیار دشوار است. طبق برآوردهای من، تعداد آنها بیش از ۳ درصد از کل معتقدان مسلمان فعال در روسیه نیست.

سوال مصاحبه کننده :  آیا از نظر سازمانی شیعیان روسیه بعنوان یک انجمن متحد هستند؟ آیا شیعیان روسیه یک رهبر دینی بدون ابهام دارند یا  دارای چندین رهبر هستند؟

سلیمانوف:   امروز هیچ سازمانی وجود ندارد که تمام جوامع شیعه را در روسیه متحد کند. اصولاً جوامع شیعه در شهرهای مختلف در سطح پایه با یکدیگر تماس می گیرند. علیرغم این واقعیت که در سال ۱۹۹۰ مجمع جهانی اهل بیت در ایران برای هماهنگی جوامع شیعه در خارج از ایران تشکیل شد، دشوار است که بگوییم این انجمن جوامع شیعه روسیه را بی چون و چرا مدیریت می کند، اگرچه تأثیراتی نیز دارد. در سال ۱۹۹۶، انجمن شیعیان مسلمان اهل البیت در مسکو ثبت شد (به ریاست – موسی قربانوف). یک  انجمن مشابه دیگر در سال ۲۰۰۶ در یکاترینبورگ ایجاد شد (به ریاست - الخان صمدوف). در استان مسکو  در منطقه اودینتسوف  از سال ۲۰۱۸ یک جامعه اهل البیت  (به ریاست- آلمردان قربانوف)  تشکیل شد و  جوامع شیعی مشابهی در تیومن، خاباروفسک، سن پترزبورگ، روستوف نا دون، شهر میسکی در منطقه کمروف، چاپایِفسک در منطقه سامارا، آستاراخان، داغستان  تشکیل شد که در آنها مسجد یا نمازخانه (حسینه) وجود دارد. اما در عین حال، همه جوامع شیعه به طور مستقل هستند، هیچ سازمان مذهبی مانند اداره روحانیت مسلمانان آنها را متحد  نمی کند. همچنین تأکید بر این نکته مهم است که تمام جوامع شیعه فوق الذکر عمدتا توسط آذربایجانی ها، که از امامان شیعه هستند، اداره می شوند و همچنین شیعیان اسماعیلی در روسیه از میان تاجیک های گورنو-بدخشان وجود دارند که به موازات شیعیان  امامان  و جوامع خود  را دارند.

   در مورد یک رهبر دینی واحد در میان شیعیان روسیه، این از نظر عینی وجود ندارد. نهاد مفتی ها که در میان مسلمانان اهل سنت روسیه رواج دارد، در میان شیعیان نیست. شیعیان مراجع تقلید دارند کسی که از او تقلید می کنند. یعنی یک روحانی که به سوالات خاصی در مورد مسائل دینی پاسخ می دهد و در زمینه الهیات دارای اقتدار است. این مقامات معنوی در خارج از روسیه هستند: این مراجع، رهبر علی خامنه ای (متولد ۱۹۳۹)، محمد لنکرانی (۲۰۰۷ - ۱۹۳۱) در ایران و علی سیستانی (متولد ۱۹۳۰) در عراق هستند. رئیس دفتر مسلمانان قفقاز، مفتی آذربایجان الله شکور پاشازاده (متولد ۱۹۴۹)، اگرچه عنوان شیخ الاسلام را یدک می کشد، اما طبق مشاهدات من، وی از نظر معنوی قدرتمندی در میان شیعیان روسیه، حتی در بین سایر اقوام خود، عمدتاً به این دلیل که از او به عنوان یک مقام مسئول در امور مذهبی یاد می شود، برخوردار نیست.

از رهبران روحانی روسی زبان، من از امین رامین نام می برم که به طور فعال سخنرانی ها، ضبط های صوتی و تصویری را انجام می دهد  و آنها را در اینترنت ارسال می کند، ترجمه و کتاب های نوشته شده خود را منتشر می کند. ضمناً، حتی اهل تسنن نیز گاهی اوقات  صحبت های وی را گوش می دهند زیرا وی با زبانی قابل فهم و روشن توضیح می دهد. علاوه بر این، پرونده او بی نظیر است: او خودش از نژاد روسی است، شیعه شد، در ایران تحصیل کرد، عربی و فارسی را به خوبی می داند، متون کلامی را ترجمه می کند و درباره آنها نظر می دهد.

