اختلافات زبانی عموماً به عنوان یکی از چالش‌های پرسابقه و دامنه‌دار در فضای فرهنگی و سیاسی افغانستان مطرح بوده‌است. در تازه‌ترین چالش‌های به وجود آمده می‌توان به اظهارات دکتر «صادق فطرت»، زبان‌شناس و هنرمند پشتوزبان افغانستان اشاره نمود. نظرات صادق فطرت درباره کتاب «پُته‌خزانه» یا «گنجینه پنهان» که نزد بسیاری از شهروندان پشتون افغان، از کتاب‌های تاریخی و مهم درباره تاریخ و ادبیات این قوم به شمار می‌رود، واکنش‌های گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی به راه انداخت و اختلاف نظر عمیق درباره این کتاب جنجالی را برجسته کرد. البته این واکنش‌ها به کاربران شبکه‌های اجتماعی محدود نماند، بلکه به رسانه‌ها، از جمله بی.بی.سی افغانستان (بخش پشتو و فارسی) نیز کشیده شد. به گزارش خبرگزاری‌های بی.بی.سی، آواپرِس و سایت‌های خبری تاجیک‌نیوز به زبان فارسی و تاند به زبان پشتو در تاریخ ۱۳۹۸/۱/۱۵، آقای فطرت در رونمایی از کتاب خود درباره زبان پشتو گفت: «اگرچه پشتون‌های افغانستان مدعی هستند که زبان پشتو قدمتی ۱۲۰۰ ساله دارد، اما کهن‌ترین کتاب به زبان پشتو، به ۴۰۰ سال قبل برمی‌گردد».
بسیاری از کشورهای دنیا مانند افغانستان، اقوام و زبان‌های متعددی دارند. مردم افغانستان با یکی ازگویش‌ها که ریشه در سه زبان فارسی، پشتو و ترکی دارد، صحبت می‌کنند. فارسی‌زبان‌ها و ترک‌زبان‌ها با توجه به آثار تاریخی و مکتوبات تاریخی به‌جا مانده از مناطق باستانی افغانستان، همواره خود را از ساکنان اصلی افغانستان می‌دانند و بر این باورند که پشتون‌ها قدمت تاریخی در افغانستان نداشته‌اند و فقط ۴۰۰ سال پیش به افغانستان مهاجرت نموده‌اند. این دیدگاه یک بار دیگر از سوی دکتر فطرت، شاعر و خواننده مشهور افغانستان که به هر سه زبان فارسی، پشتو و اردو شعر سروده و آواز خوانده‌است، بازگویی شد. اما نکته شایسته تأمل این است که این بار از زبان یک شاعر و خواننده پشتوزبان بیان شده‌است.
این اظهارنظر دکتر فطرت در محافل سیاسی و فرهنگی افغانستان واکنش‌های زیادی به دنبال داشته‌است. دکتر «عبدالله»، رئیس اجرایی دولت، اظهارات فطرت را درباره اثر ادبی پشتون‌های افغانستان، اعترافی شجاعانه خوانده و گفته است که استاد فطرت با رهایی از این جعلیات تاریخی به آبروی خود افزوده‌است.
دکتر «اعظم سیستانی»، از محققان پشتو، در مخالفت با دیدگاه‌های دکتر فطرت درباره پته‌خزانه، در مقاله ای در وب‌سایت «تاند» به دفاع از حبیبی، مؤلف کتاب پته‌خزانه پرداخته و گفته است که دلیل «تخریب بزرگترین دانشمند پشتون‌ها، علامه حبیبی، این است که او با نشر کتاب پته‌خزانه، تاریخ زبان و ادب پشتو را قدیمی‌تر از تاریخ ادبیات فارسی نشان داده‌است».
دکتر سیستانی در ادامه می‌افزاید:
«ایرانی‌ها همواره سعی داشته‌اند تا نشان دهند که تنها زبان فارسی در این منطقه توانایی آفرینش شاهکاری چون شاهنامه فردوسی را داشته‌است و غیر از زبان فارسی هیچ زبان دیگری به آن پختگی نرسیده که گویندگانش توانایی سرودن شعر در زبان خویش را داشته باشند. اما در پته‌خزانه، از شاعری به نام امیر کرور، پسر امیر فولاد، مقیم غور در قرن نُهم میلادی یاد شده که قبل از فردوسی در سرودن اشعار حماسی توانا بوده‌است».
یکی از انگیزه‌های اصلی در طرفداری و یا مخالفت بر سَرِ کتاب پته‌خزانه، تأکید و اصرار بر این موضوع است که تاریخ ادبیات پشتو کهن‌تر از ادبیات فارسی است. کتاب پته‌خزانه مستندات تاریخی ندارد و از سوی هیچ باستان‌شناسی تأیید نشده‌است. اما در بین پشتون‌ها اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد. شواهد و قراین به‌سادگی نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از این جایگاه، نه به دلیل علاقه‌مندی به تاریخ و ادبیات زبان پشتو، بلکه به سبب انگیزه‌های سیاسی و قومی است.