سوال مصاحبه کننده :   آیا مساجد کاملا شیعی در روسیه وجود دارد؟

سلیمانوف:  بله حتما. در دربند چنین مساجدی وجود دارند (هفت مورد از آنها زیرمجموعه های مسجد جمعه هستند: مسجد ابوالفضل عباس، مسجد طوبا، مسجد میناره، مسجد فاطمه الزهرا، مسجد غریبلار، مسجد امام مهدی و مسجد امام حسین)، ماخاچ کالا، کیزلیار، خاساویورت، میسکین جاه، یکاترینبورگ (مسجد "۱۴ مقدس")، چاپایِفسک، تیومن و مسکو. اوضاع در پایتخت روسیه ویژگی خاص خود را دارد: یک مسجد شیعی در قلمرو سفارت ایران در روسیه وجود دارد (مسجد خاتم النبیا)، جایی که هر کسی نمی تواند به راحتی از خیابان وارد آن شود، تا سال ۲۰۱۶ از مسجد" اینام " در  آترادنایا به عنوان یک مسجد شیعی استفاده می شد، که بخشی از آن دینی و بخشی آموزشی بود در کنار ان یک یک کلیسای ارتدکس، یک کلیسای کوچک، یک مسجد اهل سنت "یاردام"، یک کنیسه و یک معبد بودایی بود. با این حال، در سال ۲۰۱۶ صاحب مجموعه یک تاجری بنام " رشید بایازیتوف"  دید که جامعه شیعی آذری ها از عهده اجاره آن برنمی آیند  به شدت قیمت اجاره را افزایش داد. در نتیجه مسجد اینام را بست و اجازه نداد شیعیان آنجا باشند. همچنین  تا سال ۲۰۱۶، شیعیان از مسجد جامع مسکو استفاده می کردند، اما مفتی اداره روحانیت فدراسیون روسیه  "راویل عین الدین" که این مسجد  تحت نظارت و اختیارات وی بود نیز آذری های شیعه را از نماز در آنجا منع کرد. علاوه بر این مساجد، شیعیان در مرکز اسلامی مسکو در بزرگراه  آلتوفسکوی نماز می خوانند و طبق تحقیقات "اریک سیتوف"  قوم شناس مسکو در انستیتوی قوم شناسی و مردم شناسی آکادمی علوم روسیه، چندین نمازخانه (حسینیه) در پایتخت روسیه وجود دارد.

 سوال مصاحبه کننده :   آیا جوامع شیعه در مناطق روسیه از نظر قانونی بخشی از مفتی های محلی هستند؟ مثلاً آیا مساجد شیعی داغستان در صلاحیت مفتیات داغستان است؟

سلیمانوف:  در مناطق، جوامع شیعه از نظر قانونی مستقل هستند و به طور مستقل وجود دارند. شیعیان محلی روابط خنثی با مفتی داغستان دارند، اما مفتی داغستان در مسائل داخلی مساجد شیعی دخالت نمی کند. به عنوان مثال، وی با فرمان خود نمی تواند آخوند مسجد شیعیان را در ماخاچ کالا یا دربند عذل یا حذف کند.

سوال مصاحبه کننده :     آیا شیعه اسماعیلی جوامع خاص خود را در روسیه دارند؟

سلیمانوف: بله وجود دارد. با ثبات ترین و از نظر تشکیلاتی، جوامع اسماعیلی مسکو ( "نور" از سال ۱۹۹۹، به ریاست – علی ممد  بای ممدوف) و یکاترینبورگ ( "دیدور" از سال ۲۰۱۷، به ریاست - ماستبِگیم اوشوربِکووا) هستند. در هر دو جوامع، روسا افرادی هستند که تحصیلات عالی دارند.

سوال مصاحبه کننده : شیعیان روسیه از نظر دینی (معنوی) به کدام کشورها تمایل دارند - ایران، آذربایجان یا عراق؟

سلیمانوف:  شیعیان روسیه همه متفاوت هستند. همانطور که گفتم شیعه امامیه و اسماعیلی وجود دارد. علاوه بر این، هر دو گروه مذهبی توسط رهبران مختلف مذهبی هدایت می شوند و اسماعیلیان برای نماز در مسجد امامیه شیعه نمی روند. بدیهی است که جوامع شیعه تحت سلطه آذربایجانی ها در میان اهالی محلی بیشتر به سمت ایران گرایش دارند؛ این روند ۱۵ سال گذشته به روشنی ردیابی شده است. اما، به عنوان مثال، جایی که جامعه تحت سلطه هزاره ها از افغانستان باشد، آنها به سمت ایران گرایش ندارند. اما در عین حال، جوامعی وجود دارند که توسط شیعیان عراق هدایت می شوند که مرجع علی سیستانی به عنوان یک مرجع دینی برای آنها عمل می کند، وی در سال ۲۰۰۱ نماینده خود محمد علی موصلی را به مسکو فرستاد که قبل از آن در سالهای ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ نماینده رسمی وی در آذربایجان بود.

سوال مصاحبه کننده : آیا رهبر معنوی "حزب الله" لبنان حسن نصرالله تأثیر معنوی بر شیعیان روسیه دارد؟

سلیمانوف: اگر هم باشد، بسیار ضعیف است. شیعیان لبنان از روسیه بسیار دور هستند تا بتوانند به عنوان مقامات معنوی شیعیان روسیه عمل کنند. طبیعتاً عکس های حسن نصرالله در گروه های مختلف شیعه در شبکه های اجتماعی منتشر می شود، اما آثار وی تا آنجا که می توانم قضاوت کنم به روسی ترجمه نشده است.

سوال مصاحبه کننده :  آیا در دوره پس از اتحاد جماهیر شوروی نمونه ای از اختلافات بین سنی ها و شیعیان در روسیه وجود داشته است؟

سلیمانوف: چنین نمونه هایی وجود داشت. در سال ۲۰۰۸، در نیژنِکامسک (جمهوری تاتارستان)، دیسک هایی با خطبه های ویدئویی توسط مبلغ وهابی سعید بوریاتسکی (۱۹۸۲-۲۰۱۰ ) برای فروش در یک مغازه در مسجد جامع پیدا شد  که در مسیر ایجاد وحشت آشکار  و حمله به شیعیان بود. سپس همان دیسک ها در کازان در فروشگاه های مسلمان فروخته شد. در مارس ۲۰۰۹، سرکنسولگری ایران در کازان یادداشت اعتراضی صادر کرد  که خوشبختانه دیسک ها از مسیر فروش خارج  و جمع آوری شدند.

در ۱۸ آگوست ۲۰۱۲ در خساویورت حمله ای به یک مسجد شیعیان صورت گرفت. ۸ نفر زخمی شدند که یکی از آنها بعداً بر اثر زخم ها جان باخت. پیش از این دو واقعه در داغستان اتفاق افتاد: در تاریخ ۲۹ آوریل ۲۰۱۲، به اصطلاح آشتی صوفیان و وهابیون داغستان در مسجد جامع ماخاچ کلا اتفاق افتاد  و سپس در روزنامه مسلمان " السلام " مفتیات داغستان منتشر شد و  مقاله ای در دو شماره برای ماه های جولای و آگوست  با عنوان " شیعیان و تمام حقیقت در مورد آنها "  که در واقع برای شیعیان توهین آمیز بود چاپ گردید و سپس فاجعه ای در خاساویورت رخ داد. با این حال، "آشتی" صوفیان و وهابی ها نیز در داغستان کوتاه مدت بود. در ۲۸ آگوست ۲۰۱۲، نیز شیخ صوفی سعید چرکِیسکی (۲۰۱۲-۱۹۳۷) کشته شد.

درگیری های در دربند کمتر بود بعدا همه درگیری ها به اینترنت منتقل شد. در سال ۲۰۱۶، داستانی در مسکو با ممنوعیت نماز شیعیان در مسجد اینام و مسجد جامع مسکو اتفاق افتاد.

در سال ۲۰۱۷، مفتی "صلاح مژییف" گفت که "خاک جمهوری از نفوذ تشیع و وهابیت بسته خواهد شد. " ناظران این ممنوعیت را با این واقعیت توضیح دادند که در چچن از این طریق سعی کردند به نوعی واکنش منفی در عربستان سعودی و سایر کشورهای شبه جزیره عربستان نسبت به فتوای گروزنی را که در سال ۲۰۱۶ تصویب شده بود  برطرف کنند که طبق آن سلفی ها سنی محسوب نمی شوند. ظاهراً، واکنش منفی شدید نسبت به تشیع  تا ممنوعیت اعمال آن در منطقه، برای اثبات حمایت  مخفیانه چچن از قطع روابط دیپلماتیک عربستان سعودی و ایران در سال ۲۰۱۶ بود.

سوال مصاحبه کننده :   آیا در روسیه کتاب هایی وجود دارد که بر ضد تشیع باشد؟

سلیمانوف: در سال ۲۰۰۳، ترجمه ای از زبان عربی کتاب متکلم تاتار موسی بیگیِف (۱۹۴۹-۱۸۷۵) با عنوان " نقد دیدگاه های شیعه " (۱۹۳۵) به زبان روسی منتشر شد. این کتاب برای اولین بار در بغداد منتشر شد، زمانی که بیگیف از اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی خارج و در حال مهاجرت بود و سپس در لاهور (پاکستان) و قاهره (مصر) بازنشر شد. علاوه بر این در قاهره، چندین نسخه از آن منتشر شد. درست است که سه سال بعد در سال ۲۰۰۶، ترجمه ای از کتاب نویسنده شیعه عبدالحسین موسوی با عنوان " پاسخ به سوالات بیگیف " (۱۹۳۵) منتشر شد. هر دو ترجمه این کتاب توسط انتشارات ایمان در کازان منتشر شده است.

با این حال، اکنون انتقاد از تشیع عمدتا در وب سایت ها، در گروه های خاص در شبکه های اجتماعی و فیلم ها در یوتیوب انجام می شود. غالباً، سلفی ها، گرچه نه تنها آنها  ابتکار چنین تبلیغات آنلاین را به دست می گیرند. به عنوان مثال، در میان صوفیان اهل سنت روسیه، چهره شیخ احمد سیرهندی ( ۱۵۲۴-۱۶۲۴ ) که در هند زندگی می کرد معروف به امام ربانی، مشهور است. در طول رویارویی سیاسی اهل سنت و شیعه در هندوستان در آغاز قرن هفدهم، این شیخ صوفیه کتاب " رد رافضیان" را در سال ۲۰۰۲ توسط انتشارات" ایمان "به زبان روسی در کازان ترجمه و منتشر کرد و متعاقباً توسط انتشارات دیگر مسلمانان چندین بار تجدید چاپ شد. در عین حال، زمینه های تاریخی و سیاسی هنگام نگارش این کتاب توسط امام ربانی کاملاً نادیده گرفته می شود.

در سال ۲۰۱۲، یک ترجمه از متکلم پاکستان احسان الیاهی زهیرا (۱۹۴۱-۱۹۸۷) با عنوان " شیعیان اهل البیت " به روسی ترجمه و منتشر شد. در سال ۲۰۰۷، ترجمه کتاب عبدالعزیز بن صالح آل محمود " بازگشت صفویه" جایی که گسترش تشیع در میان مسلمانان در نیمه دوم قرن ۲۰ به عنوان احیای امپراتوری ایران تلقی می شد توسط انتشارات " بدر مدیا "  که در زمینه انتشار آثار متکلمان سلفی بطور خاص فعال است منتشر گردید. این کتاب در سال ۲۰۱۲ تجدید چاپ شد.

همین انتشارات ترجمه کتابی از سلیمان بن صالح الخراشی با عنوان " سوالاتی که جوانان شیعه را به سمت حقیقت سوق داد " منتشر کرد.