زبان در افغانستان از ابعاد دیگری نیز درخور بررسی است. از زبان برای تثبیت قومیت و زیاده‌خواهی بیشتر در حکومت نیز بهره برده می‌شود. قوم پشتون برای تثبیت حاکمیت و ادامه حکمرانی خود مدعی است که ساکنان اصلی افغانستان هستند و برای همین منظور، درصدد جمع‌آوری، تهیه و یا حتّی جعل اسناد در حوزه آثار باستانی و مکتوباتی است که قدمت این قوم را در افغانستان ثابت کند. اقوام فارسی‌زبان افغانستان بر این باورند که حکومت‌های اخیر افغانستان که همگی از قوم پشتون بودند، چیزی به جز رنج و عقب‌افتادگی برای مردم افغانستان به ارمغان نداشتند. از طرفی، با توجه به آثار باستانی و مکتوبات به‌دست‌آمده تاریخی در افغانستان، این نکته آشکار می‌شود که ساکنان اصلی افغانستان، فارسی‌زبانان و آریایی‌ها بودند.
حاکمان فعلی افغانستان تلاش دارند تا به هر صورت ممکن، ترویج و گسترش زبان فارسی را در کشور کاهش دهند و به‌تدریج کلمات غنی و کهن فارسی را از فرهنگ دستور زبان افغانستان حذف نمایند! نمونه کوچکی از این اقدامات را در حذف واژه «دانشگاه» می‌توان دانست. اما اکنون کار از حذف یک کلمه، صد کلمه و هزار کلمه گذشته‌است و یک جریان خاص با حمایت کشورهای غربی تلاش دارد تا به دلایل خاص، زبان فارسی را از مردم افغانستان بگیرد و زبان پشتو و انگلیسی را جایگزین نماید. این نگرانی زمانی موجب رنجش فارسی‌زبانان می‌شود که عده‌ای در افغانستان تلاش می‌کنند تا به هر طریق ممکن، و یا حتّی با پرداخت هزینه‌های چشمگیر و دادن تسهیلات، کسانی را در دفاتر و ادارات دولتی استخدام نمایند که مسلط به زبانی غیر از زبان فارسی باشند.
لازم به ذکر است که پشتو یکی از دو زبان رسمی در افغانستان و از شاخه زبان‌های ایرانی شمال شرقی است. اقوام پشتون بیشتر در پاکستان، افغانستان و هندوستان زندگی می‌کنند. زبان پشتو در نواحی جنوبی و شرقی کشور افغانستان و به صورت پراکنده در شمال، غرب و قسمت شمال غربی پاکستان و نیز در مناطقی از هندوستان که پشتون‌ها حضور دارند، متداول است. گروهی از پشتوزبانان در بلوچستان و تعدادی در کشمیر زندگی می‌کنند. برخی نیز در کنار مرزهای ایران و افغانستان سکونت دارند. هرچند کلمات فارسی و عربی در این زبان نفوذ یافته، اما زبان پشتو بسیاری از خصوصیات اصیل زبان‌های ایرانی را حفظ کرده‌است و خود لهجه‌های مختلفی دارد؛ مانند وزیری، آفریدی، پیشاوری، قندهاری، غلزایی، بلوچی و غیره.
در قانون اساسی جدید افغانستان، زبان فارسی و پشتو به عنوان زبان‌های رسمی ملّی پذیرفته شده‌اند. پشتوزبانان در افغانستان ۱۲ میلیون نفر، در پاکستان حدود ۲۳ میلیون نفر و در ایران حدود ۲۰۰ هزار نفر برآورد می‌شوند. برخی منابع نیز تعداد کلّ پشتوزبانان را بین ۴۰ تا ۶۰ میلیون نفر در سراسر جهان تخمین زده‌اند.
خاطرنشان می‌شود که محمدصادق فطرت مشهور به «ناشناس»، زبان‌دان، خواننده و شاعر مشهور افغانستان است که صاحب آثاری به زبان‌های فارسی، اردو و پشتو است. وی در سال ۱۹۳۵ میلادی در قندهار افغانستان متولد شد. در کودکی به هندوستان رفت و در شهر دهلی تا کلاس هفتم درس خواند. سپس به افغانستان بازگشت، به دانشگاه کابل راه یافت و از دانشکده‌های حقوق و علوم سیاسی و اقتصاد فارغ‌التحصیل شد. وی بعد از چند سال به عنوان مدیر رادیوی افغانستان، برای ادامه تحصیلات عالی در رشته ادبیات و زبان روسی به روسیه رفت و پس از دریافت لیسانس در رشته ادبیات و زبان روسی، موفق به دریافت درجه دکتری در رشته ادبیات پشتو شد. صادق فطرت در سال ۱۹۵۴ میلادی تخلّص «ناشناس» را برای خود انتخاب کرد.
نظر شما