یکی از موارد اخیر " ضرب و شتم آزار دهنده به دیدگاه های شیعه " است که در سال ۲۰۲۰ توسط انتشارات "دارالفکر"  که بطور خاص در زمینه انتشار ادبیات صوفیه فعال است منتشر شد. این کتاب ترجمه مختصر تحقیقی است که توسط گروهی از دانشجویان به مدیریت دفتر علوم و اسناد در طاریم یمن تهیه شده است.

اما شیعیان بدهکار نیستند، آنها چنین نویسندگانی را رد می کنند، افشا می کنند، وارد جدال می شوند. تجربه قابل توجهی در انجام اختلافات کلامی در تشیع جمع شده است. بنابراین، جنگ های اینترنتی در روزگار ما غیر معمول نیست. معروف ترین جدال شیعه روسی زبان امروز که با اهل تسنن درگیر اختلافات است، قربان میرزاخانوف است که در اینترنت دیده می شود.

سوال مصاحبه کننده :  تشیع همچنین یک روند همگن در اسلام را نشان نمی دهد. چه گروه هایی از شیعیان در روسیه وجود دارد؟ چگونه آنها با یکدیگر تعامل دارند؟

سلیمانوف: بسیاری از جریانات به تشیع تعلق دارند: امامیه، اسماعیلی، دروزی، علوی. در روسیه، عمدتاً امامان شیعه از آذربایجانی ها و هزاره ها وجود دارند که تا حدودی - اسماعیلیان از میان تاجیک های گورنو-بدخشان هستند. اما با هم همپوشانی ندارند. حتی اتفاق می افتد که آذری های امامیه می پرسند: " اسماعیلیان چه کسانی هستند؟ آنها چه تفاوتی با ما دارند؟ "

سوال مصاحبه کننده :  چه کسی در روسیه امروز ادبیات مذهبی شیعه را به زبان روسی منتشر می کند؟ آیا از آثار کلامی شیعیان روسیه اطلاع دارید؟

سلیمانوف: چندین ناشر از این دست هستند. نخست، این بنیاد ابن سینا برای مطالعه فرهنگ اسلامی است که در سال ۲۰۰۷ در سن پترزبورگ تأسیس شد. بنیانگذاران آن دانشمند ایرانی "حمید هادوی مقدم" و محقق برجسته در انستیتوی نسخه های خطی شرقی آکادمی علوم روسیه " استانیسلاو پروزاروف " هستند. این بنیاد بسیاری از ادبیات کلامی و علمی را منتشر می کند که در میان آنها سالنامه فلسفه اسلامی "اشراق" می باشد  که در سال ۲۰۱۰ منتشر شد که در بین محققان روسی و خارجی مطالعات جایگاه برجسته ای دارد.

ثانیاً، این دفتر نمایندگی دانشگاه بین المللی "المصطفی" در مسکو است که همچنین کتاب های بسیاری از نویسندگان شیعه و دانشمندان اسلامی را به زبان روسی منتشر کرده است.

ثالثاً، این انتشارات "صدرا " است، که در سال ۲۰۰۸ در روسیه با نام " ایستوک " به معنی چشمه  افتتاح شد  که در سال ۲۰۱۲ به صدرا تغییر نام داد و اکنون فعال ترین و قابل توجه ترین در بازار کتاب ادبیات اسلامی به زبان روسی در کشور روسیه است.

از شخصیتهای مذهبی شیعه روسی، که کتابهای آنها به زبان روسی منتشر شده است، می خواهم چندین نویسنده را ذکر کنم. "ناظم زینالوف" (متولد ۱۹۷۹) ساکن بومی شهر دربند و فارغ التحصیل آکادمی اسلامی از قم  می باشد که کتابهای " کتابچه راهنمای خودآموزی برای خواندن قرآن کریم " (۲۰۰۳)، " چهل داستان از قرآن کریم در مورد خاندان پیامبر " (۲۰۰۴)، " قانون اسلامی " (۲۰۰۹)، آموزش نماز (با شواهدی از قرآن و سنت معتبر) (۲۰۰۹) و قرآن کریم: ترجمه و تفسیر (۲۰۱۵). آخرین کتاب وی که  اولین ترجمه شیعی روسی قرآن به زبان روسی می باشد. وی همچنین ویراستار ۱۲ جلدی تفسیر نور می باشد (۲۰۰۸−۲۰۱۳) به روسی. زینالوف همچنین از سال ۲۰۰۹ مجله چاپ روسی زبان "زن مسلمان" را منتشر می کند که برای مخاطبان زن طراحی شده است.

دومین متکلم شیعه که کتابهای خود را به زبان روسی می نویسد، من "امین رامین" را که قبلاً از وی نام بردم می باشد. وی دارای چندین اثر تالیف در اینترنت در حوزه عمومی است (" عقاید شیعه "، " احادیث در میان شیعه و سنی "، " انتقاد از ایدئولوژی حیدر جمال : اسلام، عرفان و تاریخ ")، و از کتاب های چاپ شده وی" انسان در اسلام» (۲۰۲۰ ) می باشد.

سومین نویسنده شیعه که در روسیه مدرن به روسی می نویسد، " آیرات بایشیِف "، فارغ التحصیل دانشگاه بین المللی المصطفی است. وی بیشتر به عنوان مترجم آثار متکلمان شیعه در روسیه و تدوین کننده کتاب ها شناخته می شود که یکی از آنها " دانش تشیع " (۲۰۱۱) می باشد که در فضای شیعه روس زبان بسیار محبوب و قابل توجه است.

سوال مصاحبه کننده :  آیا نمونه هایی از نئوفیت ها از بین مردم بومی روسیه وجود دارد که به طور سنتی شیعه  را نمی شناختند، اما در سنین هوشیاری به شیعه روی آورده اند؟

سلیمانوف: بله، وجود دارد و این موارد بسیار قابل توجه هست. عبارتند از: آنتون وسنین، تاراس چرنینکو، امین رامین، آیرات بایِشیِف، آناستازیا یژوا. این افراد چهره های قابل توجهی در فضای مطالعات و اطلاعات اسلامی روسیه هستند. دلایل گرایش به تشیع متفاوت است: غالباً آنها افرادی هستند که بدنبال جستجوی معنویت و دین هستند. علاوه بر این، اگر در میان روس ها، نئوفیت مسلمان مذهب کاملاً متفاوتی باشد، در محیط فرهنگی که نه آنها و نه پدر و مادرشان بزرگ نشده اند، پس برای تاتارها انتقال به تشیع یک انتخاب ثابت بین سنی و تشیع به نفع مذهب دوم است. به طور معمول، در مورد تاتارها و همچنین مسلمانان قومی که شیعه شدند، آنها تجربه خاصی در اسلام سنی را داشتند و پس از آن، تشیع را ترجیح دادند. معمولاً قبل از این جستجوی طولانی برای یافتن پاسخ به سوالات الهیاتی، که آنها در سنیسم نمی یابند، اما آن را در تشیع پیدا می کنند. به طور طبیعی شیعیان روسی از اقلیت تاتار ها هستند، اما در میان آنها چهره های بسیار رنگارنگی وجود دارد. به عنوان مثال، یک کشیش ارتدکس سابق کلیسای ارتدکس اوکراین از "الگ بالِخوف"، که در کلیسای باریس و گلب در خارکوف خدمت می کرد شیعه شده بود.

یک مسئله جداگانه این است که سنی های وهابیت به تشیع روی می آورند و این علی رغم این واقعیت است که سلفیت از همه عقاید اهل سنت بیشترین خصومت را نسبت به تشیع دارد. بارزترین نمونه انتقال از وهابیت به تشیع، شخصیت معاون سابق مفتی عربستان سعودی " ابن باز "  شاگرد  "ربیع المدحالی " شیخ  " اسام العماد " متکلم وهابی است. کتاب "خاطرات یک وهابیت سابق " به زبان روسی در اینترنت موجود است. همچنین یک سلفی آذربایجانی "علی قمبروف" را که به تشیع گرویده است.

سوال مصاحبه کننده :  در یوتیوب می توانید فیلم های زیادی پیدا کنید که در آن می توانیم اختلافات الهی بین سنی ها و شیعیان، از جمله روسی زبان ها را بررسی کنیم. چه کسی و به چه منظور آنها را منتشر می کند؟

سلیمانوف: کلیشه های منفی در مورد شیعیان وجود دارد که بسیار مورد توجه اهل سنت است، تا جایی که شیعیان مسلمان نیستند و چنین اختلافاتی در واقع چنین تعصباتی را آشکار می کند. برگزارکننده اختلافات هر دو طرف هستند که در مورد روش اختلاف بین خود توافق می کنند. اگر مشاجرات داغ آغاز شود، همه سعی می کنند یکدیگر را متقاعد کنند. متقاعد کردن بسیار دشوار است، اثبات روش صحیح است. بنابراین، شیعیان استدلال های خود را ارائه می دهند  و مخالفان استدلال های خود را. اما مهمتر از همه، شیعیان نشان می دهند که برای گفتگو آزاد هستند. مشهورترین جدال شیعه روسی زبان امروز "قربان میرزاخانوف" است که فیلم های زیادی در یوتیوب  منتشر می کند که وی در آنها با یک سلفی، صوفی و قرآنی اختلاف دارد.

سوال مصاحبه کننده :  چه کسی از دانشمندان روسی امروزه در حال مطالعه تشیع معاصر در روسیه است؟

سلیمانوف: افسوس که تعداد آنها بسیار کم است. در ماخاچ کالا، این موضوع توسط " گلچهره سیدووا" که در سال ۲۰۰۰ از تز خود در مورد تشیع در داغستان دفاع کرد و کتاب " تشیع در داغستان " (۲۰۰۷) را نوشت، پرداخته شد. سپس، در اواخر دهه ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰، ایرانیست کازانی " اسماعیل گبادوللین "  به این موضوع پرداخت و وی مقالات زیادی را با موضوع تشیع در روسیه مدرن منتشر کرد. از نیمه دوم دهه ۲۰۱۰، مبحث تشیع مدرن در روسیه  در موسسه مردم شناسی  و قوم شناسی  "میکلوخا - ماکلایا "  آثاری از محقق ارشد "توحیر کالانداروف" در مورد اسماعیلیان مسکو و " اریک سیتوف " درباره جوامع شیعه امروز پایتخت روسیه وجود دارد. آخرین مورد که در حال انجام  است رساله دکترای خودم درباره شیعیان مدرن منطقه مسکو است. من شخصاً همچنین در زمینه تأثیر معنوی ایران بر منطقه  و تشیع را در منطقه ولگا مطالعه کرد ه ام.

اکثر متخصصان روسی (اینها عمدتاً خاورشناس هستند) ترجیح می دهند که یا شیعه را در کشورهای خاور نزدیک و میانه مطالعه کنند، یا آثار متکلمان شیعه را در گذشته یا حال مطالعه کنند. البته موارد استثنایی نیز وجود دارد، مانند انتشار نسخه خطی قرون وسطایی "تاریخ مسکین جاه" (" تاریخچه روستای میسکین جاه") که در سال ۲۰۰۹ در طی یک سفر باستان شناسی از دانشمندان اسلامی روسیه  که به گسترش تشیع در جنوب داغستان اختصاص داشت، کشف شد. همین اواخر، انتشارات "صدرا" در مسکو ترجمه ای از نسخه خطی، نسخه مجلسی که شرح آن توسط محققان داغستانی " امیر شیخ سعیدوف"، "زمیر ذکریایف" و " امیر نوروزوف" بود را منتشر کرد. اما چاپ این کتاب این قاعده را تأیید می کند که تشیع مدرن در روسیه موضوعی است که با تحقیق ضعیف انجام شده است.

سوال مصاحبه کننده : حوادث سیاست خارجی چه تاثیری بر شیعیان روسیه دارد؟ به عنوان مثال، جنگ اخیر در قره باغ و یا در سوریه؟

سلیمانوف: در جوامع شیعه روسیه، که اکثریت آنها آذربایجانی هستند، وقایع قره باغ به بخشی از روایت و جهان بینی آنها تبدیل شده است، آنها در حافظه مردم حک شده است. به طور طبیعی، در این رویارویی مسلحانه در قفقاز جنوبی، شیعیان روسیه با باکو همبستگی داشتند، گرچه این درگیری ها بیشتر از لحاظ مذهبی ماهیت قومی-سیاسی دارد. در جوامع شیعه روسیه، بزرگداشتی از سربازان آذربایجانی که در جنگ دوم قره باغ کشته شدند  برگزار شد و گروه های شیعه در شبکه های اجتماعی از پیروزی آذربایجان سرشار از خوشحالی بودند که کاملاً قابل پیش بینی و انتظار است. من هیچ اطلاعی ندارم که شیعیان روسیه در پاییز سال ۲۰۲۰ برای جنگ در قره باغ کوهستانی رفته اند  بنابراین نمی توانم در این باره حرف اساسی بزنم. اگر چنین چیزی وجود داشت، فردی بود، نه جمعی.

جنگ در سوریه، که از سال ۲۰۱۱ در جریان است و هنوز پایان  نیافته است، بازتاب خاصی در جوامع شیعه روسیه پیدا کرد، زیرا در طی این درگیری مسلحانه طولانی مدت شیعیان کشته شدند و روشن است که هیچ یک از شیعیان روسیه از ظهور وهابی خوشحال نبودند " خلافت "داعش (یک سازمان تروریستی ممنوع در روسیه). برای برخی از شیعیان مقیم مسکو که اهل عراق هستند، این جنگ در خاورمیانه پیامدهای شخصی نیز به همراه داشت: به عنوان مثال، شیخ "محمد علی موصولی"  نماینده ویژه آیت الله "علی سیستانی" عراقی، خانه ای در موصل داشت که دارای یک کتابخانه شخصی بزرگ بود. این شهر در سال های ۲۰۱۴-۲۰۱۷ توسط شبه نظامیان داعش اداره می شد، در نتیجه خانه شیخ غارت شد و کتابخانه در آتش سوزی ویران شد. علاوه بر این، در خاک عراق مراکز معنوی شیعه در شهرهای نجف و کربلا وجود دارد. به این معنا که اگر داعش شمال عراق را تصرف می کرد  در اعماق عراق به سمت این شهرهای مقدس برای شیعیان حرکت می کرد، در جهان شیعه این امر به عنوان تهدیدی برای دین تلقی می شود و دشوار است بگوییم که واکنش آن چه خواهد بود.

سوال مصاحبه کننده : آیا شیعیان روسیه با اهل سنت ازدواج می کنند؟

سلیمانوف: در زمینه روابط خانوادگی و ازدواج بین شیعیان در روسیه، چندین نکته وجود دارد. مانند برخی دیگر از مردم روسیه  برای برخی از شیعیان، عامل ملی مهم است: سپس آنها به دنبال شریک زندگی در گروه قومی خود هستند. این راحت تر است، به شما اجازه می دهد تا نه تنها خانواده بلکه یک نژادی را نیز حفظ کنید. اما نمونه هایی وجود دارد که شیعیان (ما عمدتا در مورد آذربایجانی ها صحبت می کنیم) با نمایندگان سایر اقوام مسلمان به عنوان مثال تاتارها ازدواج می کنند. در قرن نوزدهم " شهاب الدین مرجانی " متکلم مشهور تاتار ( ۱۸۸۹-۱۸۱۸ ) فتوای اجازه ازدواج شیعه و سنی را صادر کرد. همانطور که محقق " دامیر شاگاویف" در کتاب خود با عنوان «اندیشه کلامی تاتار" در قرن ۱۹ می نویسد مرجانی  اوایل قرن بیستم به آن تأکید کرد که شیعیان همان مسلمانان هستند و از همان مذهب شرعی (مذهب شرعی و حقوقی) به عنوان چهار مذهب اهل سنت. ضمناً، یکی از منتقدان مرجانی، رهبر معنوی کادمیست ها، شیخ  صوفی " ایشمحمد دینمحمدوف "، مرجانی و یارانش را به شیعیان نسبت داد.

ازدواج با زنان روس برای آذربایجانی های شیعه امری عادی نیست. واضح است که در چنین خانواده هایی همه چیز به درجه دینداری مردان بستگی دارد: اگر شوهر فردی لائیک باشد بر پذیرش اسلام از سوی زن اصرار نخواهد کرد و بدون الزامات دقیق رعایت احکام دینی اسلام عما خواهد کرد. اوضاع شیعیان روسیه تا حدودی پیچیده تر است. به عنوان مثال، شیعیان آذربایجانی آنها را هم عقیده خود می دانند، اما آنها مخالف ازدواج دختران یا خواهرانشان با شیعیان روسیه هستند. این واقعاً یک مشکل است و چنین مواردی شناخته شده است.

سوال مصاحبه کننده : شما موضوع ارتباط شیعیان و تاتارهای منطقه ولگا را لمس کردید. آیا آنها در گذشته و در مرحله فعلی دارای چنین اتفاقاتی بوده اند؟

سلیمانوف: از نظر تاریخی این موضوع صورت گرفته است. زیرا آذربایجانی ها و فارس ها ( персы ) در تجارت در شهرهای منطقه ولگا فعال بودند. فتوای شهاب الدین مرجانی در مورد پذیرش ازدواج بین سنی ها و شیعیان نیز در هیچ جا ظاهر نشده است  به این معنی که سابقه واقعی وجود داشته باشد.

یک نمونه بارز و کنجکاوانه وجود دارد. اگر جلد سوم کتاب تاریخی و زندگینامه " آثار " اثر الهی شناس تاتار "رضا الدین فخرالدین" (۱۸۵۹-۱۹۳۶) را نگاه کنید، خواهید فهمید که شیخ الاسلام ماورای قفقاز "محمد" از تعالیم شیعه عبدالسلام آخونزاده (۱۸۳۴−۱۹۰۷)  استفاده کرده و در سال ۱۸۹۳-۱۹۰۷  که بومی شهر سالیان (آذربایجان مدرن)  بود و در آن زمان به عنوان امام در روستای بیگیشِف در منطقه مِنزِلینسکی در استان اوفا فعالیت و کار می کرد می کرد وی با دختران امامان تاتار ازدواج کرده بود. "رضا الدین فخرالدین" اسامی همسران شیخ الاسلام شیعه و اصل آنها را ذکر کرده است: همسر اول وی  "آریفا"  دختر " مولوی جلال الدین " امام جماعت مسجد روستای شیگایف منطقه منزلینسکی بود. پس از مرگ او، بار دوم با  "فاطمه" دختر "ملا فخرالدین" ازدواج کرد. علاوه بر این، رضا الدین فخرالدین از زندگی نامه خود به حقایق جالبی استناد می کند: به عنوان مثال، معلمان او امام تاتار بودند، به ویژه امام و معلم مدرسه ای در روستای ماسکارا (منطقه کوکمور امروزی تاتارستان) عبداله بن یحیی الچیرتوشی (۱۷۷۳-۱۸۵۹) و خود آخونزاده وی هنگام تحصیل در مدرسه ماسکارا، با برادری صوفی شیخ تاتار قالی تونتاری ( ۱۸۷۴-۱۷۹۴ ) رابطه داشت. بنابراین می بینیم که رهبران مذهبی شیعه از آذربایجان حتی در قرن نوزدهم کاملاً آرام به منطقه ولگا آمدند، در مدارس اهل سنت تحصیل کردند و با تاتارهای سنی ازدواج کردند.

در دوره پس از اتحاد جماهیر شوروی، تشیع به طور فعال در چیستوپول در حال گسترش بود، جایی که یک بومی تاجیکستان "بهشتی قدیروف" نقش مهمی در این امر داشت و حتی نشریاتی وجود داشت که در آن نشان می داد تشیع در مساجد "نور" و " آناس " این شهر در حال فعالیت و گسترش است. در سال ۲۰۰۷، سرکنسولگری ایران در کازان در تاتارستان افتتاح شد که اولین سرکنسول آن  "رضا باغبان کندوری " به طور فعال برای ایده ساخت مسجد شیعی جداگانه در پایتخت تاتارستان لابی کرد، اما اداره معنوی مسلمانان جمهوری تاتارستان با این مخالفت کرد و مقامات منطقه ای با دیدن چنین مقاومت از طرف مفتی محل، اصرار نکردند. کازان جامعه شیعی خود را دارد. مدت ها شیعیان در کازان در مساجد "نورالله" و "زاکابان" نماز می خواندند؛ سلسله ای از رهبران مذهبی شیعه در این شهر زندگی می کردند - پدر و پسری بنام "عیسی و فاریض عسگرزاده" . فاریض در شهر قم ایران تحصیل کرده و ۲ کتاب به زبان آذربایجانی نوشته که یکی از آنها - " شکاف فرقه " (۲۰۱۱) - با انتقاد از وهابیت به روسی ترجمه شد. اکنون جامعه شیعیان در کازان توسط         " شاهسوار اسماعیل اف " اداره می شود.

سوال مصاحبه کننده : در جامعه مسلمانان روسیه، پدیده ای وجود دارد که می توان آن را به طور شرطی شاخه جمال نامید، به نام شخصیت سیاسی و سیاسی فقید اسلامی حیدر جمال (۲۰۱۶-۲۰۱۴) که مبلغان کارهای او را فیلسوفانه و متفکرانه می دانند. نگرش شیعیان روسیه در این باره چیست؟

سلیمانوف: از نظر امامان شیعه، جمال مرجع نیست؛ وی به عنوان خالق تعالیم دینی خود تلقی می شود. یک بار او خود را شیعه دانست، اما سپس از دین اجدادش دور شد و آموزه ایدئولوژیک خود را در مورد مخلوطی از غیبت، اسلام گرایی و سوسیالیسم ایجاد کرد. جای تعجب نیست که یکی از کتاب های اخیراً منتشر شده وی، نماینده مجموعه ای از سخنرانیهای وی، خوانده شد. اتفاقاً، نه در یک دانشگاه اسلامی (او هرگز به آنجا دعوت نشده است) بلکه در دانشگاه دولتی مسکو  " الهیات جدید " (۲۰۲۰) نامیده می شود. یعنی جمال خالق یک جنبش جدید مذهبی است. من تعجب نخواهم کرد اگر روزی به پیروی از میراث جمال، بعنوان یک رساله در روسیه دفاع شود.

جمال در پاسخ به سوالات مستقیمی درباره خود به عنوان یک شیعه، همیشه با طفره رفتن پاسخ می داد و معتقد بود که وی شخصاً با تقسیم به سنی و شیعه و همچنین به سایر زیرگروه ها مخالف است و معتقد است که این امر به وحدت امت اسلامی کمک نمی کند. جمال در ابتدای ورود به تشیع شیفته برخی از نوسنگ های مسلمان روسیه است. اما توسط اکثریت شیعیان روسیه و همچنین اکثریت سنی رد می شود. تجزیه و تحلیل دیدگاه های او از دیدگاه شیعه توسط امین رامین در کتاب انتقاد از ایدئولوژی حیدر جمال: اسلام، عرفان و تاریخ (۲۰۱۶) ارائه شد. یادآور می شوم که به اندازه کافی عجیب، بخش خاصی از اهل تسنن در روسیه از شاخه جمال رنج می برند، طرفداران او در تاتارستان وجود دارد، به عنوان مثال "روسلان آیسین "  دانشمند سیاسی تاتار، که برای مدتی خاص حتی به عنوان منشی شخصی جمال عمل می کرد، حتی سعی می کرد معلم خود را در ظاهر کپی کند. از ستایشگران جمال می توان به  " رینات حبیبوللین "مدیر و مجری برنامه های تاریخی کانال تاتارهای جهان  در یوتیوب اشاره کرد. شاخه جمال اکنون واقعیتی است که در میان بخش خاصی از مسلمانان در روسیه اتفاق می افتد. میراث وی به طور فعال منتشر می شود.

سوال مصاحبه کننده :  فکر می کنید تشیع در آینده در روسیه چگونه پیشرفت خواهد کرد؟

سلیمانوف: تشیع روسیه در دوره توسعه خود در دوره پس از شوروی مسیری طولانی را طی کرده است. طی سه دهه گذشته، ما شاهدیم که تشیع در روسیه مدرن به تدریج در حال نهادینه شدن است، تعداد جوامع در حال رشد است، زیرساخت های مذهبی در قالب مساجد شیعیان و نمازخانه (حسینیه) ظاهر می شود، انتشار پایدار ادبیات مذهبی به زبان روسی ایجاد شده است - هم ترجمه شده و هم توسط نویسندگان روسی خودمان نوشته شده است. شرایط دسترسی رایگان به اینترنت، شما می توانید با یک لایه گسترده از اطلاعات در مورد تشیع آشنا شوید، شما می توانید آزادانه به ایران سفر کنید. البته مواردی وجود دارد  مانند به رسمیت شناختن ادبیات افراطی ترجمه به روسی کتاب " عهدنامه " آیت الله خمینی در سال ۲۰۸، اما این یک گرایش کلی در روسیه است. جایی که برخی از کتاب های مذهبی به طور دوره ای به عنوان افراطی شناخته می شوند. همانطور که مشاهده می کنید، شیعیان روسیه نیز از چنین اعمال قانون مصون نیستند.

برای من، به عنوان یک عالم دینی، عجیب است که شیعیان روسیه می توانند بدون چنین نهاد سنتی برای کشور ما مانند مفتیات (اداره های معنوی مسلمانان)، که اغلب توسط خود مسلمانان سنی مورد انتقاد قرار می گیرند، خود سازمان دهند. جوامع شیعه روسیه خودمختار هستند، روابط بین آنها نه بر اساس یک عمود صلب، بلکه به صورت افقی ساخته شده است. واضح است که شیعیان اقلیتی از کل امت اسلامی در کشور را تشکیل می دهند (به شرطی که بتوان آنها را ۳٪ از کل مسلمانان معتقد به فعالیت برآورد کرد)، اما تجربه خود سازماندهی آنها بسیار جالب است و شایسته توجه محققان است، که متأسفانه هنوز هم آنها را دور می زنند. علی رغم موارد خاص و نادر موقعیت های درگیری و سو ء تفاهم با اهل سنت، شیعیان در روسیه موفق شده اند زندگی مذهبی و سیستم خودگردانی خود را در درون سازمان های مذهبی - آنچه سنی ها موسسه می نامند - برقرار کنند.   علاوه بر این، شیعیان یک تجربه نسبتاً بزرگ از تقابل ایدئولوژیک با وهابیان را به دست آورده اند: این افراد از موضع دگماتیک (پافشاری یا تعصب) اسلامی و آثار متکلمان کلاسیک اسلامی معتبر برای اهل سنت نیز مورد انتقاد قرار می گیرند. از آنجا که مسئله گسترش وهابیت برای روسیه همچنان مطرح است این تجربه مورد توجه خاص روسیه می باشد.